Madam Wen/Gwaeledd Siôn Ifan

← Ar y Llaerad

Madam Wen gan William David Owen

Ym Mhen Tre'r Sir

XIII

GWAELEDD SION IFAN

Yr oedd baich ar feddwl Catrin Parri, Tafarn y Cwch: baich a deimlai'n drymach am ei bod yn hen wraig nad arferai ddywedyd llawer o'i chyfrinach wrth neb.

Yr oedd ganddi feddwl lled dda o Nanni Allwyn Ddu. Yr oedd pethau rhyfedd yn Nanni, chwedl Catrin Parri, ond a'i chymryd at ei gilydd " un go lew " oedd Nanni; ac nid y lleiaf o'i rhinweddau, yng ngolwg yr hen wraig, oedd y medrai gadw cyfrinach cystal â neb. Ac nid un ddwl oedd hi ychwaith am air o gyfarwyddyd call pan fyddai rhywun mewn amgylch— iadau chwithig. "Ac y mae hi wedi'i magu efo'r hogia yma, ac mi fyddaf yn meddwl y bydd gan Dic yma fwy i'w ddweud wrthi hi nag wrth neb arall."

A dyna glo ar benderfyniad distaw yr hen wraig i ddywedyd ei helynt wrth Nanni y cyfle cyntaf a gaffai.

"Wn i ddim beth sydd wedi digwydd i Siôn Ifan yma, meddai wrth Nanni pan ddaeth y cyfle hwnnw un noson.

"Pam? Beth ydyw'r helynt?"

"Wn i ddim yn enw'r tad. Welais i erioed mohono yr un fath. Mae o wedi mynd yn ddigri iawn." Yr un peth a rhyfedd oedd " digri" Catrin Parri.

"Yn ddigri sut?" gofynnodd Nanni.

"Mae o 'n bethma iawn byth er rhyw noson pan aeth o ar neges i'r traeth dros Madam Wen. Mae rhywbeth ar ei feddwl o, mae'n rhaid. Mae o fel petai wedi hurtio, ac yn mwmian siarad wrtho'i hun hanner ei amser."

"Mi fydd llawer un yn gwneud hynny."

"Mae rhywbeth ar Siôn!" meddai Catrin Parri'n derfynol, gan nad pa mor gyffredin oedd clywed pobl eraill yn siarad â hwy eu hunain. "Ni fu erioed yr un fath. Nid ydyw'n ddim ganddo adael i'r cwrw redeg ar ôl bod yn tynnu diod i gwsmer.'

Yr oedd grym yn nadl gwastraff y cwrw, pan gofid mai am Siôn Ifan yr oedd y siarad. Yr oedd hynny mor groes i'w natur. Lled argyhoeddwyd hyd yn oed Nanni wrth glywed hynny. "Beth fydd o 'n ei ddweud wrth siarad ag ef ei hun?

"Yn wir ni fydda i ddim yn dewis dangos iddo y byddaf yn ei glywed o. Mi glywais rywbeth am Wil ddwywaith neu dair, ond ni wn i ddim beth oedd."

Felly," meddai Nanni, a'i phen yn gam. "Pa ddrwg newydd y mae'r gwalch hwnnw wedi ei wneud, os gwn i?"

"Ni wn i ar y ddaear. Neithiwr yr oedd Siôn yn ddrwg iawn. Cerddai yn ôl ac ymlaen yn ddiamcan, yn mwmian mwy nag erioed. Ar ryw sgwrs rhyngddo ag o 'i hun mi clywais o 'n dweud fel hyn, A Robin hefyd! Taid annwyl!' A golwg digri iawn arno fo."

"Robin y Pandy oedd hwnnw, mae'n siwr," meddai Nanni. "Mae'n rhaid bod Wil a Robin wedi bod mewn rhyw ddrwg gwaeth na'i gilydd, a hynny'n poeni Siôn Ifan."

Wedi dyfod i'r casgliad hwnnw, gwnaeth Nanni ei gorau i geisio cysuro'r hen wraig, gan ddal allan mai dim ond rhyw ffrwgwd rhwng dynion oedd y mater, ac yr âi hynny heibio fel popeth arall, ac y deuai Siôn Ifan ato'i hun cyn hir. Ond ar yr un pryd teimlai fwy o chwilfrydedd nag a ddangosai, a phenderfynodd na chadwai'n ddieithr o Dafarn y Cwch, rhag ofn bod rhyw ddrwg.

Collwyd John Ffowc y teithiwr o'i long, ac ni wyddai ei longwyr i ba le i fyned i chwilio amdano, Aethai i'r lan ar ei ben ei hun un noson, a byth er hynny ni welsant mohono. Am ddeuddydd neu dri ni ddaeth i'w meddwl fod hynny'n arwyddo unrhyw ddrwg, canys yr oedd wedi mynd a dyfod yn yr un modd amryw weithiau cyn hynny, heb egluro i neb i ba le yr âi na pha beth a geisiai. Ond wedi tridiau neu bedwar o ddisgwyl, aeth meistr y llong i'r lan ac i Dafarn y Cwch. Ond fel y digwyddai fod, nid oedd Siôn Ifan ar gael. Yn hollol groes i'w hen arferiad yntau, yr oedd y tafarnwr y dyddiau hynny yn mynd ar grwydr na wyddai Catrin Parri yn y byd i ba le nac i ba amcan. A digwyddai y prynhawn y daeth y capten llong yno fod yn un o ddyddiau gwaethaf yr hen ŵr. Ond medrai'r hen wraig ei hunan sicrhau'r morwr nad oedd y gŵr dieithr am yr hwn y gofynnai wedi bod yn y dafarn byth er y noson honno y bu yno pan ddaeth y llong gyntaf i'r culfor. O ganlyniad rhaid oedd chwilio am y teithiwr yn rhywle arall, ac aeth y capten yn ôl i'w long i ddywedyd wrth ei gydforwyr mai ofer fu ei ymchwiliad y tro hwn.

Bu'r llong yn curo o gwmpas y glannau ôl a blaen am dair wythnos ar ôl hynny, a llygaid un dyn yn arbennig yn hoeliedig arni pan ymddangosai, a breudd— wydiai amdani'r nos, breuddwydion cyffrous cydwybod euog. Ond cuddiodd y môr bob arwydd o'r weithred ysgeler. Ac o'r diwedd meddyliodd y capten mai mynd i ryw hafan arall i chwilio am ei feistr fyddai'r doethaf. Ac un bore gwelodd Robin y Pandy'r llong yn hwylio allan i'r môr am y tro olaf. Gwelodd hi'n diflannu yn y pellter, fel aderyn corff, o'r diwedd, yn cymryd aden rhag ei flino mwyach.

Gwaethygu 'roedd pethau yn Nhafarn y Cwch, a mynd yn fwy difrifol yr oedd cyflwr Siôn Ifan. Yr oedd mor ddrwg un prynhawn fel y gyrrodd Catrin Parri air ar frys at Nanni i ofyn iddi ddyfod yno yn ddiymdroi, os gallai sut yn y byd. Ar fin yr hwyr daeth hithau.

Yr oedd Siôn Ifan yn wael. Ac yr oedd gwaeledd yn beth mor ddieithr yn ei hanes fel nad oedd yn medru sylweddoli mai gwael oedd. Ac ni wyddai'r hen wraig ychwaith ddim beth i'w feddwl na'i wneud. Pan gyrhaeddodd Nanni, cafodd yr hen ŵr â'i wyneb cyn goched â chrib ceiliog, yn tuchan, ac yn llusgo o gwmpas; yn methu bwyta, ac yn methu gorffwys, ac eto bron a methu symud; yn ysgafn ei ben ac yn flin ei dymer; yn methu dirnad paham nad oedd pethau fel arfer. Catrin Parri yn awgrymu hyn, ac yn awgrymu'r llall, mewn poen meddwl, ac wedi mynd i ofni mai mynd o'i synhwyrau yr oedd Siôn.

Cynllun a chyngor Nanni oedd anfon ar unwaith am Madam Wen. Mi af i chwilio amdani fy hunan," meddai Nanni, a ffwrdd a hi.

Yr oedd Madam Wen ar gael. Nid oedd Nanni wedi ei gweled ers ysbaid, a thrawodd i'w meddwl ar unwaith y gwelai ryw gyfnewidiad yng ngwedd arglwyddes y Parciau. Gallai mai blinedig yn unig oedd hi. Ond yr oedd gan Nanni lygad craff, a gwelai fod rhywbeth ar ôl, a fyddai'n arfer bod yno. A phan ddywedodd ei neges, nid oedd unrhyw amheuaeth ym meddwl Nanni na chynhyrfodd hi fwy wrth glywed am Siôn Ifan yn wael na phetai wedi clywed am lawer un yn marw. Heb golli munud, cychwynnodd am Dafarn y Cwch, fel un yn gweled pob munud yn awr.

Barn Madam Wen oedd mai twymyn oedd ar Siôn Ifan, a than ei chyfarwyddyd hi rhoddwyd ef yn ei wely. Gwyddai pawb i ble i droi am y gelod gwaed pan fyddai angen amdanynt, ac aeth Nanni i Allwyn Goch yn ddioed. Cadwai'r hen wraig honno lysiau hefyd, a'u rhinweddau'n fawr ac yn hyglod. Pan ddychwelodd Nanni dygai gyda hi amryw lysiau crin, a chyfarwyddiadau pa fodd i'w trin a'u harfer, a dechreuwyd ar unwaith ar y gwaith o feddyginiaethu Siôn Ifan.

Ond noson derfysglyd oedd o'u blaenau, er na wyddent hynny. Wedi gwneud a allai, dychwelodd Madam Wen i'w chartref ger y llyn, gan adael y claf yng ngofal yr hen wraig a Nanni; a Dic wedi dyfod adref ac yn edrych ar ôl y ddwy.

Ryw dro yn y plygain deffrodd Siôn Ifan o gwsg terfysglyd, a gwaeddodd dros y tŷ mewn llais oedd yn annaturiol o gryf a chroch. Rhuthrodd Nanni i'r ystafell fel mellten, a Chatrin Parri wrth ei sodlau mewn dychryn dirfawr. Deffrowyd Dic o gyntun ar y set hir.

Yr oedd yr hen ŵr wedi codi ar ei eistedd ac yn pwyntio'i fys i ryw bellter dychmygol. Yr oedd rhyw gynnwrf annaearol yn ei lygaid. Edrychwch acw!" gwaeddodd, nes bod y lle'n crynu.

"Beth sydd yna, Siôn?" meddai Catrin Parri, gan amcanu ei gael i dawelu. Ond ni chymrodd yr hen ŵr y sylw lleiaf ohoni.

Welwch chwi'r golau yna?" llefodd wedyn, nes gyrru rhyw gryndod arswydus trwy'r ddwy. Ni wyddai Dic beth ar y ddaear i'w wneud ohono.

"Mae rhywbeth du yn y fan acw!" meddai'r hen ŵr, mewn sisial croch. "Ni fydda ni fawr a phicio yno. Waeth i ni hynny!" A chyda'r gair gwnaeth ymgais i symud. Ond ar amnaid oddi wrth Nanni, daeth breichiau cryfion Dic i'w rwystro, a'r hen wraig yn ymyiryd orau y gallai.

"Colli arno'i hun yn lân y mae o, welwch chwi!" meddai Catrin Parri'n wylofus. Gorwedd di'n llonydd, Siôn. Mi fyddi di'n well yn union."

Ond nid oedd gan Siôn Ifan druan glust i wrando ar gyngor yn y byd. Yn nhraeth y llaerad yr oedd ei feddwl terfysglyd, ac ail—edrych yr oedd ei lygaid ar olygfeydd annymunol y noson annifyr honno pan alwyd ef o'i wely cyn yr amser gan wŷs o fyd yr ysbrydion. Daliodd Dic afael tyn ynddo nes mynd y storm honno heibio.

Ond nid llawer cynt yr ail-orweddodd nag y dechreuodd sibrwd wrtho'i hun mor gyflym fel mai ychydig o'r hyn a ddywedai a ddeallid. Mae o wedi bod yn ddychryn arswydus iddi hi . . . Taid annwyl!

Neithiwr yr oedd o acw cyn iached â minnau.. . a dyna fo'n gorff ar y traeth... Taid annwyl! . . . Diaist i Mynd adre fyddai gorau i ni!. Wybod ar y ddaear . . . Dydi hi ddim yn ddiogel yn y fan yma. . . Welwch chi hi! Mor fentrus ydi hi! . . . Diaist ti! Mae arna'i ofn amdani hi! dda gen i Ond beth . . . Beth wybod! . . . Mi fuasai'n petai hi'n dyfod oddi yna ac adre wnewch chi! ... Un fentrus oedd Madam Wen erioed . . . Diaist i! Dyma hi yn dyfod!

Ymhen ennyd, a phawb yn ddistaw iawn, torrodd yr hen ŵr allan i wylo dros y tŷ, yr hyn a barodd i ddagrau Catrin Parri hefyd redeg yn hidl mewn cydym— deimlad. Wylai Siôn Ifan fel plentyn. "Wel! Wel!" meddai'n ddrylliog. "Ac mae wedi dyfod i hyn. o'r diwedd! Wil Llanfihangel yn llofrudd! Yn llofrudd! Taid annwyl! Yn llofrudd! A Robin hefyd! Dyma hi wedi mynd i'w chrogi arnom!"

Ar hyn neidiodd i fyny'n gyffrous, ac mewn llais cryf awdurdodol gwaeddodd nes ysgwyd y gwely, "Catrin! Ple mae Dic? Wyt ti'n fy nghlywed i? Ple mae Dic ac Ifan?"

'Crwydro mae'i feddwl o," sibrydodd Catrin Parri, ar golli ei gwynt gan ddychryn. Ond prin y clywodd Nanni na Dic sylw'r hen wraig. Gwyddai'r ddau'n reddfol, os mai crwydro'r oedd, mai gofal am ei feibion oedd wrth wraidd y gofyniadau. Gofal tad rhag ofn i'r gymdeithas lychwino'r meibion.

Am hanner awr ymhellach clywsant ef yn adrodd ac yn ail—adrodd ei brofiadau chwerw, fel o'r diwedd nad oedd dim yn ôl nad oeddynt yn ei wybod. Cafodd Catrin Parri esboniad llawn ar ymddygiad rhyfedd yr hen ŵr y dyddiau cynt; eglurhad cyflawn ar yr holl sefyllian diamcan a'r sibrwd wrtho'i hun, a'r crwydro. Yr oedd Dic mor fud a throed y gwely, ac yr oedd wyneb Nanni fel y galchen.

Ond o dipyn i beth arafodd y dwymyn o dan effaith y cyfferïau. Tawelodd y claf, ac o'r diwedd llithrodd i gwsg drachefn. Pan ddaeth Madam Wen heibio ar doriad y dydd, yr oedd ef yn cysgu, a'r hen wraig yn gwylied ei hunan. Sibrydodd wrth ei hymwelydd iddynt gael noson gynhyrfus iawn, a llawer o drafferth, ond nid ynganodd air o'r hyn a glywsant mewn brawddegau mor ddychrynllyd gefntrymedd nos.

Gyda'r hwyr drannoeth yr oedd Nanni ar ei ffordd i Dafarn y Cwch drachefn i edrych am Siôn Ifan. Yn naturiol yr oedd profiad y noson cynt wedi effeithio'n drwm arni, a'r hyn a glywsai wedi suddo'n ddwfn i'w meddwl. Nid oedd wedi ei gael allan o'i chof am funud o'r dydd. Ond yr oedd mor newydd fel nad oedd wedi dyfod i'w hamgyffred pa beth a wnâi neu a ddywedai pe digwyddai iddi gyfarfod ag un o'r ddau adyn ac yr oedd yn ddigon tebyg mai cyfarfod Wil a wnâi cyn hir iawn.

Am ei bod felly mor amharod y cafodd fraw wrth weld Wil yn cerdded i'w chyfarfod ryw bum can llath oddi wrth y dafarn. Dihangodd pob syniad o ben Nanni fel adar yn cymryd adenydd, a churai ei chalon nes ofnai iddo glywed twrf y curiadau.

"I ble 'rwyt ti'n mynd?" gofynnodd iddi, ac er gwaethaf ei dychryn a'i chynnwrf yr oedd yn ddigon llygad—agored i ganfod bod y dyhiryn yn bur glaear ag ystyried popeth.

"I Dafarn y Cwch i edrych am Siôn Ifan.' Y munud y dywedodd hi hynny, bu'n edifar ganddi, gan ofni i'r hyn a ddywedodd ei harwain i brofedigaeth trwy orfod egluro.

Am Siôn Ifan? A ydyw'r hen ŵr yn wael?" "Na, 'does dim llawer o helynt arno, ond 'mod i wedi mynd a rhyw ddŵr dail iddo neithiwr o Allwyn Goch."

Yr wyf finnau'n mynd rhyngof ag Allwyn Goch. A ddoi di efo mi?"

"Na ddof yn siwr. Mae Catrin Parri'n disgwyl amdanaf, a rhaid iti beidio a'm cadw ychwaith."

Cymer amser. Y mae arnaf eisio dy weld ers dyddiau.'

Daeth ofn dirfawr ar Nanni wrth glywed hynny.

"Mi wyddost, Nanni, 'mod i wedi bod yn ddyn cynnil am flynyddoedd . . ."

"Mi wn yn dda, ac mi ŵyr pawb arall, dy fod di wedi bod yn gybydd. A does dim galw am i ti 'nghadw i yn y fan yma i'm hysbysu o hynny." Gwnaeth Nanni ymgais i chwerthin, ond ymgais wael ydoedd. Dweud yr

"Paid â bod mor finiog dy dafod. oeddwn i 'mod i wedi bod yn fforddiol a chynnil ar hyd fy oes, ac mi fedraf ddweud heddiw 'mod i 'n gyfoethog hefyd. Yn gyfoethog iawn, Nanni!"

Ni farnodd hi bod eisiau ateb hynny, na sylwi ar y peth ymhellach;

ymhellach; ond aeth Wil ymlaen â'i ymffrost.

"Gall y synnet ti petawn i 'n dweud y medrwn brynu yswain Cymunod a'i ystad i gyd er cymaint gŵr ydyw."

"Gad di lonydd i'r yswain nad oes a wnelot ti ddim a fo."

Er ei fod wedi addo iddo'i hun y cadwai ei dymer o dan reol am y tro, methodd Wil beidio a bradychu'r casineb a deimlai tuag at yr yswain, a dangosodd ef drwy un o'i regfeydd arferol. Ond aeth ymlaen wedyn.

"Oes, mae gen i ddigon o foddion i godi plasdy i mi fy hun, ac i fyw'n segur o hyn allan."

Rhwydd hynt i ti efo d' aur a'th blasdy, Wil. Mae'n rhaid i mi fynd yn fy mlaen."

Aros funud bach, Nanni, a phaid â bod mor ddi—bwyll. Nid wyt ti ddim wedi gadael i mi ddarfod fy stori. Mi fydd arnaf eisio gwraig yn fy mhlasdy. A phwy ond yr hen Nanni Allwyn Ddu?"

Ar hyn gwnaeth symudiad i afael yn ei llaw. Ond neidiodd Nanni o'i ffordd fel petai'r gwahanglwyf arno. Rhyw nwyd gynhenid a wnaeth iddi ei anghofio'i hun. Ac ni allai beidio. Yn wir, yr oedd yn edifarhau y munud nesaf am ddangos gwendid."

Gwelodd yntau'r symudiad yn eglur iawn. Ac yr oedd y dicter a deimlai yn amlwg yn ei wedd. Nid oedd wedi meddwl y buasai perswadio Nanni i'w briodi yn waith hawdd. Ond credai y byddai ei gyfoeth yn y diwedd yn anogaeth. Ac yn sicr nid oedd wedi dychmygu y buasai hi yn dangos sarhad. Am funud ni wyddai beth i'w ddywedyd.

"Mae gennyt ti syniadau mawreddog iawn er pan wyt ti tua Chymunod." Chwiliai am y rheswm oedd yn dygymod orau â'i ragfarnau ef ei hun.

"Does dim galw am i ni ffraeo ynghylch y peth," meddai Nanni.

"Nac oes. Ond paid ti â meddwl 'mod i heb fod yn gwybod bod un neu ddau ohonynt yn cynllwyn yn f' erbyn i. Mi ddwedais i o'r dechrau sut y byddai hi, ag yswain Cymunod yn gwybod ein hanes. 'Does dim daioni o'r chwedleua yma. Hwyrach bod Madam Wen yn dy gyfarwyddo di pwy i'w briodi a phwy i'w wrthod. Ond cymer di fy ngair i na fydd dim llawer o raen arni hithau wrth fynd ymlaen fel y mae hi. Mae rhai ohonom wedi diflasu eisoes."

"Yr wyt ti'n siarad ynfydrwydd," meddai Nanni, gan deimlo bod rhywbeth yn ddieflig yn y dygasedd a ddangosai wrth sôn am Madam Wen.

"Cawn weld!" meddai yntau, yn awr yn barod i fynd i'w ffordd, a chadw ei siomiant iddo'i hun nes cael cyfle arall.

Yr wyt ti wedi 'nghadw'n hir, a'r hen greadur gan Siôn Ifan yn disgwyl amdanaf."

Da iawn oedd ganddi gael ymwared ag ef, a mynd i'w ffordd hithau.