Madam Wen/Ym Mhen Tre'r Sir

← Gwaeledd Siôn Ifan

Madam Wen gan William David Owen

Gadael yr Ogof

XIV.

YM MHEN TRE'R SIR

Ni chafodd Twm ddyfod yn ôl i Ben y Bont i aros dydd ei brawf, ac ar yswain Cymunod y gorffwysodd cyfrifoldeb yr ebolion a'r moch am gyfnod. Ac nid esgeuluswyd hwynt. Yr oedd Morys yn hoff o Twm, a hiraethai am ei gael yn ôl. Yn wir, gofidiai am dynged y dyn bach, a byddai'n fynych yn ceisio meddwl am ryw ffordd i drefnu amddiffyniad a fuasai'n cael Twm yn rhydd. Ond yn wyneb y tystiolaethau i'w erbyn, ni welai unrhyw debygrwydd iddo gael osgoi'r gosb.

Ymddengys er hynny fod rhywun arall oedd yn cadw llygad yn agored ar Twm a'i amgylchiadau, a syndod digymysg i Morys oedd cael gair oddi wrth Einir Wyn ryw dridiau cyn y prawf. Yn hwnnw dywedai fod helynt y dyn bach o ardal y llynnoedd wedi dyfod i'w chlyw hithau. Dywedai hefyd yr amcanai hi wneud a allai erddo pan ddeuai'r amser addas i ymyrryd.

Yr oedd hynny'n newydd da, ond beth am y llawenydd o ddeall y byddai hi ym mhen tre'r sir y dyddiau hynny, ac y gobeithiai weled Morys yno hefyd! Ofnir i Twm a'i achos fynd yn llwyr o feddwl ac o fryd yr yswain am ysbaid hir tra bu'n ei longyfarch ei hun ac yn llawenhau.

Ond teg ydyw dywedyd i'w feddyliau ddyfod yn ôl eilwaith at Twm. Methai ddeall sut yr oedd Einir wedi dyfod i wybod amdano ac am ei helynt. Wrth bendroni uwchben y dryswch hwnnw, teimlai Morys ef ei hun mewn cymaint o dywyllwch ag erioed, ac fel pe byddai yn barhaus yng ngafaelion rhyw ddylan— wadau cudd oedd wedi ei amgylchu'n ddifwlch er pan ddaethai gyntaf i fyw i Fôn. Druan o'r yswain didwyll! Odid fawr na buasai gan Nanni ei forwyn grap go lew ar ei oleuo!

Ymhen tridiau, ac ar gyfer diwrnod agor y llys, aeth Morys i'w daith ar gefn ei geffyl du, a'i wyneb tua'r brif dref. Cychwynnodd yn gynnar er mwyn cael hamdden i deithio heb frys. Ar y ffordd rith— donnog, i fyny ac i lawr dros lednais fryn a phant, rhoddodd y ffrwyn a'i ffordd i Lewys Ddu, a'r ffrwyn hefyd i'w ddychymyg ei hun. Nid oedd yr helynt heb ei heulwen gan fod pob cam o'r ffordd yn ei gludo'n nes at wrthrych annwyl ei serch, ac yn nes hwyrach at sylweddoli ei obeithion dyfnaf.

Yr oriau hynny a dreuliodd ef ar ei daith, heb neb yn gwmni iddo ond ei fyfyrdodau a'i farch, treuliodd Einir Wyn yr unrhyw yng nghanol mwyniant plas yr Arglwydd Bwcle, gŵr annwyl a da a hoffid gan bawb trwy'r sir. Yr oedd yno amryw o wŷr pwysicaf Môn ac Arfon yn y Baron Hill y prynhawn hwnnw, canys yno'r arhosai'r barnwr. Yr oedd yno ferched bonheddig hefyd o'r un dosbarth, ac yn eu plith, ac ar y blaen mewn poblogrwydd, y wyryf deg o gyff y Wyniaid, a'i chwerthiniad iach fel awel bêr y bore.

Pe cyfrifid blynyddoedd ei yrfa weithgar, hynafgwr oedd y Barnwr Holt. Ond yr oedd ei galon yn ieuanc, a'i lygad yn siriol, er bod ei ben yn wyn, a'i gamau'n fân. Hoffai'r crebwyll parod, a'r gair ffraeth, ac wrth y safonau hynny y barnai ei gymdeithion. Ar gyfrif rhagoriaethau felly y cafodd Einir Wyn ran helaeth o'i ystyriaeth, ac nid oedd yno neb a warafunai iddi'r flaenoriaeth.

Yn fore drannoeth dechreuodd yr hen dreflan fach ymysgwyd ar gyfer diwrnod neu ddau o brysurdeb a phwysigrwydd. Dechreuodd pobl y wlad dyrru yno'n fân finteioedd o lawer cwr, rhai wedi cerdded Ilawer milltir ac wedi cychwyn o'u cartrefi pell cyn torri'r wawr. Wrth yr ugeiniau dylifent i mewn nes llenwi'r dref. O gylch hen neuadd y sir, dan furiau'r castell, ymdyrrent wrth y cannoedd. Yr oedd yno liaws o drigolion Niwbwrch, am fod gŵr o'r dref honno, a'i wraig, o dan gyhuddiad o beri achos marwolaeth morwr mewn ysgarmes feddw un noson mewn tafarn.

Ond yr achos cyntaf i ddyfod gerbron oedd helynt gwalch o Landyfrydog oedd wedi blino'r wlad am gyfnod hir trwy wneud yn hy ar gaeau ei gymdogion a lladrata'u defaid. O'r diwedd yr oedd wedi ei ddal, a dyna lle'r oedd y bore hwnnw o flaen y Barnwr Holt, a thystiolaethau anwadadwy yn ei wynebu, a heb nemor un i'w gael a gydymdeimlai ag ef. Cafodd y dorf waed—flysig ei chynhyrfiad cyntaf pan ddaeth i ddeall bod y lleidr defaid wedi ei goll—farnu. A rhyfedd fel yr ymsiglai gan ryw ddiddordeb syn, gan suo fel haid o wenyn.

Y nesaf ar y rhestr oedd achos llances o forwyn blwyf Llantrisant. Daeth ton o gydymdeimlad dros y bobl pan arweiniwyd hi i'r llys yn wyneblwyd a chrynedig.

"Morwyn oedd Liwsi Huws ar fferm un Jonathan Jones," meddai un o wŷr y gyfraith wrth gyflwyno'r achos. Yna aeth ymlaen i adrodd hanes camwedd Liwsi Huws o bwynt i bwynt. Cariad oedd wedi ei themtio. Eiddigedd hefyd. Cariad at Jonathan Jones, ac eiddigedd o rywun arall. Hanes go salw a gaed i Jonathan Jones pan ddadlenwyd yr amgylchiadau. Hen lechgi diegwyddor oedd, heb fod yn werth y ganfed ran o'r serch a wastraffodd Liwsi druan arno. Mewn byr eiriau y trosedd y cyhuddid y garcharores ohono ydoedd rhoddi tâs o wair a berthynai i un Elin Rolant ar dân, mewn malais amlwg, a chyda'r amcan o niweidio yr Elin honno drwy ei gwneud yn dlawd.

Yn y man cododd un arall i adrodd ochr Liwsi, a gwelodd yn ddoeth roddi i'w arglwyddiaeth ddarlun llawn o'r hyn a ddigwyddasai. Oedd, fel 'roedd gwaetha'r modd, yr oedd Liwsi i raddau, neu o leiaf mewn enw, yn euog o'r hyn a ddywedid. Ond arhoswch! Os oes rhywun sydd yn chwannog i gondemnio, gwrandewch funud bach! A chwithau, f'arglwydd—doeth ac aeddfed eich barn—a chwithau reithwyr—teg a pharod i wrando rheswm—clywch y ffeithiau cyn tynnu'r casgliad!

Cadwres tŷ Jonathan Jones oedd Liwsi Huws, a geneth dda a glanwaith, morwyn ddiwyd a fforddiol. Bu'n ddedwydd yn ei lle am amryw dymhorau, ac yng nghwrs amser aeth ei chyflogydd a hithau'n gariadon. Gan roddi llwyr ymddiried yn ei anrhydedd ef, carodd Liwsi gyda mwy o sêl na doethineb. Ond pan gurai ei chalon hi yn gynhesach nag erioed tuag ato ef, oerodd ei serch ef ati hi. Yr adyn diegwyddor iddo! Gesyd warth ar enw da dyn! Nid yn unig troes ei gefn arni hi yn ei chyfyngder, ond bu'n ddigon creulon i osod ei serch yng ngwydd gwlad ar berson arall—ac Elin Rolant oedd honno: hi'n amaethu, dealler, ar ei throed ei hun, a sôn ei bod yn dda'i hamgylchiadau. Gwaeddodd dwy ardal gywilydd, mae'n wir, ond i ddim pwrpas.

Ryw noson oer yn nechrau Mawrth, ac eira'n drwch ar y dolydd, cerddodd Liwsi bum milltir gefn nos nes dyfod at dyddyn Elin Rolant. Hwyrach mai crwydro fel hithau yr oedd ei synnwyr gwell y noson honno. Yr oedd ei thrallod yn fawr. Rhyw ddychymyg gwyllt a ddaeth i'w phen mai cyfoeth Elin oedd wedi dwyn bryd Jonathan. Pwy a wyddai nad allai daioni ddeilliaw o dlodi ei gwrthwynebydd! Yr oedd y blwch tân ynghudd ganddi. Yr oedd hi wedi rhedeg milltir o'r ffordd tuag adre, a'r dâs wair yn wen-fflam, cyn i'r un llygad arall weld yr alanas. Ond tystiai ôl traed yn yr eira pwy oedd yn euog, a daliwyd Liwsi.

Clywid ochenaid y dorf megis un gŵr pan dawodd y siaradwr. Galwyd y garcharores, ac addefodd y trosedd, a'i dagrau'n rhedeg. Anerchodd y barnwr y llys, ac eglurodd gyfraith y wlad i'r garcharores ac i'r bobl. Y pwnc mawr oedd beth ydoedd gwerth y golled. Os oedd y golled yn fwy o werth na deuddeg ceiniog o arian cyfreithlon, yna rhaid oedd rhoddi yr euog i farwolaeth. Beth oedd maint y golled? Galwyd ar Elin Rolant.

Gwraig raenus oedd Elin, radlon pan fyddai gartref gyda'i moch a'i gwartheg. Ond yr oedd arswyd y Ile hwn a'i helyntion wedi ei gweddnewid. Wrth edrych arni gellid meddwl mai arni hi, ac nid ar Liwsi'r oedd ofn dedfryd a dienyddiad. Rhedai chwys yn ffrydiau i lawr ei gruddiau, oedd yn awr yn welw, a thynnai ei hanadl fel un ar lewygu.

"Gwerth faint oedd y golled?" gofynnodd y barnwr yn dawel.

Gafaelodd Elin yn ymyl y bocs i'w chynnal ei hun rhag syrthio, a chydag ymdrech fawr dywedodd yn floesg, "Deg ceiniog!

Neidiodd un o wŷr y gyfraith ar ei draed. Gwrthwynebai ef yn bendant. Oedd hi'n beiddio dywedyd oedd hi'n disgwyl i rywun gredu ffiloreg felly? Tas fawr o wair, ac yn werth dim ond deg ceiniog! Ail—ystyriwch, wraig!" meddai'n chwyrn.

Ond cododd gŵr arall ar unwaith, a gofynnodd iddi'n addfwyn, A losgwyd y das i gyd?

Naddo, ddim i gyd!" atebodd Elin, ac eisteddodd yntau.

Edrychodd Elin o'i chylch mewn cyfyng-gyngor, a'r llys yn disgwyl am ei hateb eto. Y tu ôl iddi, ac o'i deutu i ba le bynnag yr edrychai, gwelai wŷr a gwragedd a adwaenai. Gwyddai fod ugeiniau eraill y tu allan, a phob un wedi tyngu i'w niwed ei hun y buasai'n tynnu Elin Rolant yn ysgyrion os coll-fernid Liwsi Huws. Beth a ddywedwch chwi?" gofynnodd y cyfreithiwr.

Mewn distawrwydd fel y bedd clywyd ei sibrwd hi eilwaith. "Deg ceiniog!"

Collodd gŵr y gyfraith ei dymer, ond meddai'r barnwr wrtho'n addfwyn, "Yr ydych wedi cael ei hatebiad ddwywaith drosodd. Clywsoch hi'n dywedyd hefyd na losgwyd y gwair i gyd. Ni ellwch ddywedyd mai pris tas o wair ydyw'r swm a enwir, ond mai gwerth y gwair a ddinistriwyd ydyw, yn ôl ei barn hi. A hi ŵyr orau beth oedd maint ei cholled. Deg ceiniog ydyw hynny yn ôl y dystiolaeth."

Liwsi Huws! Yr ydych wedi eich cael yn euog o drosedd ysgeler yn erbyn cyfraith eich gwlad. Ond yr wyf am gymryd i ystyriaeth i chwi dreulio deufis mewn carchar yn barod

Yr oedd Liwsi mewn llewyg cyn i'r barnwr orffen. ei araith, ond yr oedd yno ddegau yn barod i godi llef o gymeradwyaeth pan ddeallwyd mai diwrnod o garchar oedd y ddedfryd. Aed ymlaen ar unwaith i alw'r achos nesaf. Tomos Wmffre o Lanychulched, a gyhuddid o ddistyllio gwirod yn groes i gyfraith ac yn erbyn heddwch ei Fawrhydi'r Brenin.

Daeth Twm i'r llys â gwên ar ei wyneb. Edrychodd o'i gwmpas i weld a oedd rhywun o'i gydnabod yno, a'r cyntaf a welodd oedd yr yswain mawr ei gorff, ond llawn cymaint ei drallod ar y pryd. Gydag amnaid a gofiai Morys yn dda gwnaeth Twm ymgais fud i ddywedyd o bell ei fod yn ddigon tawel a bodlon, doed a ddelai.

"Pwy sydd yn cyhuddo?" gofynnodd y barnwr, wedi ennyd o ddistawrwydd heb neb yn codi i siarad.

Yr oedd Morys wedi eistedd yn y llys trwy gydol y dydd, heb damaid na llymaid, rhag digwydd i achos Twm ddyfod gerbron ac yntau'n absennol. Yr oedd wedi dal i edrych yma ac acw, i bob cwr a chongl o'r neuadd, mewn ymchwil am Einir ond heb ei gweled. Ond nid cynt y tynnodd ei olwg oddi ar Twm, i chwilio fel eraill am y rhai a'i cyhuddai, nag y gwelodd hi'n sefyll gerllaw â gwên ar ei hwyneb—gwên, fel y tybiai ef, o ddireidi.

Ni wyddai'r un o'r cyfreithwyr ddim am yr achos hwn, ac nid oedd gwŷr y llywodraeth ar gael ychwaith. Disgwyliodd y barnwr ddeng munud tra rhedai cenhadon yma a thraw mewn ymchwil frysiog am y rhai oedd i ddwyn tystiolaeth o drosedd Twm. Rhedwyd yma a rhedwyd acw, ond ni chafwyd gair o'u hanes yn unman. Aeth y llys i anhrefn, a bu gorfod galw ddwywaith am osteg. Ac o'r diwedd digiwyd ei arglwyddiaeth yn aruthr gan yr hir-ymarhoad. Trawodd ei bwyntel ar y bwrdd, a galwyd am ddistawrwydd. Mewn brawddegau miniog a chwyrn dywedodd yntau ei farn am rai o fath cyhuddwyr Twm, a feiddiai mewn difaterwch digywilydd esgeuluso dyletswydd, a bwrw sarhad ar y llys. Gan droi at Twm, meddai'r Barnwr Holt yn gwta," Tomos Wmffre! Ymddengys nad oes yma'r un dystiolaeth i'ch erbyn. Ac am hynny yr ydwyf yn eich rhyddhau!

Cafodd Twm syndod. Am funud, ni sylweddolai'n llawn beth oedd wedi digwydd. Ond pan ddeallodd, gwenodd o glust i glust, a chan droi i chwilio am ei het, dywedodd, "Diolch i chwi, syr, a da boch chwi!" Gwenodd y barnwr, a chwarddodd y dorf. Ond galwyd yr achos nesaf yn ddioed, ac aeth gwaith y llys ymlaen gyda'r tawelwch arferol.

Y tu allan trodd llawer un i syllu gyda gwên ar ddau ŵr a safai o'r neilltu gerllaw'r porth yn ymgomio— Twm a Morys Williams yn mynd dros yr hanes. Golygfa'n peri digrifwch oedd gweld y dyn bach yn tal- sythu o flaen y llall, a'r ddau wedi eu anghofio'u hunain mewn llawenydd. Yr oedd Twm wedi cael munud neu ddau i ail-droi yn ei feddwl ddigwyddiadau rhyfedd y prynhawn, ac yn ddigon naturiol wedi casglu bod a wnelai'r yswain rywbeth a'i ryddhad annisgwyliadwy; ac mai trwyddo ef, ryw fodd neu ei gilydd, y lluddiwyd ei gyhuddwyr rhag dyfod i'r llys mewn pryd. Mewn edmygedd o'r medr a fu mor llwyddiannus y gofynnodd,

Beidia nhw â chael ail gynnig, syr?

"Na," meddai'r yswain, ail gynnig iddynt ei gael."

Ni fydd yna ddim

Da iawn! Ond wn i ar y ddaear sut y darfu i chwi eu trin mor ddel!"

"Eu trin!" meddai'r yswain. "Ni wyddwn i ddim amdanynt . . . "

Yr oedd ar egluro bod ffrind iddo wedi anfon i ddywedyd y gwyddai hi am yr helynt, a bod yn ei bryd wneud a allai o'i blaid pan ddeuai'r amser, ond cyn iddo gael dywedyd hynny daethai syniad arall i ben Twm fel fflach y fellten. Gan daro ei law ar ben ei lin dywedodd, "Madam Wen a wnaeth y gwaith! Ie, nid âi o'r fan yma!

'Beth a bâr iti feddwl hynny?"

"Ond oedd hi yno! Gwelais hi'n sefyll ymysg y bobl fawr cyn nobliad â neb oedd yno. A chan gofio, mi gwelais hi'n cau un llygad arnaf,—fel y bydd hi,— pan oedd yr hen ŵr a'r goban goch yn dechrau mynd yn gecrus ac yn rhwbio'i wydrau."

Tybiai Morys mai camgymeryd yr oedd Twm, ac mai dieithrwch y lle a chyffro meddwl a barodd i'w ddychymyg ei gamarwain. Ond barnodd na byddai waeth gadael iddo goleddu'r syniad am y tro, ac am hynny gadawodd iddo ddywedyd a fynnai ymhellach heb ddywedyd dim yn groes iddo. Ac wedi trefnu cyfarfod wedyn ar ôl cyrraedd adref, cychwynnodd Twm i'w daith faith, a'i deimladau'n llawen fel y gôg.

Yr oedd y dreflan yn orlawn o bobl, a thwrf eu siarad yn llenwi'r heolydd. Mynd dros yr hanes oedd yno. Ar ben pob heol ceid minteioedd yn ymdyrru i adolygu brwydrau'r dydd, ac i ragfynegi helyntion trannoeth. Wedi ymadawiad Twm safodd yr yswain yn ei unfan nes gweld y dorf yn teneuo o flaen y neuadd, ac o'r diwedd daeth Einir.

Naturiol oedd i'r ddau fynd allan o ddwndwr y dref, i chwilio am dawelwch yn encilion glannau tlws Menai. Ac ar y ffordd siaradent am y llys, ac am Twm, a Morys yn methu dirnad pa fodd y daethai hi i wybod amdano ac am ei helynt.

"Onid amdano ef y soniai pawb yn y Baron Hill? meddai hithau mewn atebiad amwys. "Ymddengys bod Twm wedi ennill ffafr hyd yn oed geidwaid oer ei garchar!

"Ie, ond wedyn! Sut y gwyddech chwi'r adwaenwn i 'r gŵr bach?" pwysai yntau.

Oni wyddai hi'n bur dda ymha le 'roedd Llanychulched? A hithau'n meddwl am yr ardaloedd hynny ddydd a nos! Gwnaed ef a fynno, yr oedd hi'n gymaint mwy chwim ei chrebwyll, a pharotach ei hymadrodd, fel nad oedd Morys fawr doethach yn y diwedd, heblaw ei fod yn deall yn dywyll ei bod hi, trwy ryw gyfrwng neu ei gilydd, wedi llwyddo i wneud rhyddhad y dyn bach yn haws na phetasai heb gyfaill i ofalu amdano. Ac ar hyn bu raid bodloni.

Ond ar un pwnc safai Morys, yn ei dro, yn ddiysgog fel y graig. Wrth drafod y pwnc hwnnw, ef oedd y cryf, a'i gariadferch ffraeth mewn dryswch. Wrth ddadlau hawliau cariad, oedd wedi disgwyl yn hir, rhyddhawyd ei leferydd amharod yntau. "Rhaid i mi gael eich addewid bendant heno, Einir, y cawn briodi o hyn i ben y mis!

Mis! Cyn gynted â hynny! Mae mis mor fyr, Morys!"

"I mi mae mis fel mil o flynyddoedd heboch! Allan o'ch golwg, y mae pob dydd, pob awr, yn faich arnaf. Yr wyf yn eich caru'n fwy nag y medr daear ei ddirnad, na nef ei wybod, ac ni fynnaf aros yn hwy heb gael eich calon, a'ch cariad, a'ch sylw i mi fy hun, yn gyfangwbl."

"Yn wir, Morys, nid ydych yn rhyw hawdd iawn eich bodloni."

"Einir! pan oedd rhyw rith o reswm dros oedi, gwyddoch i mi fodloni heb unwaith rwgnach; cerais a disgwyliais, er bod briw i mi ymhob ymwahaniad, a loes ymhob ymadawiad. Ymdawelais er mwyn yr adduned a wnaethoch, ac o barch i'ch teimladau ac i goffadwriaeth eich tad. Ond erbyn hyn nid oes dim ar y ffordd ond mympwy, os ydych yn wir yn fy ngharu!"

Paham y mynnai ei dagrau lifo wrth ddywedyd y carai hi ef? "Yr wyf yn eich caru! O! gymaint!" Wrth weld ei dagrau aeth yntau i feddwl ei fod yn ymddwyn yn llym. "Pa raid wrth eiriau celyd chariad ei hun mor llednais? Credwch! Ymddiriedwch ac mi fyddwn ein dau mor ddedwydd ag adar y berth, a'n bywyd yn gân o godiad haul i'w fachlud!"

Ond medrwn garu lawn cystal mewn rhyddid am flwyddyn eto!" O'i mynwes bryderus, drallodus, dihangodd ochenaid, ystyr yr hon ni ddeallai ef.

Rhyddid! Pa ryddid fel rhyddid aelwyd dawel, a serch yn llywodraethu arni!" O'i du ef yr oedd y rhesymau bob un, a hithau'n ymwybodol o hynny. Yntau'n methu deall paham y petrusai hi.

A'i dwylo ar ei fraich, a difrifwch taer yn ei llais, gofynnodd iddo, "A ddarfu i chwi erioed amgyffred y gallech newid eich meddwl wedi iddi fynd yn rhy ddiweddar? Y gall fod rhywbeth a ddaw i'ch gwybod wedi i ni briodi a bair i chwi beidio a'm caru?

Canfu ef ei gruddiau'n welw, a gwelodd fel y crynai ei dwylo a'i llais. "Einir! Yr wyf wedi bwrw pob traul resymol! "

Am ysbaid hir nid oedd ganddi ateb. Arhosai atsain geiriau eraill a glywsai fel sŵn tabyrddau'n curo ar ei chlustiau. "Yr wyf yn eich caru'n fwy nag y medr daear ei ddirnad, na nef ei wybod, ac ni fynnaf aros yn hwy!" Gwyddai hithau am ei chalon ei hun mai torri a wnâi honno pe collai hi ef. "Beth pe deuai'r afresymol rhyngom?" sibrydodd yn ddistaw, ddistaw.

Gwenodd yntau, a gafaelodd yn ei llaw luniaidd. "Lle ffynna cariad, ni ddaw'r afresymol!"

Un peth a addawodd hi, a dyna oedd hwnnw, y deuai hi i ymweld ag ef yn ei gartref o hynny i ben y mis. Derbyniodd yntau hynny rhag pwyso gormod arni. A daeth amser ymadael.

Yr un noson gadawodd hithau'r dref a'i mwyniant. Yr oedd ei chalon yn rhy drom iddi aros lle'r oedd mynwesau di-gur. Ar fin yr hwyr aeth i Gaernarfon. Y tu arall i'r afon, yn ochr Môn, yr oedd caseg wen yn disgwyl amdani gan hiraethu fel plentyn am ei fam. A phan oedd eraill yn noswylio, croesodd hithau'r afon, ac ail—gychwynnodd i'w thaith. Daeth nos a'i chysgodion ar ei gwarthaf yn ebrwydd, ond beth oedd waeth am hynny pan oedd duach nos a chysgodion mwy tywyll wedi gordoi ei chalon. Rhoddwyd cyfrif— oldeb diogelwch y daith ar y gaseg synhwyrol, tra'r ymgodymai'r feistres ag anawsterau mwy.

Yr oedd ganddi fis i benderfynu, ac i weithredu. Dim ond mis! Arswyd oedd meddwl.

Ac yng ngolau ei chariad mawr, O, fel y casâi hi Madam Wen a holl epil ysbeilgar gororau Llyn Traffwll! Ac eto, onid oedd hi wedi derbyn caredigrwydd digymar ar law llawer un ohonynt? Ac nid oedd modd anghofio hynny. Dyna Siôn Ifan, a'i ffyddlondeb fel môr yn dygyfor, wrth ei drethu! Beth fuasai cyngor Siôn Ifan heno? Bron na chlywai'r hen ŵr deallgar yn sibrwd yn dadol yn ei chlust, "Ewch i Gymunod yn ddistaw, 'mechan i, ac ni fydd byth sôn mwy am a fu! Mi ofalwn ni am hynny!

Yn sicr, dyna fuasai cyngor Siôn Ifan. Ac yr oedd rhyw gyfrwystra diogel yn y rhan fwyaf o gynghorion yr hen ŵr pert. Nid oedd y peth mor anodd ychwaith. Beth oedd i luddias iddi fyned i Gymunod cyn pen y mis fel yr oedd wedi addo, a dyfod yn wraig i'w berchen yng ngwydd gwlad? A dyna ddiwedd ar adfyd! Teimlai ei gruddiau'n llosgi wrth feddwl mor hawdd ydoedd. Mor ddymunol hefyd! Cymaint y croeso a gaffai. Croeso a dedwyddyd di—dor, yng nghysgod cariad amddiffynnol un o wŷr hawddgaraf y wlad.

O dan ddylanwad y fath freuddwyd dedwydd, portreadodd hi ei hun yn wraig yr yswain, yn wrthrych hoffter ardal garedig, a Madam Wen wedi peidio â blino'r wlad. Ond diflannodd y breuddwyd fel mwg wrth feddwl am gariad Morys. Beth fyddai'r cyfnewid am y cariad hwnnw? Ai nid twyll? Ac ar hyn daeth nos eilwaith i ymlid y gwan-olau, a threiglodd dagrau heilltion i lawr ei gruddiau, heb neb yn llygad-dyst. Mor ynfyd yr oedd hi wedi ymddwyn. Ac er mwyn pa beth! Ai nid er mwyn mympwy gan mwyaf? Yr oedd wedi ei pherswadio'i hun mai parch at goffadwr— iaeth ei thad oedd ysgogydd ei holl awydd am gyfoeth. Ond ai felly'r oedd? Amheuai. Ofnai. Cariad yn ddiau oedd wedi agor ei llygaid o'r diwedd. Cariad Morys oedd yn awr yn torri ei chalon.

Wrth groesi Malldraeth, a phelydr y lloer ar y tywod, daeth drych arall yn fyw i'w meddwl, gan bentyrru gofidiau. Gwelodd mewn dychymyg draethell arall ag wyneb gwelw—las gŵr marw wedi ei droi ati megis mewn ymbil mud am iddi ymwrthod mwy â llofruddion. Fel y ffieiddiai ei henaid y gyfathrach yn awr pan oedd yn rhy ddiweddar!

Pan ddaeth o'r diwedd i gyrrau Tywyn Trewan ar dueddau Llanfihangel, yr oedd y frwydr wedi ei hennill—a'i cholli! Yr oedd twyllo'n hawdd. Erbyn hyn yn llawer haws na pheidio. Gwir. Yr oedd y rhai a wyddai ei chyfrinach yn barod i dyngu mai gwyn oedd du ar ei hawgrym lleiaf hi. Gwir hynny hefyd. Ond yr oedd rhywbeth yng ngwaelod ei chalon hi na fynnai mo hynny. Addawsai fynd i Gymunod o fewn y mis. Yr oedd am gadw ei haddewid. Ond nid mynd yno i briodi. Anodd fyddai dywedyd wrth Morys Williams iddi ei dwyllo cyhyd! Ac yn y fath fodd! Ond rhaid!