Prif Feirdd Eifionydd/Eben Fardd

← Morglawdd Madog

Prif Feirdd Eifionydd gan Edward David Rowlands

Awdl y Flwyddyn

EBEN FARDD.

EBEN FARDD.

"Eben Fardd oedd Eben fwyn,—ni welwyd
Anwylach gwr addfwyn,
O'ı golli mae cyni cwyn,
Oes uchel barhaus achwyn."

Hiraethog. "Yм mhob gwlad y megir glew," medd yr hen ddi— hareb, ond yn sicr codir mwy o rai glewion mewn ambell i ardal na'r llall. Chwiliwch chwi, blant, pa faint o enwogion gododd yn Eifionydd, a diameu y cewch lu mawr ohonynt. Dywed Goronwy am enwogion Mon:—

Pwy a rif dywod Llifon?
Pwy rydd i lawr wyr mawr Môn?"

Pe dechreuid cyfri gellid dweyd yn debyg am wyr mawr Eifion.

Ar fron bro hardd Eifionydd y magwyd Eben Fardd, ac y mae yn un o'i phlant enwocaf ac yn un o feirdd goreu Cymru. Ganwyd ef ym mis Awst, yn y flwyddyn 1802, yn Nhan Lan ar dir y Gelli Gron ym mhlwyf Llanarmon. Bedyddiwyd ef yn eglwys blwyfol Llangybi. Ei dad oedd Thomas Williams, gwehydd o ran ei alwedigaeth.

Mae yn debyg na wyddoch chwi, blant yr ugeinfed ganrif, beth yw gwehydd. Yn yr hen amser gynt, enillai llawer eu bywoliaeth drwy "nyddu" a "gwau." Byddent yn nyddu yr edafedd o'r gwlan gyda'r droell. Yna byddent yn gwau "brethyn cartref" o'r edafedd gyda gwydd." Dyna oedd gwaith tad Eben Fardd, a bu Eben hefyd yn dilyn yr un gorchwyl am rai blynyddoedd. Gweuwyd llawer o frethyn cartref clyd a chynnes yn hen fythynod Cymru yn amser ein hynafiaid.

Enw priodol Eben Fardd oedd Ebenezer Thomas. Byddai yn arferiad y pryd hwnnw i'r plant gymeryd enw cyntaf y tad yn enw teuluol.

Yr oedd yn hoff o'i lyfr pan yn dair blwydd oed, a pharhaodd i hoffi darllen ar hyd ei oes.

Faint o honoch chwi sydd yn hoff o ddarllen llyfrau da? Os nad ydych,

"'Does dim ond eisieu dechreu,"

fel y dywed Ceiriog, a byddwch yn sicr o ddal ati. Cofiwch yr hen ddihareb,— Ni bydd doeth na ddarllenno." Ni lwydda un ohonoch byth i ddod yn enwog heb ddysgu caru llyfrau da a charu addysg.

Bu Eben Fardd yn yr ysgol yn Llofft y Llan," Llangybi, gyda Mr. Issac Morris. Ar ol ei ddyddiau ysgol cyntaf bu yn gweithio gyda'i dad fel gwehydd am rai blynyddoedd. Ond yr oedd ei holl fryd ar lyfrau ac astudio. Oherwydd hynny anfonwyd ef i'r ysgol drachefn, i Abererch, ac wedi hynny i ysgol Tydweiliog.

Dywedir ei fod yn dechreu dangos talent i farddoni pan oedd tua phedair ar ddeg oed, a'r adeg yma enillodd sylw beirdd yr ardal, Robert ap Gwilym Ddu, Dewi Wyn a Sion Wyn. Mae'n debyg iddo fanteisio llawer ar gwmni'r beirdd enwog yma. Dywed ei hun,—

"Yn fachgen syn wrth draed Sion Wyn,
Y bum yn derbyn dysg."

Os adwaenoch fardd neu lenor gwych, ceisiwch ei gwmni gymaint ag a ellwch. Bydd ei ddylanwad, fel gwlith ar y glaswellt, yn ireiddio eich meddwl.

Cwestiwn pwysig gennych chwi, onide, yw pa fath chwareuwr fydd rhyw blentyn. Ofnaf na buasai Eben Fardd, pe gyda chwi yn blentyn, yn ffefryn gennych yn yr ystyr yma. Yr oedd yn rhy hoff o feddwl a myfyrio i chware llawer. Bachgen gŵylaidd, llednais a thawel oedd. Ond pan ddigiai wrth y plant defnyddiai fflangell yr awen i'w ceryddu.

Oherwydd ei fod yn fachgen tawel, ac nad oedd yn hoff iawn o chware, galwai y plant ef weithiau, o ran hwyl, yn Lleban yn lle Eban, a dyma fel y canodd iddynt —

"Enllibwyr a'm galwo'n lleban,—elont
I waelod pwll aflan,
Bywiog anifail buan,
Teirw neu feirch a'u torro'n fan.

"Chwain a llau, ychain a llewod,—ruthro
Ar wartha'r llebanod;
Chwyther gan eirth a chathod,
Y rhain odditan y rhod."

Cyfansoddodd amryw o englynion a chywyddau pan tua deunaw oed. Yr adeg yma cawn iddo gyfansoddi dau "Gywydd Diolch" dros ryw gyfeillion iddo. Sut y byddwch chwi yn diolch am anrheg? Drwy lythyr Saesneg mae'n debyg. Pe gallai rhai ohonoch ddiolch am anrheg mewn pennill, neu englyn, neu gywydd, fe'i cedwid, a hwyrach y byddai byw ar eich ol chwi.

Ar ol gadael ysgol Tydweiliog daeth Eben Fardd yn ysgolfeistr i Langybi, a thra yno enillodd gadair Eisteddfod y Trallwm am ei awdl ar "Ddinistr Jerusalem." Nid oedd ef yr adeg yma ond dwy ar hugain oed.

Yn y flwyddyn 1827 symudodd i Glynog Fawr i gadw ysgol, ac yno y bu hyd ddiwedd ei oes.

Yn 1840 enillodd Gadair y Gordofigion, yn Lerpwl, am ei awdl ar "Job." Yn 1858 enillodd Gadair Eisteddfod Llangollen am awdl ar "Faes Bosworth."

Cyfansoddodd lawer iawn o gywyddau, englynion ac emynau, ac awdlau heblaw y rhai a enwyd uchod. Yr oedd yn ysgolfeistr rhagorol ac yn gyfaill cywir i'r plant. Buasech wrth eich bodd yn ei ddosbarth. Gwn yn dda nad oes dim sydd well gennych, ar dro, na phennill doniol neu englyn pert. Felly, mae'n debyg iawn, y difyrrai Eben Fardd blant yr ysgol.

Yr oedd yn enwog fel beirniad, a bu yn beirniadu mewn lliaws o Eisteddfodau mwyaf Cymru. Ni chlywid neb yn cwyno oherwydd ei feirniadaeth; yr oedd bob amser mor deg a gonest.

Mewn cwmni yr oedd yn ddyn tawel a distaw. Glywsoch chwi yr hen ddihareb, Mwya' 'u trwst llestri gweigion"? Wel, nid un o'r rheiny oedd Eben Fardd, ond un yn meddwl mwy nag oedd yn siarad. Mewn englyn at Robyn Ddu mae'n rhoddi darlun ohono ei hun fel y canlyn:

Dyn sur, heb ddim dawn siarad—wyf fi'n siwr,
Ofnus iawn fy nheimlad;
Mewn cyfeillach swbach sad,
A'i duedd at wrandawiad."

Ni chewch yn y llyfr yma ond ychydig o'i waith— y darnau hawddaf i chwi eu mwynhau; ond mynnwch ddarllen eu awdlau ar "Ddinistr Jerusalem," "Job," "Maes Bosworth," ac yn wir y cwbl o'i waith, pan ddeloch ddigon hen i'w ddeall.

Gadawodd Eben Fardd ddylanwad a bery ar lenyddiaeth ei wlad, ar yr Eisteddfod, ac ar y Cymdeithasau Llenyddol.

Bu farw yn y flwyddyn 1863, a chladdwyd ef ym mynwent Clynog Fawr. Perchwch ei enw.