Tom Ellis Gwladgarwr a Gwleidydd (testun cyfansawdd)

←

Tom Ellis Gwladgarwr a Gwleidydd (testun cyfansawdd) gan O Llew Owain

Rhagymadrodd

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Tom Ellis Gwladgarwr a Gwleidydd

(Tudalen Cynnwys)

TOM ELLIS:

Gwladgarwr a Gwleidydd

GAN

O. LLEW OWAIN

Awdur Cofìant Fanny Jones; Bywyd a Gwaith
Ap Ffarmwr; a Ieuan Twrog

.

CAERNARFON:
Cwmni y Cyhoeddwyr Cymreig, Cyf.

RHAGYMADRODD

Yr oedd Mr. Thomas Edward Ellis, yn ddiameu, yn un o'r dynion hoffus a da hynny y dylai'r wlad a'u mago fod yn gynefin â holl fanylion eu hanes. Gresyn na bae gennym eisoes gofiant llawn iddo, ond y mae ein bod hebddo yn gytûn ddigon â'i wyleidddra ef ei hun. Fel y dengys Mr. Owain mor hyawdl yn y llyfr hwn, ganed ef yn un o siroedd mwyaf Cymreig Cymru, yn fab i amaethwr, un o'r dosbarth a gadwodd ddiwylliant ac arferion bonheddig hen uchelwyr Cymru gynt. Yr oedd yn un o'r to cyntaf o Gymry ieuainc a addysgwyd yng Ngholeg cyntaf Cymru, yn Aberystwyth, a gwnaeth enw iddo ei hun wedi hynny yn un o'r Prifysgolion Seisnig. Daeth i gysylltiad â'r wasg, a bu'n athro. Gwelodd bob angen cyhoeddus a chymdeithasol oedd ar Gymru yn ei ddydd, fel y dengys ei areithiau a'i ysgrifau, a gyhoeddwyd gan ei weddw yn 1912. Aeth i mewn i wleidyddiaeth yng ngwres ei weledigaeth ieuanc a hael, ac ni ddifwynwyd ei ysbryd gan y pethau salw y mae cymaint o wleidyddion yn eu gwneuthur er mwyn ennill safle, a'i gadw ar ôl ei ennill. Yng ngrym ei allu a'i gymeriad, daeth i un o'r swyddi pwysicaf ac anhawddaf yn y Senedd, a gwnaeth ei waith yn y fath fodd fel nad oedd gan hyd yn oed ei wrthwynebwyr gwleidyddol ond y gair uchaf i'w ddywedyd am dano—ac fe'i dywedasant. Eto, ni chafwyd erioed mono yn esgeuluso dim a ystyriai ef yn ddyledswydd, nag yn llefaru â deilen ar ei dafod. Gweithiodd yn galed, llwyddiannus,—a glân. Un o'r pethau pennaf a darawai bawb a'i hadnabu ydoedd ei anrhydedd perffaith. Llosgodd llawer ffydd allan, ac ymfaluriodd ambell eilun yn lludw, er y dyddiau y dewiswyd Mr. Ellis yn Seneddwr, fel mai poen yw cofio'r ffydd a diflastod yw meddwl am yr eilun, bellach, ond ni ddug y blynyddoedd ddim a'i syflodd nag a'i llychwinodd ef. Cadwodd holl uniondeb hael ei weledigaeth i'r diwedd. Am hynny y bydd ef byth yn un y dylai pob Cymro a Chymraes wybod ei hanes.

Y mae'n ddiau gennyf y bydd traethawd Mr. Owain yn foddion i drosglwyddo i'r rhai na chawsant y fraint o weled na chlywed Mr. Ellis beth o'r dylanwad hygar a gaffai ef mor helaeth ar y rhai sy'n ei gofio.

T. Gwynn Jones

RHAGAIR

Ni fwriedir i'r llyfryn bychan hwn fod yn Gofiant i'r diweddar a'r annwyl Tom Ellis. Deallaf y bwriedir dwyn allan Gofìant, teilwng, iddo cyn pen hir, yr hwn fydd yn cynnwys ei holl hanes yn fanwl a. helaeth.

Ceisiais ysgrifennu'r pennodau hyn yn syml; gadewais allan, yn fwriadol, fanylion ei fywyd, gan fodloni ar y prif ffeithiau yn unig, gan fod y llyfr wedi ei fwriadu ar gyfer bechgyn a genethod ieuanc sydd a'u hwynebau ar gyfandir bywyd. Pwysicach i'm golwg i fydd iddynt yfed o'i ysbryd—cânt ymgydnabyddu â'r ffeithiau eto. Os y cymer yr ieuenctid ei lwybr ef fel nôd o'u blaenau gall ein gwlad fanteisio arnynt ymhob cyfeiriad.

Cwynir fod ein hiaith yn colli yn nhrefi glanau'r moroedd, ar y gororau, yn y dinasoedd a'r trefi poblog, ac yn yr ardaloedd gweithfaol mawr. Ffaith brudd yw hon i bob un sydd yn caru ei wlad. Pe y gwnai pob llanc a geneth sydd yn Ysgolion Elfenol ac Ysgolion Canolradd Cymru benderfyniad i fod mor ffyddlon i iaith a defion ei wlad ag y bu gwrthrych y pennodau hyn, a phe yi' yfent o'i ysbryd, buan y diflannai'r gwyn.

Hoffwn i'r pennodau hyn fod yn gyfrwng i ieuenctid Cymru i benderfynnu gwneud eu goreu dros ei hiaith, ei haddysg, a'i chrefydd. Gwnaeth y gwrthrych hynny, ac ond iddynt hwythau ddilyn ol ei droed bydd Cymru yn burach, yn gryfach, ac yn wynach nag erioed.

Yn wladgar,

O. Llew Owain.

Rhagfyr, 1915

CYNHWYSIAD

Rhagymadrodd gan Mr. T. Gwynn Jones, M.A
Rhagair
Pennod I
Trem ar ei Fywyd
Pennod II.
Gwladgarwr a Gwleidydd
Pennod III.
Ysgolor a Llenor
Pennod IV.
Fel Cristion
Pennod V.
Teyrnged Cenedl a Dylanwad Bywyd

DARLUNIAU

Tom Ellis yn Chwip y Blaid Ryddfrydol
Cynlas. lle ganwyd Tom Ellis
Tom Ellis yn Fyfyriwr yng Ngholeg Aberystwyth
Tom Ellis yn Aelod Seneddol dros Feirion
Cofgolofn Tom Ellis yn y Bala
Capel Cefnddwysarn, lle'r oedd Tom Ellis yn Flaenor, a lle y claddwyd ef

TOM ELLIS

PENNOD I

TREM AR EI FYWYD

"Troaist dy glust at wirionedd Nef
Yn aiddgar dy wedd,"

Meddai y diweddar Ben Bowen am un o'i gyfeillion hoff. Gyda phriodoldeb y gallwn gymhwyso yr un gwirionedd at y diweddar a'r annwyl Tom Ellis. Hyn a wna diwygwyr a phroffwydi pob oes. Cyfryngau fel hyn a ddefnyddia Duw i wareiddio'r byd a diwygio cymdeithas. Y mae goreu pob gwlad wedi tyfu o dan gysgod y cymeriadau cryfaf a llawnaf; cymeriadau a llawer o'r Dwyfol ynddynt; cymeriadau ag sydd yn cadw haul gogoniant aml i wlad rhag machludo, a chysgod ei dylanwad rhag diflannu.

Rhed meddyliau pob oes yn naturiol i gyfeiriad yr arwr, ac ni raid i ni synnu at hynny, oherwydd yr arwr sydd yn cadw gogoniant gwlad ac anrhydedd cenedl i fyny. Yr arwr sydd yn arwain gwledydd o gaethiwed i ryddid—yn torri cadwyni celyd caethiwed ac yn gollwng y carcharorion yn rhydd. Llifa dylanwad bywyd yr arwr i diriogaethau yr oesau a ddilyn, ac i fywyd cenhedloedd eraill. Rhydd dân yn enaid ei ddilynwyr i ymladd dros yr egwyddorion oedd yn argyhoeddiad iddo ef; trosglwydda asbri o'r newydd, a rhydd fflam na ddiffoddir mohoni hyd nes y daw y breuddwydion yn ffaith ym mywyd yr oesau.

"Lives of great men all remind us,
We can make our lives sublime,"

meddai Longfellow.

Goreuon gwlad sydd yn gwresogi ei gwladgarwch; grymuso ei gwleidyddiaeth; dyrchafu ei moes; effeithioli ei chrefydd, ac yn eangu dylanwad ei haddysg. Y mae gan bob gwlad ei charedigion; y mae gan bob cenedl rai yn caru eu gwlad yn fwy na hwy eu hunain-rhai yn aberthu eu bywyd drosti mewn gwasanaeth. Nid yw hunanoldeb yn ennill gorsedd yng nghalon cenedl, y mae hunanaberth. Dyn mawr yn unig a all roi ei fywyd dros ei wlad, a'r arwr yn unig a all greu llinell a chylch iddo'i hun. Un o'r cyfryw oedd Tom Ellis; yr oedd ef yn fwy na Chymru, a rhoddodd fri arni. Ni ddyrchafwyd ac ni anrhydeddwyd Tom Ellis yn y Senedd oherwydd ei fod yn dod o Gymru, ond dyrchafwyd ac anrhydeddwyd Cymru yn y Senedd drwy Tom Ellis.

Magwyd ef ar aelwyd wedi ei heneinio ag adnodau ac emynau Cymreig; aelwyd wedi ei chrefyddoli yn swn yr

Ysgol Sul a son am Ddiwygiadau. Cartref y Diwygiadau oedd ei fro enedigol, ac

yn ei ymddanghosiad ef anrhydeddwyd y fro â diwygiwr cymdeithasol a glodforir tra y bydd bryniau Cymru ar eu sylfaeni. Y mae llu o gymwynaswyr wedi eu magu rhwng bryniau dinod Cymru— plant "Coleg Anian."

Plannwyd cân yn enaid Tom Ellis yn fore ar ei oes, a mynnodd yntau ei throsglwyddo i werinwyr Cymru yn ei ymdaith wrol i gyfeiriad rhyddid crefyddol, cyfiawnder gwleidyddol, a chydraddoldeb cymdeithasol. Rhoddodd gân newydd yng ngenau plant ei wlad; deffrodd ei genedl i sylweddoli fod agen ei dyrchafu, ac nad oedd raid iddi ymostwng mewn anobaith. Sylweddolodd Tom Ellis angen Cymru drwy leferydd proffwydi fel Morgan Llwyd, Elis Wyn, Ieuan Gwynedd, &c. Clywodd adsain o swn stormydd gormesol y gorffennol, datblygodd y wreichionen wladgarol oedd yn ei fynwes i fod yn fflam, a rhoddodd fynegiad croew o'i argyhoeddiad.

Syml oedd ei gartref—digon syml i fagu arwr. O leoedd syml y mae Duw yn codi cymwynaswyr i wledydd. Yr oedd ef yn «arwr gwirionedd a chadfridog rhyddid. Yr oedd gormes a thrais y bendefigaeth yng Nghymru wedi gwasgu ein cenedl mor isel fel mai lleddf a chwynfanus oedd cerddi ei gwerin, ond bu Tom Ellis yn gyfrwng i drawsgyweirio eu cân o'r lleddf i'r llon.

Mab ydoedd i Thomas Ellis, Cynlas, ac Elizabeth, merch John Williams, Llwyn Mawr, Bala. Ganwyd ein gwrthrych ar yr unfed ar bymtheg o Chwefror, 1859, pan oedd y sir ynghanol terfysg gwleidyddol mawr, pan oedd y Rhyddfrydwr pybyr Mr. David Williams, Castell Deudraeth, yn ceisio diorseddu Ceidwadaeth oddiar sedd Meirion. Prin fod yr un Rhyddfrydwr ym Meirion wedi breuddwydio y dydd hwn fod un a gychwynai gyfnod newydd yn hanes Rhyddfrydiaeth y sir wedi ei eni yno.

Tua'r adeg y ganwyd ein gwrthrych bu raid i lu o Ryddfrydwyr Meirion a ymlynai wrth eu hegwyddorion fyned drwy beiriau poethion, ac yn eu plith rai o'i hynafiaid yntau. Rhoed dewis iddynt o ddau beth,—'gwerthu' eu hegwyddorion a mwynhau rhyddid, ynte ymlynu wrth eu hegwyddorion a bod yn wrthrychau trais a gormes. Dewisodd y dewrion hyn yr olaf, a son am yr erledigaethau hyn oedd un o'r pethau cyntaf a ddisgynnodd ar glust ein harwr. Deffrowyd rhywbeth o'r tu mewn iddo yr adeg hon na olchwyd mohono i ffwrdd gan stormydd amser.

Tyfodd i fyny yn naturiol, gyda cheinder, gwylltedd, swyn, a rhamantedd natur o'i gwmpas ymhobman. Yr oedd y cyff y tarddodd ohono yn sylfaen dda iddo, ynghyda mireinder Anian yn amgylchedd dymunol iddo dyfu i fyny. Cafodd ei galon ieuanc ac iraidd ei mwydo yn swn gweddiau taer a syml yr aelwyd, a chafodd yr Ysgol Sul a'r Cyfarfod

Gweddi yn ganllawiau i'w gychwyn ar

daith bywyd. Daeth yn seren yn yr Ysgol Sul ac nid oedd ei bertiach am ddweyd adnod yn y Seiat. Derbyniodd ei addysg elfennol yn Ysgol Frytanaidd Llan Dderfel, a thlws y disgrifir y cyfnod hwn gan Iolo Caernarfon :—

"I ysgol fach Llan Dderfel dros y bryn,
Yn gyson elai yn ei febyd pêr,—
Yn siriol yn y boreu fel y wawr,
Gan ddychwel adref yn yr hwyr yn llawn
O hyder tawel, fel prynhawn o Fai."

Yr oedd yr ysgol fechan hon ddwy filltir o bellter o'i gartref, a cherddai iddi yn ol ac ymlaen bob dydd. Dywedir na chollodd ddiwrnod erioed o'i ysgol. Danghosodd yr adeg hon ewyllys gref a phenderfyniad di-ildio, a pharhaodd y nodwedd ynddo ar hyd ei fywyd.

Aeth o'r ysgol hon i'r Bala, ac oddi-yno i Aberystwyth, a bu ei arhosiad yn y naill fan a'r llall yn llwyddiant perffaith. Yfodd o'r ysbryd oedd yn y naill a'r llall. Dyfnhawyd ei argyhoeddiadau ynddynt, a grymuswyd ei benderfyniad. Yr oedd ei gamre yn yr Ysgolion a'r Colegau yn brawf amlwg fod y Nefoedd wedi bwriadu iddo fod yn arweinydd a thywysog i'w genedl. O Aberystwyth aeth i New College, Rhydychen, lle y cafodd radd B.A. gydag anrhydedd mewn clasuron a hanes. Tra yn Rhydychen bu yn Llywydd yr Union, ac yn Ysgrifennydd y Palmerston Club.

Cwblhaodd ei gwrs addysg tua diwedd 1884, a'r cam nesaf yn ei hanes ydyw myned yn athraw preifat i Pentwyn, Castleton, ger Caerdydd, at deulu Mr. Cory. Tra yr arhosai yn y lle hwn amlwg oedd ei fod a'i fryd ar binacl, a gwasanaethu ei wlad oedd hynny. Symudodd oddiwrth y teulu uchod i fod yn ysgrifennydd i Syr J. T. Brunner, ac enillodd brofiad newydd yn y cyfeiriad hwn.

Yn 1886 dewiswyd ef yn aelod Rhyddfrydol dros Sir Feirionnydd, ond cawn fanylu ar y frwydr a'r fuddugoliaeth yn y bennod arno fel " Gwladgarwr a Gwleidydd " ymhellach ymlaen.

Dydd pwysig yn ei hanes fu y 1af o Fehefin, 1898, sef, dydd ei briodas â Miss A. J. Davies, merch y diweddar R. J. Davies, Ysw., Cwrt Mawr, a chwaer J. H. Davies, Ysw., M.A., Aberystwyth. Cafodd ymgeledd gymwys, gan i'w briod fod yn dyner a gofalus o honno, ac yr oedd yn gu yn ei golwg. Ymhen ychydig fisoedd ar ol iddynt briodi tarawyd ef yn wael.

Blwyddyn ddu yn hanes Cymru ydyw 1899, gan mai dyma'r flwyddyn y bu farw ein gwrthrych. Yr oedd wedi gweithio yn rhy galed dros ei wlad—aeth yr ysbryd yn drech na'r corff, a dadfeiliodd y babell. Aeth ef a'i briod drosodd i Ffrainc gan fwriadu myned am daith i lannau Môr y Canoldir. Sylwodd ei ffryndiau ei fod yn llesgau, ac un diwrnod—diwmod mawr i Gymru—daeth y newydd prudd am ei farw, a pharodd alar cyffredinol.

Torrwyd ef i lawr ynghanol ei waith, ac fe archollwyd y genedl yr un dydd. Cwympodd ein gwrthrych fel milwr a'i gledd yn ei law. Os y bu farw'n ieuanc ni bu farw heb wneud gwaith. Os mai byr oedd ei ddydd yr oedd yn oleu ar ei hyd. Gellir cyfrif ei ddyddiau ond ni ellir mesur ei waith. Bu farw i fyw a noswyliodd i ddeffro. Ymyl ddu oedd i bopeth yng Nghymru ddydd ei farw a dagrau a lanwai bob llygaid. Yr oedd ei thywysog wedi cwympo ! Os yw ef yn farw y mae ei ysbryd yn fyw ; os nad yw ei gorff yn Senedd Prydain Fawr heddyw, y mae ei DDYLANWAD YN ALLU BYW YNO. Galarodd RHYDDID ddydd ei farw, ond llawenychodd GORMES; griddfanodd CYFIAWNDER ond gorfoleddodd ANGHYFIAWNDER.

PENNOD II

GWLADGARWR A GWLEIDYDD

"Pan fydd rhyferthwy'r gelyn
Yn bygwth heddwch gwlad,
Fe saif gwladgarwyr cynnes
Yn ddewr yn erbyn brad,"

Meddai Dyfnallt, ac un o'r "gwladgarwyr cynnes" hyn oedd gwrthrych ein hysgrif. Yn nyfnder ei galon yr oedd fflam wladgarol lawn o ddwyfoldeb. Pan gododd ei lais edrychodd Cymru tuag ato, gan fod y llais hwn yn arwydd iddynt fod eu gwawr ar dorri. Y mae dwy linell o eiddo Hawen yn esbonio i ni pa fath wladgarwr oedd Tom Ellis : —

"Un garai Gymru fel ei fam,
Ein hiaith a'i defion fel ei dad."

Tân oedd ei wladgarwch ef i buro, nid i ddifa—tân i wella ei wlad, nid i'w gwneud yn anghyfanedd. Ni ddiystyrodd ef ei genedl ei hun er mwyn ennill parch cenhedloedd ereill; yn hytrach, enillodd ef barch cenhedloedd ereill drwy gadw'n bur i'w genedl ei hun. Bu'n ffyddlon i'w wlad; ymlynodd wrth bobpeth da a berthynai iddi. Nid cyflawni daioni a gorchestion dros ei wlad yr oedd ef er mwyn cael ei weled a'i glodfori, ond i hyrwyddo a dyrchafu ei wlad. Gwelodd ei gyfle i ddeffro Cymru, a chymerodd afael ynddo. Nid allasai neb ond un a garai ei wlad yn angerddol gyflawni y gwaith a wnaeth ef dros Gymru yn Nhy'r Cyffredin. Nid oedd poblogrwydd personol, cysur cymdeithasol, nag hyd yn oed ei iechyd, ond pethau eilradd yn ei olwg. Yr oedd ef yn teimlo ei fod yn rhan o Gymru mor wirioneddol ag ydyw ei bryniau a'i hafonydd. Cynheuai y fflam wladgarol yn ei fynwes yr un mor wresog pan yn Chwip y Rhyddfrydwyr yn Senedd-dy Prydain Fawr, a phan rodiai ymysg gwerinwyr cyffredin bro ei enedigaeth. Bu fyw i anghenion Cymru —ei thir a'i pobl.

Un o blant y Deffroad Cenhedlaethol oedd, ac yr oedd digon o wladgarwch yn ei galon i fyned yn aberth dros ei wlad; nid ofnai un amser ddweyd llinell Ceiriog,

"Mab y mynydd ydwyf finnau."

Byddai yr un mor hapus yn nhy gwerinwyr cyffredin ardal ei enedigaeth a phan ynghanol moethau palas y pendefig. Cynrychiolai ddyheadau llawnaf ei genedl, ac yr oedd ei wladgarwch gyfled a Chymru ei hunan. Ymladdodd dros ei wlad pan oedd ei iechyd yn fregus, a chariodd ei beichiau nes y gwargrymodd o danynt. Gweithiodd drosti pryd y dylasai orffwyso ynddi. Mynnodd i lais Cymru gael ei wrando yn Senedd Prydain Fawr a dihysbyddai ei nerth wrth wneud hynny. Tra y gwargrymai ef o dan y baich yr oedd ei wlad yn cael ei dyrchafu. Enillodd ef galon Cymru a chyfieithodd hi i estroniaid ar lawr Ty'r Cyffredin. Yr oedd ei symudiadau yn llawn urddas a'i galon yn llawn anrhydedd. Ymdrechodd dros werin Cymru a thros ei llenyddiaeth; oherwydd iddo adnabod ei wlad carodd hi. Gwell oedd ganddo wrando ar riddfan gwerin orthrymedig na bod yn swn aur a deimwnt y pendefig moethus.

Danghosodd i estroniaid ac i Senedd Prydain Fawr mai "Cymru Wen " oedd gwlad ei enedigaeth ac nid "Cymru bwdr;" mynnodd ddangos mai "Gwlad y Diwygiadau " oedd ac nid " Gwlad y Dirywiadau." Ni werthodd ei wlad er mwyn ennill poblogrwydd—aberthodd ei boblogrwydd er mwyn ennill ei wlad. Yr oedd yn ddigon o foneddwr i gydnabod gwên a chroeso pendefigion ac urddasolion, ond yr oedd yn ormod o wladgarwr i anghofio gofynion gwerinwyr gwlad ei enedigaeth.

Nid rhyfedd hyn ychwaith! Paham? Magwyd ef ynghanol cyfaredd a swyn ei wlad ynghanol golygfeydd Cymreig rhamantus ynghanol arddunedd mirain Meirion dlos a chyfoethog. Bu yn cyniweirio drwy ganol cymeriadau Cymreig pur a gwreiddiol ym moreuddydd bywyd; pigodd eu rhinweddau i fyny a gwisgodd hwy yn addurniadau yn ei fywyd. Mab gwerinwr oedd, a bu hynny yn fantais iddo; amhosibl oedd i'r pendefig Cymreig fynegi cri enaid gwerin orthrymedig oherwydd fod y llais yn ddieithr iddo. Aeth Tom Ellis i'r Senedd yn Gymro, gweithiodd yno fel Cymro; aeth oddiyno yn Gymro, a bu farw fel Cymro.

'Yr oedd ei argyhoeddiad o angen ei wlad wedi torri yn dân gwirioneddol yn ei galon; Gwyddai fod ganddo neges a mynnodd gael ei throsglwyddo. Trosglwyddodd wreichion ei angerddoldeb i ereill nes y maent erbyn heddyw wedi datblygu yn goelcerth a'r tân yn ymledu. Yr oedd yn awyddus am godi moes ac addysg ei wlad yn ogyfuwch a'r mynyddoedd, a throdd pob ffrwd o ddylanwad posibl i'r amcan hwnnw. Yr oedd wedi sugno yn helaeth o ysbryd Cymru Fu, a chychwynodd gyfnod newydd yn 'hanes gwleidyddiaeth ei wlad. Nid hanner Cymro oedd Tom Ellis; na! Cymro twymgalon i'r gwraidd. Yr oedd yr hyn a wnaeth dros ei wlad—ei ymroddiad llwyr, ei wasanaeth eang, a'i aberth dwfn—mor fawr, fel nad â yn anghof am oesau. Bu adeg pryd yr apelid oddiar lwyfannau Cymru— cymdeithasol, eisteddfodol, a gwleidyddol—ar i'r ieuenctid yfed tipyn o ysbryd Gruffydd ab Cynan, Owain Glyndwr, a Llewelyn, ond heddyw anfynych yr enwir y rhai hyn heb enwi TOM ELLIS. Ie, gwladgarwch digon pur oedd ei un ef i'w osod yn esiampl.

"I am often tired in, but never of, my work," meddai Whitfield un adeg, a gallasai'r uchod fod yn brofiad i Tom Ellis fel gwleidydd. Y mae'r nefoedd yn defnyddio personau i fod yn gyfryngau i gychwyn cyfnod newydd ym mywyd cenedl—cyfnod newydd mewn crefydd, diwinyddiaeth, a gwleidyddiaeth, &c. Unwaith mewn oes neu ganrif yr anrhegir cenedl â diwygiwr, ac un o'r cyfryw oedd Tom Ellis. Bu yn gyfrwng fel gwleidydd i drosglwyddo cri ddolefus gwerin orthrymedig Cymru yn Senedd Prydain Fawr; trwyddo ef y daeth llawer i ddeall fod gan y genedl fechan hon galon wladgarol a chywir, a bod ganddi genadwri at y byd.

Dydd bythgofiadwy oedd y dydd hwnnw yr etholwyd ef i gynrychioli ei Sir enedigol yn Senedd-dy Prydain Fawr. Byth er hynny y mae gwleidyddiaeth ein cenedl wedi codi o ris i ris a'r cadwyni caethiwus yn ymollwng o un i un. Bu Tom Ellis yn ddigon dewr i ddod allan yn erbyn un o urddasolion y Sir, a golygai hynny lawer. Gywir fod gan werin a gweithwyr gwlad hawl i roddi eu pleidlais i'r neb a fynnont, eto, nid oedd gwerin Meirion wedi agor eu llygaid i'r gwirionedd fod yn bosibl i neb ond un o fawrion y Sir eu cynrychioli yn y Senedd. Yr oedd Tom Ellis yn ddigon o wleidydd i hynny ac agorodd lygaid Cymru ar y mater. Danghosodd ffordd newydd i'r Senedd—ffordd oedd yn guddiedig cyn hyn gan ddrain a mieri gwaseiddiwch ac anwybodaeth. Gwedi iddo ef dorri drwy y llen gaddugol a cherdded yn ddewr a di-sigl ar hyd y ffordd newydd, dilynwyd ef gan ereill, megis Herbert Lewis, Ellis Jones Griffith, Lloyd George, William Jones, &c.

Achosodd ei fuddugoliaeth gyntaf syndod a llawenydd! Yr oedd Meirion fel pe wedi ei syfrdanu—prin y gallai goelio! Nid oedd ein gwrthrych ond saith ar hugain oed pan anturiodd i faes y frwydr i groesi cledd â'i elyn ac i ennill buddugoliaeth! "Yr oedd yn fuddugoliaeth hynod ar lawer cyfrif, meddai Dr. Charles Edwards, "ac nid yr hynodrwydd lleiaf ydyw mai efe ydyw y cyntaf erioed i gael ei ethol i'r swydd uchel hon o blith y tenantiaid." Llwyddodd i gael deuddeg cant a thri ugain a saith o fwyafrif ar ei wrthwynebydd!

Cynhwysai ei raglen wleidyddol gyntaf y testynau a ganlyn yn y drefn a ddilyn :—(1) "Ymreolaeth i'r Iwerddon;" (2) "Datgysylltiad i Gymru;" (3) "Addysg;" (4) "Gwelliantau yn Neddfau y Tir;" (5) "Ymreolaeth i Gymru." Ymhen ychydig amser newidiodd ei raglen, a rhoddodd "Bwnc y Tir" ym mlaenaf ar ei raglen. Ymdrechodd ddwyn cwestiynau pwysig i sylw y Senedd, a chafodd y cwestiynau Cymreig sylw mawr ganddo. Ymladdodd y flwyddyn gyntaf dros gael Adroddiad Addysg Cymru ar wahan. Rhoddodd le amlwg i Addysg yn ei wleidyddiaeth. Cafodd Addysg gymaint o le ganddo ag unrhyw gangen arall, a bu yn aiddgar a di-ildio yn ceisio perffeithio cyfundrefn addysg Cymru. Yn 1888 yr oedd ar y blaen gyda Mesur y Degwm, a hawdd canfod ei fod yn ddraen yn ystlys Toriaeth oherwydd ei ddewrder yn ymladd dros y cwestiynau hyn. Ceisiodd y Toriaid ei ddiorseddu ddwywaith, ond methasant. Yr oedd ei galon fawrfrydig yn llawn o'r delfrydau mwyaf dyrchafol dros ei wlad. Nid fel Cymro unigol yr aeth i'r Senedd, ond fel calon Cymru. Aelod dros Sir Feirionnydd oedd, ond cynrychiolai Gymru. Er mai ber fu ei oes, torrodd lwybr newydd i ieuenctid Cymru : bu ei amcanion gwleidyddol yn gywir, a gadawodd gynysgaeth gyfoethog ar ei ol. Yr oedd yn wleidydd ddigon craff i weled beth oedd yn rhwystr i genedl fach ddatblygu, a gwelodd hefyd beth oedd ei phosibilrwydd ond symud y rhwystrau.

Fel gwleidydd cododd ei lais yn erbyn pob camwri, ac nid ofnodd yr un pendefig nag uchelwr wrth wneud hynny. Yr oedd ei gymeriad yn ei gymell i sefyll dros wirionedd a chyfiawnder, ac i beidio cilio'n ol mewn brwydrau. Llwyddodd oherwydd ei ynni, ei fywiogrwydd, ei benderfyniad, a'i ddiwylliant, i ennill sylw y seneddwyr blaenaf. Gwelodd Gladstone fod ynddo ddefnyddiau gwleidydd da; rhoddodd swydd iddo ac ni chafodd le i edifarhau. Cyflawnodd waith aruthrol er byrred a fu ei daith wleidyddol, a bu o wasanaeth amhrisiadwy i'r wladwriaeth. Gwir a ddywedodd Mr. Herbert Lewis ddydd ei angladd,—"Y byddai Ty'r Cyffredin yn wacach ar ol marw Tom Ellis. Meddai ar feiddgarwch y gwleidydd pur, ac ni throai yn ol ar ol cychwyn; astudiodd ei achosion a chredodd hwy, a deallodd beth oedd dyfnder anghenion ei wlad. Dringodd yn uchel a chadwodd ei le ar ol ei ennill. Rhoddodd esboniad newydd i werinwyr Cymru beth, a phwy oedd y gwleidydd i fod. Yr oedd ei gamre mor ofalus, a'i symudiadau mor sicr fel y trodd i fod yn gymwynaswr gwleidyddol gwirioneddol. Ymddyrchafodd mor uchel fel y dywedodd Syr John Brunner—" Ni allaf byth dalu fy nyled i Mr. Tom Ellis." Fel gwleidydd yr oedd yn obeithiol—yn edrych ar yr ochr oleu a chredu fod dyfodol i'w wlad. Cadwodd ei boblogrwydd fel gwleidydd, ond nid ceisio ei boblogrwydd a wnaeth, ond ei ennill. Daeth yn dywysog yng ngolwg ei genedl yn ddiarwybod iddo'i hun. Aeth ef i'r maes gwleidyddol i weithio nid i segura; nid i sefyll dros egwyddorion ond i frwydro.

Llwyddodd i gael Adroddiad Addysg arbennig i Gymru; ni fu pall ar ei ymdrechion gyda Mesurau Addysg Ganolraddol a'r Rhan-Diroedd, a mynnodd gael Dirprwyaeth i edrych i mewn i Gwestiwn y Tir yng Nghymru. Cerfiodd Tom Ellis ei enw yng nghalon ei wlad fel gwleidydd; oherwydd ei fedr dihafal, ei lwyddiant digyffelyb, a'i ddewrder di-ildio yr oedd llawer yn dychmygu ei fod yn cerdded yn unionsyth i fod yn Brif Weinidog.

PENNOD III
YSGOLOR A LLENOR

"Yr hyn ydyw caboli i ddarn o farmor, dyna ydyw addysg i'r enaid dynol."—
Addison.

Gwirionedd a gofleidiodd Tom Ellis pan yn ieuanc iawn oedd nad yw llwyddiant un amser yn dilyn segura, a chredodd fod diwylliant meddyliol yn angenrheidiol tuag at wareiddio a dyrchafu tôn foesol gwerin gwlad. Dysg hanes gwahanol genhedloedd y byd ni fod gan addysg ran amlwg yn eu gwareiddiad a'u datblygiad, ac mai addysg sydd wedi eu gwneud yr hyn ydynt heddyw. " Ni all pwy bynnag a gred mai da yw diwyllio ei feddwl ei hun, adael i eraill barhau mewn anwybodaeth," meddai Spurzheim, ac yr oedd hyn yn argyhoeddiad i Tom Ellis hefyd. Penderfynodd yfed mor helaeth ag y gallai o wahanol ffynonellau dysg ei hun, ac yr oedd am geisio estyn breintiau addysg mor agos ag oedd yn bosibl i werin Cymru. Gellir dweyd yn ddibetrus ei fod yn ffrynd cywir i addysg, ac er mor drylwyr yr oedd wedi ymgyflwyno gyda phethau eraill, nid oedd ar ol gyda'r cyfeiriad hwn. Gwelodd angen ei wlad, llosgai ei galon drosti, a chydag argyhoeddiad mor ddwfn, a gwladgarwch mor eang, camp iddo ef a fuasai peidio âg aberthu dros ei wlad gydag addysg. Ni fethwn wrth ddweyd ei fod wedi gwneud mwy nag odid un aelod Cymreig arall i estyn addysg uwchraddol i afael gwerin ymdrechgar a sychedig Cymru. Onid oes miloedd yng Nghymru heddyw yn barod i ymostwng o flaen ei gofgolofn o barch i'w ymdrechion dihafal gyda'r Ysgolion Canolraddol ? A fuasai ein cenedl heddyw yr hyn ydyw gerbron cenhedloedd eraill ym myd addysg onibai ei ymroddiad diflino ef ? Efe oedd y prif symudydd gyda'r Ysgolion hyn; bu'n esbonio eu hamcan i'r bobl, ac yn egluro eu manteision i dlodion ei wlad. Cafodd ran amlwg yng nghynllunio darpariaethau y Ddeddf, oherwydd iddo gymeryd rhan mor flaenllaw gyda'r cwestiwn tra yn cael ei drafod.

Yr oedd wedi astudio angen Cymru; yr oedd yn argyhoeddedig y buasai llanciau a lodesi Cymru yn fwy cyfartal â chenhedloedd eraill pe wedi cael yr un manteision a hwy; gwyddai fod llu afrifed o dalentau gloew wedi gorfod aros wrth yr aradr oherwydd diffyg manteision; gwyddai fod miloedd wedi eu clymu wrth y cun a'r ordd yn y chwarel oherwydd diffyg cyfle a phrinder arian i ymgyrraedd at addysg uwchraddol y Coleg, a gwyddai am y golled a gafodd Cymru oherwydd fod mintai o Gymry athrylithgar wedi gorfod ymlynu wrth y gaib yn y pwll glo, oherwydd diffyg darpariaethau addysg yng Nghymru. A oedd yn rhyfedd fod ei galon yn ysu gan awydd am gael gwell addysg i blant gwerin ei wlad ? Goleuodd ganwyll mewn tywyllwch megis; mynnodd fyned i ogofeydd anwybodaeth gyda hi ac argyhoeddodd rai o angen dyfnaf eu gwlad. Y mae Cymru yn oleuach heddyw fel canlyniad uniongyrchol ei ymdrechion ef a cherdda ym mhellach i'r goleuni y naill ddydd ar ol y llall, ar bwys y llinellau a osododd ef i lawr. Yr oedd yn gwybod am fanteision cenhedloedd eraill; gwyddai hefyd, yr un mor gywir, am anfanteision ei wlad ei hun. Nid chwilio am ddiffygion ei wlad er mwyn ei GWARTHRUDDO yr oedd ef, ond chwilio am danynt er mwyn ei GWELLA. Nid LLAWENHAU uwchben ei gwendidau yr oedd ef, ond GALARU. Yr oedd goleuni disglair addysg yn tywynnu ar genhedloedd eraill, ond yr oedd tywyllwch anwybodaeth yn gwgu uwchben Cymru.

"Nid llethu'r Cymro mewn llyffethair trymach
A wnai'r Ddeffroad nerthol, ond yn hytrach

Agoryd llwybrau gwyn i feib y bryniau
Ymheulo yn neuaddau'r addysg oreu.
Mae'r byd yn y Deffroad; rhaid i'r gwron
Sydd yn dirgelu'r Deiffro yn ei galon,
A fyn adnabod neges cyfrinachau
Sy'n siarad yn ei ysbryd, groesi'r ffiniau,
A thramwy mewn trigfannau anghynefin,
Cysegru'r ddaear newydd ag allorau
Yw llwybr diwygwyr byd i greu cyfnodau,"

meddai Dyfnallt yn ei bryddest odidog, a dyna wnaeth Tom Ellis—" agoryd llwybrau gwyn i feib y bryniau." Y mae Cymru yn llawnach heddyw o bregethwyr, athrawon, beirdd, gwyddonwyr, ac athronwyr, &c., ar ol i'r gwron o Gynlas agor ei lygaid i angen ei wlad, rhoi lleferydd i'w argyhoeddiad, a mynnu cael ei britho ag Ysgolion Canolraddol. Bu'n gyfrwng i wneud gemau o dlodion; i dynnu allan wroniaid o gilfachau a cheunentydd, a gwneud gwladgarwyr ac ysgolorion o werinwyr tlodion Cymru. Y mae cynnyrch Ysgolion Canolraddol Cymru yn binaclau anrhydeddus yma ac acw ar hyd a lled y byd!

Gwaith anodd ydyw cychwyn cyfnod newydd yn hanes gwlad, a gwaith anodd ydyw symud gwerin anllythrennog. Nid dall i wirioneddau fel hyn oedd Tom Ellis pan yn ymdrechu dros ei wlad, ond yn cael ei yrru yr oedd gan angerdd ei gariad tuag ati. Penderfynodd a gorchfygodd ! Brwydrodd a chafodd fuddugoliaeth!

"A oes un ag y mae anhawsterau yn ei wangaloni—un a wyra i'r storm ? Ychydig a wna hwnnw. A oes un a orchfyga? Dyna ddyn na fetha byth," meddai Hunter. Gwr o'r nodwedd yna ydoedd ein gwrthrych—un i ORCHFYGU.

Yr oedd ei dueddfryd lenyddol yn adnabyddus drwy Gymru—daeth i'r golwg yn fore ynddo. Darllennai glasuron coethaf y Gymraeg pan yn ieuanc, ac fel yr addfedai o ran ei farn a'i chwaeth, eangai cylch ei ddarlleniad. Yr oedd yn llenor cyn bod yn ysgolor, ond daeth yn well llenor drwy ei ysgolheigdod; yr oedd y dueddfryd ynddo cyn myned i'r Coleg, ond yn y Coleg yr ymddatblygodd. Trodd ei anfanteision ei hun yn fanteision i eraill yn y cyfeiriad yma; bu'n gofidio ei hun na fuasai clasuron yr iaith yn nes i ddwylo gwerin ei wlad, a gwnaeth ei oreu i geisio llenwi'r gagendor. Tra yn mwynhau Elis Wyn, Theophilus Evans, Morgan Llwyd, &c., nid anghofiodd fod gan Gymru hefyd ei Phant y Celyn ac Ann Griffiths, ac ni anghofiodd ychwaith fod Beibl yn ei iaith ac ar ei aelwyd. Sugnodd nerth i'w enaid o'r uchod, a buont yn gyfryngau i lefeinio ei ysbryd drwyddo, ac i roddi lliw a ffurf ar ei fywyd.

Nid oes eisiau tystiolaeth gryfach am dano fel ffrynd Addysg na'r un a ganlyn o eiddo Arglwydd Eenyon, yng nghyfarfod hanner blynyddol Llys Llywiawdwyr Coleg Prif Ysgol Gogledd Cymru, a gynhaliwyd yn Rhyl, Ebrill, 1899. Llefarodd Arglwydd Eenyon y geiriau a ganlyn mewn dwyster:—

Yr oedd Mr. Ellis wedi bod yn un nodedig. Cododd o ganol bryniau sir Feirionnydd, ac ni chafodd fanteision addysg arbennig iawn. Cymry oedd ei deulu. Trwy ei ewyllys gref, a'i ddeall anghyffredin, gweithiodd ei hunan ym mlaen i un o'r lleoedd blaenaf yn y wlad. Yr oedd wedi cael ei benodi yn Brif Chwip Ryddfrydol yn y Senedd. Yr oedd yn dda ganddo ddweyd ei fod yn cael ei barchu gan y Ceidwadwyr oherwydd purdeb ei amcanion a'i degwch mawr.......Yr oedd Mr. Ellis am i bawb gael cyfranogi o'r addysg oreu bosibl. Yr oedd yn gyfaill gwirioneddol i addysg, ac yn neilltuol Coleg Gogledd Cymru."

Y mae ei wasanaeth i lenyddiaeth ei wlad yn llawer eangach nag y tyb llawer un. Pan yn Aberystwyth bu yn olygydd y cylchgrawn cyntaf a fu ganddynt. Enw y cylchgrawn hwn oedd The Gap, ac ysgrifennodd lawer iddo ei hun. Bron na ellir dweyd ei fod wedi ysgrifennu yr oll iddo. Cyfoethogodd golofnau newyddiaduron Cymru â'i ysgrifell, a chafodd gyfle da i ddatblygu ei dalent pan yn lled ieuanc. Gwleidyddiaeth oedd yn myned a'i fryd yr adeg hon, a phan yng Nghaerdydd ysgrifennodd lawer iawn i newyddiaduron. Tua diwedd y flwyddyn 1884 ysgrifennodd gyfres o erthyglau i'r Goleuad, a. swm a sylwedd yr ysgrifau hyn oedd beirniadu yn llym yr Aelodau Seneddol Cymreig. Ymddengys nad oedd eu calonnau yn ddigon gwresog gyda phynciau a berthynai i Gymru ganddo ef.

Ar ol hyn, ysgrifennodd o dro i dro i'r South Wales Daily News ac i'r Carnarvon and Deribigh Herald, ac yr oedd min deifiol ar yr ysgrifau hyn. Tua'r adeg hon buwyd yn meddwl am gychwyn newyddiadur Seisnig yn sir Feirionnydd, a meddyliodd yntau am ymgymeryd â'i olygiaeth. Yn anffortunus syrthiodd y cynllun i'r llawr, ac nid bychan a fu ei siomedigaeth yntau.

Tra yn aros gyda Syr J. Brunner, ysgrifennodd lawer i'r South Wales Daily News, yn disgrifio'r Senedd. Manteisiodd newyddiaduron eraill arno hefyd yn y cyfeiriad hwn. Yn y flwyddyn 1886, bu'n ysgrifennu o blaid Ymreolaeth, ac wrth gwrs yr oedd yn erbyn Chamberlain ac o blaid Gladstone. Hefyd, bu'n ymgodymu â rhai o weinidogion y Methodistiaid Calfinaidd a chadwodd ei dir yn dda.

Er cymaint a gyfoethogodd ar newyddiaduron Cymru, &c., dichon mai ei orchestwaith llenyddol oedd golygu cyfrol o weithiau Morgan Llwyd, ac ni ellir prisio ei wasanaeth i'r genedl yn y cyfeiriad hwn. Yr oedd yn edmygwr dihafal o Forgan Llwyd, ac y mae cyd-darawiad rhyfedd wedi digwydd yn hanes y ddau. Bu'r ddau farw yn ddeugain oed!

Syniad arall a gafodd fodolaeth yn ei feddwl ef oedd cael Llyfrgell Genedlaethol. Yr oedd hwn yn fater mor agos at ei galon fel y dywedodd ei fod yn barod i roddi £100 at y symudiad os deuai rhai eraill ym mlaen yr un fath. Bu'n hyrwyddwr i addysg Cymru ac yn noddwr i'w llenyddiaeth.

PENNOD IV
FEL CRISTION

"Ni ddiwraidd pren gwyrennig,
Ni chrina, ni freua'i frig;—
Byw'n gymwys, heb hen gamau
A bair i hil gwr barhau."
—Wiliam Llyn.

"A good character is a coat of triple steel, giving security to the wearer, protection to the oppressed, and inspiring the oppressor with awe," meddai Colton un tro, ac y mae yn wirionedd gwerth meddwl am dano. Dywed Emerson mai y dyn a chymeriad da ganddo ydyw "Canolbwynt y dylanwadau uchaf i bawb nad ydynt ar yr un lefel." Yr oedd gan Tom Ellis fwy o feddwl o'i gymeriad nag o'i sedd yn Nhy'r Cyffredin, ac yng ngrym y cymeriad iach hwn y dyrchafwyd ef mor uchel. Yn ystod ei daith ar hyd y llwybr o'r bwthyn Cymreig i Dy'r Cyffredin at ymyl Prif Weinidog Prydain Fawr, ni anghofìodd grefydd ei dadau, na chyrddau crefyddol Cefn Ddwysarn. Gallai barchu y cyfarfod gweddi gystal os nad yn well na Thy'r Arglwyddi. Gwyn a sanctaidd a fu ei fywyd o'i gryd i'w fedd, a gellid dweyd am dano fel y dywedodd Daniel de Foe am Dr. Samuel Annesley:—

"His pious course with childhood he
began,
And was his Maker's sooner than his
own."

Ymagorodd ym moreu gwyn ei fywyd yn flodyn prydferth a phersawrus. Un o'i nodweddion amlycaf a phennaf oedd purdeb cymeriad. Ni allai fod yn fodlon os na fyddai bur i bobpeth—pur i'w grefydd, pur i'w wlad, pur i draddodiadau ei hynafiaid, a phur i'r gwirionedd ac i Ymneilltuaeth. Oherwydd fod ei galon mor bur, a'i ysbryd mor grefyddol, ymddygai fel boneddwr ymhob amgylchiad. Parchai y tlawd fel y cyfoethog, y gweithiwr yn ogystal a'r pendefig. Dyna hanes y cymeriad sydd yn sugno maeth a nerth i'w wreiddiau o'r Anweledig, ymhob oes. Nod uchaf ei fywyd oedd hunanymwadu llawer, a gwneud daioni. Anodd ydyw dweyd pa un ai am yr hyn a wnaeth ynte am yr hyn ydoedd y carodd Cymru ef. Rhaid i'w wlad gydnabod ei fod yn ffrynd a chymwynasydd i'r werin, yn gyfaill calon i addysg a llenyddiaeth, a thrwy'r naill a'r llall wedi ennill edmygwyr ymhlith pob sect a phlaid; eto, braidd nad ydym yn gogwyddo i ddweyd mai am yr hyn ydoedd y carodd Cymru— Gwlad y Diwygiadau—ef. Yr oedd yn Dywysog Cristionogol! Yr oedd yn Gristion cyn bod yn ysgolor a gwleidydd, a hynny a roddodd orsedd iddo yng nghalon ei wlad.

Ffynnon ddyfnaf ei enaid oedd ei grefyddolder, ac nid ychydig ydyw rhif y rhai a'i hedmygodd am hynny. Y mae'n wir ei fod yn Fethodist o'r Methodistiaid, ond yr oedd yn fwy o Gristion. Cafodd crefydd fwy o groeso yn ei galon nag a gafodd enwadaeth. Yr oedd yn ormod o Gristion i farw—y mae ei fywyd gwyn yn llefaru o hyd. Yr oedd yn ei gymeriad lawer o brydferthion sant dyrchafedig ac urddasol. "Baich ei anerchiad y tro diweddaf y clywais i ef yn siarad yn gyhoeddus," meddai Mr. Thomas Jones, Bryn Melyn, cydddiacon ag ef, "oedd cael Cymru yn lan, Cymru yn bur, ac O! fel y pwysai am gael ieuenctid yn bur a glân o ran eu moesau.,"

Credai Tom Ellis fod gan grefydd le yn ffurfiad cymeriad a bywyd cenedlaethol. Dyn ieuanc oedd o argyhoeddiadau crefyddol dyfnion. Dywedodd Dr. Hamilton,—" Fod pawb sydd yn gydnabyddus â hanes y byd, neu y rhai sydd wedi darllen hanes dynion enwog yn barod i addef mai yr aelwyd sydd a'i dylanwad fwyaf yn ffurfio y cymeriad." Ac y mae hyn yn wirionedd i raddau pell iawn yn hanes Tom Ellis, gan ei fod wedi ei fagu ar aelwyd grefyddol yn swn adnodau a phenhillion. Temtir ni i ddifynnu ychydig linellau o waith Dyfnallt iddo ar y pen hwn gan eu bod mor brydferth:—

"Ynghanol swyn y symledd hyn
Ymwêai beunydd am ei ysbryd,
Agorai llyfr ei fywyd gwyn
I gadw argraff ei gylchynfyd.

Fel doi y newydd wawr bob dydd,
Doi gwawrddydd newydd dros ei fywyd,
Ac addewidion Cymru Fydd
Ddechreuant ganu yn ei ysbryd."

Cychwynnodd ei yrfa yn y Gobeithlu, y Seiat, a'r Ysgol Sul. Yr oedd wedi ei "hyfforddi ymhen ei ffordd," ac ni ymadawodd â'i grefydd. Gwyddai yr Ysgrythyr er yn fachgen, ac ni ymadawodd â llwybrau y saint. Ni ellir cael dim cryfach am gymeriad dyn na geiriau rhai fu'n byw agosaf ato, a dyma eiriau un oedd yn ei adnabod yn dda, sef Mr Robert Evans, Crynierth:—

"Cawsom ei weled ddegau, ie, ugeiniau o weithiau yn cymeryd rhan mewn cyfarfod gweddi; a gweddiwr heb ei fath ydoedd. Yr oeddych yn teimlo fod y weddi yn codi o rywle, neu oddiar rhywbeth oedd yn sylfaen gadarn i'w holl ddymuniadau. Yr oedd yn weddiwr teimladwy—byddai y dagrau yn llifo i lawr ei ruddiau bob amser braidd. Yr oedd yn gallu tywallt ei galon gerbron Duw mewn modd anghyffredin. Yr oedd yn meddu ar ddynoliaeth dda, ac yr oedd yna le noble i'r ysbryd weithio ar honno, ac fe ddarfu."

Rhaid oedd cael Cristion gweddol gywir i wneud y gwaith a gyflawnodd ef— gwaith oedd yn gofyn am hunanymwadiad. Gwaith nad allai neb ond un a chrefydd wedi gwreiddio yn ei enaid ei gyflawni. Yr oedd yn Gristion mewn bywyd, gair, a gweithred—ymarweddiad pur a bywyd cyflawn. Gan y credai mai Crist oedd i gael ei wasanaeth ac nid enwad, ni chlodd ddrws ei galon rhag enwadau ereill. Gwr oedd Tom Ellis a gwawr nefol ar bopeth a gyflawnai.

Hoffai fod yn gymwynasydd i bawb—nid i'w gyfeillion agosaf yn unig. Y mae'n wir yr hoffai wneud cymwynasau i'w gyfeillion, ond yr oedd ynddo egwyddor ddyfnach ac eangach na hynny. Daeth yn hoff gan bawb ar bwys y nodwedd ddymunol hon. Ni allai calon mor lân a natur mor siriol ag oedd ganddo ef omedd caredigrwydd.

Yn ddios, bydd ei lwybrau gwynion ef yn gyfryngau i buro a dyrchafu delfrydau Cymru Fydd, a chodi safon foesol y cenedlaethau i ddyfod. Yr oedd cerdd ei fywyd yn soniarus a pheraidd: yfodd o'r ffynhonnau Dwyfol, a drachtiodd o awelon mynydd Duw. Ymbwysodd ar y gwirioneddau Dwyfol a throdd y rhai hynny yn gadernid yn ei fywyd, a cherddodd gyda diogelwch ac urddas i bobman. Dilynnodd gyngor Morgan Llwyd o Wynedd:—

"Goreu i blentyn fod gyda'i rieni,
Goreu i ddyn fod gyda'i Dduw,"

yn nau gyfnod ei fywyd. Arhosodd gyda'i rieni yn ei gyfnod cyntaf, a phwysodd ar ei Dduw yn ei gyfnod olaf.

Yr oedd gras wedi ireiddio cymaint ar Tom Ellis, yn ychwanegol at ei dynerwch naturiol, fel nad allai ddweyd pethau bryntion, ac yr oedd ei fywyd yn gyfryw ag a roddai syniad uwch am fywyd i rai oedd yn byw o'i amgylch. Cyfunodd y bywyd crefyddol a gwleidyddol gyda'u gilydd, ac ni thynnodd anrhydedd y naill a'r llall oddiarnynt wrth wneud hynny. Ni allai ond dyn ysbrydol—dyn Duw yn unig—roddi argraiff mor ddofn ar ei gydnabod ac ar ei genedl açr a wnaeth ein gwrthrych. Nid gogoniant yn y pellder oedd gogoniant ei fywyd ef, ond gogoniant wrth ei ymyl hefyd. Yr oedd ei fywyd yn ddisglair nid yn ei farw yn unig, ond yn ei fyw hefyd.

Meddyliodd unwaith am fyned i'r weinidogaeth, ac nid yw hyn yn beth i synnu ato; bu yn pregethu unwaith o leiaf, ar nos Sul, yn Finchley. Ei destyn yr adeg hon oedd: "Ceisiwch yn gyntaf deyrnas Dduw," a thraethodd yn effeithiol, gan fod y gwirioneddau a gyflwynai yn argyhoeddiad iddo. Safai yn gadarn dros wirionedd, cyfiawnder, ac uniondeb, ond nid oedd yn fyr o gariad wrth wneud hyn: llifai ei rinweddau yn aberoedd iach oddiwrtho. Yr oedd gymaint o swyn yn ei gymeriad fel y dyrchafai pob symudiad cymdeithasol yng ngolwg y wlad os byddai yn gysylltiedig ag ef. Tystiodd un gwr ddydd ei farwolaeth, na chlywodd ef air erioed yn dod dros wefusau Tom Ellis, yn ei gylchoedd cymdeithasol, nad oedd yn deilwng i'w adrodd yn y Set Fawr. Tystiolaeth ardderchog yw hon am gryfder ei gymeriad, onide?

Er ei fod wedi marw'n ieuanc bydd byw yn hir ar bwys ei fywyd pur, a'i gymeriad dilychwin. Er ei fod wedi ei roddi i orffwys mewn bedd y mae ei ddylanwad yn aros. Esgynnodd i ben pinacl uchel gyda'i gymeriad gwyn, ac nid oes fesur ar eangder perarogl hyfryd ei fywyd Yr oedd yn ormod o foneddwr Cristionogol i droi ei gefn ar yr eglwys fechan y magwyd ef ynddi, ac ni lwyddodd urddasolrwydd y cylch y troai ynddo yn ei gysylltiadau gwleidyddol i'w suro at y fangre ddistadl. Edrychai dynion mwyaf defosiynol y wlad i fyny ato fel crefyddwr, ac yr oedd yn ddigon dewr i benlinio ar lawr Ty'r Cyffredin. Cariai ei grefydd gydag ef i bobman: cadwodd ei grefydd heb ei llychwino, ac ni feiriolodd ei chadernid yng ngwyddfod pendefigion.

Yr oedd yn ddigon o Gristion i roddi ei ysgwydd o dan bob symudiad oedd a'i amcan i ddyrchafu dynoliaeth syrthiedig. Cefleidiodd ddirwest pan yn ieuanc. Tua'r flwyddyn 1863, sefydlwyd Cymdeithas Cynhildeb a Sobrwydd yn Llandderfel, ac yr oedd ef yn un o'r aelodau cyntaf. Yn ei farwolaeth collodd byddin dirwest un o'i thywysogion pennaf. Carai ei gyd-ddyn ymhob amgylchiad, a hoffai ei godi i fyny. Dywedodd Proffeswr Angus fod y dyngarwch Cristionogol hwn ynddo yn amlwg iawn pan oedd yn efrydydd yn Aberystwyth. Profodd iddynt yno mai bywyd hunanymwadol y Cristion oedd ei un ef, ac mai gŵr o wasanaethu ei gyd-ddyn a'i wlad oedd y Cristion.

Ni fyddai yn unman yn hapusach na chyda'r saint, yn neilltuol hen seintiau gwledig a chywir capel Cefn Ddwysarn.

Ar fur ysgol yn yr Almaen y mae'r geiriau a ganlyn yn gerfiedig, ac oddiwrth ei fuchedd lan a'i fywyd dilychwin gallem feddwl eu bod wedi eu cerfio ar galon ein gwrthrych: -

"Pan gollir cyfoeth; 'does dim yngholl, Pan gollir iechyd, mae rhywbeth yngholl, Pan gollir cymeriad, mae'r oll yngholl."

Cymeriad ac nid medr all roddi urddas ar wlad a’i dyrchafu. Unwaith y cyll gwerinwyr Cymru eu Crist o'u bywyd gwlad ar y goriwaered fydd eu tiriogaeth. Ni ellir dyrchafu gwlad os bydd ei phlant yn sarnu Saboth Duw; rhodded y gweithiwr gonest ei le i Dduw, fe rydd Duw ei le iddo yntau. Gŵr fel Tom Ellis, ac ysbryd Crist lond ei galon yn parchu ei Saboth a'i ddeddfau, a all ddyrchafu gwerin onest a llafurus Cymru, ac nid arweinydd di-Dduw a di-barch o'i ddeddfau sanctaidd. Duw yng nghyntaf a dyn wedyn; mynn rhai y dyddiau hyn roddi dyn yng nghyntaf a Duw yn ail. Nid diwrnod i ddadleu hawliau dyn ydyw y Saboth, ond diwrnod i ddadleu hawliau Duw. Dyna gryfder Tom Ellis, a chymeriadau o'r fath yn unig a all ennill i werin Cymru ei hiawnderau.

PENNOD V
TEYRNGED CENEDL A DYLANWAD BYWYD

"Saif cenedl weddw uwch y bedd yn syn
Mewn galar-wisgoedd o och'neidiau dwys;
A disgwyl codi o'i hanwylyd fyn i gyffro tannau'i chalon sydd dan bwys
Cyfaredd marwol beunydd wrth y bedd,
A'i gwerthfawr nard ' yn perarogli'r fan,
Collodd y wawr pan gollodd hi ei wedd, -
Breuddwydia y try'n ddydd pan gwyd i'r lan."
DYFNALLT.

"Os cerfiwch eich enw drwy garedigrwydd, cariad, a thrugaredd ar galonnau y bobl y deuwch i gyfarfyddiad â hwy y naill flwyddyn ar ol y llall, ni anghofir chwi byth," meddai Mrs. Ann Royall, ac y maent yn eiriau sydd yn cael eu gwireddu gyfnod ar ol cyfnod yn hanes y byd. Gweithiodd Tom Ellis y cyngor hwn allan yn ei fywyd, ac yn ei farwolaeth rhoddodd ei genedl deyrnged o barch iddo am hynny. Dyna a wna y cymeriad ymroddedig bob amser—ennill edmygedd y llu. Dichon y bydd iddo wrth gerdded llwybr uniondeb dramgwyddo rhai, ond ymostynga y cyfryw un i roddi teyrnged briodol o barch i'r cymeriad a gyflawna ei ddyledswydd pan ddaw hynny i'w ran. Y mae'r cymeriad gonest a'r un a ymrodda o ddifrif i gyflawni ei ddyledswyddau, yn sicr o orchfygu rhagfarn.

Danghoswyd ddydd angladd ein gwrthrych pa mor ddwfn yr oedd wedi suddo i galonnau ei gydwladwyr. Cafodd deyrnged tywysog, a theyrnged a wir haeddai. Gŵr oedd Tom Ellis a wnaeth bopeth yn iawn, a hyn a dynnodd y miloedd i Gefn Ddwysarn pan roddwyd ei weddillion i orffwys. Amcangyfrifid fod tua deng mil yn ei angladd Pwy o blith gwerinwyr a gafodd y fath angladd? Yr oedd yn alar gwirioneddol a'r awydd i roddi parch iddo yn un dwfn.

Er mai bore oer, barugog yn Ebrill, 1899, oedd, ni lesteiriwyd y miloedd rhag dod yno. Er gerwined a brynted y tywydd gwelid rhai yn cychwyn, cyn i'r wawr dorri, yn eu cerbydau drwy'r eira a'r cenllysg. Galarwyr calon-glwyfus oeddynt. Cychwynnodd rhai o'r cymoedd anghysbell a gwledig, a golygai hyn fod yn y barrug a'r eira oer am oriau, ond yr oedd eu sêl a'u hawydd am roddi y "deyrnged olaf" i dywysog, yn gwneud iddynt anghofio popeth. Nid oeddynt am adael i'r cyfle fyned heibio - yr oedd arnynt eisiau bod yn llygad-dystion, ac fel y dywedodd Dr. Hughes,—"We are here to bear witness to the beautiful flower of a perfect life." Yr oedd pob calon yn y dorf yn barod i gadarnhau hyn.

Nid teyrnged o barch yn dod o un cyfeiriad oedd; nid parch sect, plaid, nag enwad oedd. Na! parch a lifai o bob cyfeiriad oedd. Y dydd y rhoed Corff Tom Ellis i orwedd i lawr yn naear Cefn

Ddwysarn, prin y buasai neb yn meddwl fod mwy nag un enwad crefyddol yng Nghymru; ni fuasai neb yn coelio fod mwy nag un blaid wleidyddol yn Senedd Prydain Fawr, ac ni buasai neb yn meddwl fod gwahaniaeth barn ar bynciau gwleidyddol yn Sir Feirionnydd. Yr oedd dagrau pawb yn cael eu tywallt i'r un goetrel. Daeth y leddf-gwyn o wahanol ffynhonellau, ac ni allasai ond y cymeriad, y gwladgarwr, a'r gwleidydd gwirioneddol ennill y fath deyrnged.

Yr oedd angladd ein gwrthrych yn un nodedig. Yno yr oedd yr uchelwyr a'r gwerinwyr cyffredin wedi cyd-gynnull; cynrychiolaeth o bob plaid wleidyddol, pob enwad crefyddol, cyfoedion bore oes, cyd-efrydwyr yn yr ysgolion a'r colegau, ynghyda diwygwyr gwladol, cymdeithasol, a chrefyddol. Yr oedd y pulpudau y telid gwarogaeth i'r cymwynasydd mawr hwn cyn lleted a Chymru.

Yr un adeg ag y cynhelid gwasanaeth yn y capel yn y Bala, lle'r oedd gweinidogion a gwleidyddion o bob gradd, yr oedd gwasanaeth arall yn cael ei gynnal yn St. Margaret, Llundain, ac yno gwasanaethid gan Ganon Wilberforoe, Caplan Tŷ'r Cyffredin, a Deon Farrar. Danghosai'r cyfarfod diweddaf pa beth a fu dylanwad y Cymro syml o Gynlas yn seddau uchaf y cylch gwladol. Hwyr yr un dydd cynhelid gwasanaethau mewn amryw leoedd ar hyd a lled y wlad. Hefyd, cynhelid gwasanaethau coffa iddo yng ngwahanol Golegau y wlad, ac aml oedd y dagrau a ollyngid ynddynt. Ymunodd Cynghorau Gwladol ein gwlad hefyd i ddatgan eu parch i'w fywyd a'i waith.

Uchel oedd y deyrnged a delid iddo ymhobman, ond gofod a ballai i ni ymdroi gyda'r oll. Wele deyrnged Mr. J. Issard Davies, Caernarfon, mewn cyfarfod a fu yno gan Lywodraethwyr yr Ysgol Sir–

"Bydd marwolaeth Tom Ellis yn golled bersonol i bobl Cymru 'ar wahan i blaid neu gredo. Efe oedd blaenffrwyth y symudiad addysgol yng Nghymru. Bydd ei esiampl ef yn symbyliad i Gymry ieuainc y dyfodol am genedlaethau lawer."

Wele eto deyrnged Mr. Hudson, Brighton, ysgrifennydd y Cyngrair Rhyddfrydol, iddo:—

"Yr wyf wedi fy nharo gan y newydd dychrynllyd. Yr ydych wedi colli mab rhagorol, a Mrs. Ellis y gŵr cywiraf, a minnau fy nghyfaill mwyaf anwyl."

Yr oedd sylwadau tyner cyffelyb i'r uchod yn llifo o bob cyfeiriad ar ol ei farw.

"Bydd ewyllys y rhai pur yn rhedeg i lawr ohonynt i natur rhai ereill, yn union fel y rhed dwfr o lestr uwch i lestr is," meddai Emerson. Dylanwad bywyd! Beth sydd brydferthach na bywyd pur—bywyd fydd yn perarogli yn y cylch y bydd yn tyfu, ac yn gadael ei ddylanwad ar ei ôl? Beth yw addysg, cyfoeth, sefyllfa gymdeithasol, a gwarogaeth gwlad o'u cymharu â chymeriad glân? Dynion y cymeriadau pur sydd wedi gadael eu dylanwad ar y byd, a hwy ydyw'r cyfryngau wedi bod i ddyrchafu dynoliaeth. Beth a fuasai hanes a sefyllfa foesol amryw wledydd onibai am y cymeriadau purwyn a fu ynddynt fel heuliau yn taflu eu pelydrau llachar yn eu cylch? Y mae Tom Ellis yn huno yn naear Cefn Ddwysarn, ond y mae dylanwad ei fywyd yn aros gyda ni. Os ydyw y bedd bychan ger y Bala yn ddigon i guddio ei gorff, nid yw Cymru yn ddigon mawr i gladdu ei ddylanwad. Y mae ef yn fyw ar ol marw. Nid llawer sydd felly. Y mae llawer wedi marw er yn fyw. Marw i fyw wnaeth ef tra y mae llawer yn byw i farw. Y mae pethau bach a phethau mawr ei fywyd yn siarad wrthym heddyw. Cenhadwri sydd yn cyrraedd at bawb ydyw dylanwad ei fywyd ef. Y mae ei ddylanwad yn adseinio i lawr o ddydd i ddydd. Yr oedd Cymru o dan gwmwl pan fu farw, eto, bu ei farw fel agoriad yn datgloi'r ddor ar waith mawr ei fywyd. Dengys dylanwad ei fywyd ar y llwybr i ni tua chyfandir rhyddid. Torrwyd y cadwynau ganddo ef, ac y mae ei ysbryd yn llefaru yn glir.

"Ymlaen! Ymlaen! Chwi Gymry gwladgarol!" ydyw ei genadwri i ni heddyw. Er i'r genedl gael ei chlwyfo ddydd ei farw cafodd ei chlwyfo. i ddeffro. Er ei fod yn wrol a beiddgar yr oedd yn llednais a gostyngedig; er ei fod yn danbaid a gwladgarol yr oedd yn ddoeth a gofalus; yr oedd yn fawr yn ei fywyd, yr oedd yn fwy yn ei farw. Edmygid ef yn fawr gan ei gydoeswyr, ond edmygir ef yn fwy gan yr oesau a ddel. Yr oedd syniad ei gyfeillion yn uchel am dano, ond bydd syniad yr oesau a ddel yn uwch. Bydd ei gynlluniau a'i ddelfrydau wedi cael amser i ddatblygu i'w maintioli erbyn hynny, ac wedi dyfod yn rhan o fywyd y genedl. Gosododd ef y seiliau i lawr ond y mae'r muriau i gael eu hadeiladu yn y dyfodol. Nid gwaith yn darfod wrth ei ddechreu oedd ei waith ef.

Carodd Cymru ef yn fawr, ac y mae ei pharch iddo heddyw yn ddi-fesur. Saif ei gofgolofn i roddi ysbrydiaeth yng Nghymry ieuainc y dyfodol, i'w gwneud yn wladgarwyr gwirioneddol. Os am fod yn gymwynaswyr gwirioneddol rhaid iddynt yfed o ysbryd, mabwysiadu nodweddion, a chael purdeb a lledneisrwydd cymeriad y diweddar a'r anwyl.

"ARWR O GYNLAS"