William Jones (Nofel)/Pennod 6 - Anhuedd

William Jones (Nofel)

gan T Rowland Hughes

PENNOD VI

ANHUNEDD

Ni fedrai William Jones gysgu winc. Nid am fod Leusa'n chwyrnu-yr oedd hithau'n bur anesmwyth, yn troi a throsi wrth ei ochr-ond am fod ei feddwl fel môr tymhestlog. Dyma fo, meddai wrtho'i hun, yn ŵr hanner cant a dwy â'i gorun yn foel, yn rhoi clep ar ddrws ei gartref ac yn ei gwadnu hi am y Sowth. Ped awgrymasai rhywun wrtho wythnos yn ôl fod y fath beth yn bosibl, fe ddywedasai nad oedd y proffwyd hwnnw'n hanner call. Ond yn awr Troes William Jones ar ei gefn, gan anadlu'n ddwfn a rheolaidd. Ond nid i ddim pwrpas: daliai nerfau'i ystumog i geisio sefyll ar eu pennau.

Dywedir—ni wn ar ba sail nac awdurdod-bod ei fywyd i gyd yn ymrithio drwy feddwl gŵr sydd ar foddi. Profiad felly a gâi William Jones yn ei wely: aeth eto i'r ysgol i eistedd wrth ochr Enid May, eto i droi'r mangyl i'w fam, eto i angladd ei dad, eto’n dalog i'r chwarel, eto i'r brwydrau erchyll yn Ffrainc Daria, anghofiasai ei fedal yn llwyr wrth bacio. Âi â honno gydag ef: byddai plant Meri a Chrad yn falch o'i gweld.

Daeth iddo ddarlun ohono'i hun yn gorwedd eto yn Nhir Neb rhwng ffosydd y gelyn a'r ffosydd Prydeinig. Yr oedd tri ohonynt yno yn y twll a wnaethai rhyw dân-belen yn y ddaear-ef a Mills, dyn o Lundain, a Howells, llanc o swyddog. Wrth ddwyn cyrch ar ffosydd y gelyn yn y nos, bu raid iddynt gilio'n ôl, a llusgodd y ddau ohonynt Mills i'r twll yn y ddaear. Darfu'r tanio, ac yno yr oeddynt fel llygod yn y distawrwydd wedi'r drin. Pan ddaeth y wawr, nid oedd dim amdani ond gorwedd yno heb feiddio codi eu pennau, ac ofnent bob munud y clywai'r gelyn riddfannau Mills, a glwyfwyd yn o arw. Pan dawelodd ef a syrthio i gwsg anesmwyth, treuliodd William Jones a Howells yr amser yn sibrwd hanes eu bywyd wrth ei gilydd. Gwelsai William Jones lawer ar y llanc o swyddog o gwmpas y ffosydd cyn hynny, a chlywsai ei Saesneg uchel, mursennaidd yn ei dyb ef. Rhyw sbrigyn o swyddog go haerllug fuasai ei farn amdano, a theimlai'r chwarelwr yn llai nag ef ei hun yng nghwmni pobl felly, gan fod ei Saesneg ef mor garbwl. Dyna falch oedd i gael gweini'n brysur ar Mills, heb orfod dweud fawr fwy na "Yes, sir" neu “No, sir" wrth Howells. Ond pan syrthiodd Mills i gysgu, aeth y mudandod rhyngddynt yn beth anghysurus i'r eithaf.

"Beginning to rain, sir," meddai William Jones o'r diwedd.

"Yes ... O b'le ych chi'n dod, Jones?"

Bu bron i Jones ag eistedd i fyny'n syth, Germans neu beidio.

"O Lan-y-graig, syr, yn Sir Gaernarfon."

Ysgydwodd Howells ei ben, â gwên freuddwydiol ar ei wyneb. Buasai ef yn Llan-y-graig ddwy flynedd cyn hynny ar ei wyliau o Rydychen, yn cael amser bendigedig yn cerdded y bryniau ac yn dringo'r mynyddoedd. A adwaenai Jones fachgen o'r enw Glyn Williams yn Llan-y-graig, un a fuasai'n fyfyriwr yn Rhydychen ? Diar annwyl, fe adwaenai Jones ef yn dda iawn-hogyn Now Williams Bon Marche. Chwarddodd Howells yn dawel wrth gofio Glyn yn dynwared pregethwyr yn y "Dafydd," fel y galwai Gymdeithas Dafydd ap Gwilym. Siaradodd lawer am Glyn ac yntau yn Rhydychen—am feicio drwy'r wlad oddi amgylch, am fechgyn diddorol yn y gwahanol golegau, am brynhawniau heulog ar yr afon. Yna aeth i sôn am ei gartref, yng Nghwm Rhondda, am y côr yr oedd ei dad yn arweinydd arno, am, ei frawd a chwaraeai Rygbi tros ysgolion Cymru, am ei chwaer a enillasai ar ganu mewn llawer eisteddfod. Ond yn fwyaf oll, am ei fam, y wraig fach orau yn y byd. Gwelai William Jones y rhoddai'r parablu ryddhad mawr i'r bachgen, a phorthodd ef â chwestiynau. Tywalltai'r glaw arnynt, crynent yn yr oerni, a chloai'r gorwedd disymud, llechwraidd, bob cymal yn eu cyrff, ond llithrodd yr oriau heibio'n gymharol gyflym mewn atgofion melys. Eglurodd William Jones sut yr oedd rhwygo craig a hollti a naddu, a chafodd hwyl ar ddarlunio rhai o gymeriadau od y chwarel. Yn wir, petai hi'n dywydd braf, a phetai ganddynt fwyd a hawl i gael smôc, byddai'r diwrnod yn un hapus.

Deffroes Mills tua diwedd y prynhawn, gan ddechrau griddfan yn uchel eto, ond yn ffodus, aildaniai'r gynnau mawrion erbyn hynny. Rhoesant ddŵr iddo i'w yfed a cheisio'i wneud mor esmwyth ag yr oedd modd, ond yr oedd yn amlwg fod rhyw dwymyn ffyrnig yn gafael ynddo, ac anodd fu ei gadw'n llonydd ar lawr y twll. Mawr yr edmygai William Jones amynedd tawel y bachgen o Gwm Rhondda, a rhyfeddai iddo ffurfio barn mor gyfeiliornus amdano o'r blaen. Yna, yn sydyn, chwibanodd tân-belen i'r ddaear gerllaw, a chodwyd y tri ohonynt droedfeddi i'r awyr a'u gollwng drachefn mewn cawod o faw. Ymlusgodd William Jones at Mills i'w droi yn ôl ar ei gefn ac i sychu'r baw oddi ar ei wyneb, ac yna clywodd anadlu trwm y bachgen o swyddog. Gwelodd fod gwaed yn llifo o'i dalcen ac yn ei ddallu'n llwyr. Beth a wnâi? Rhoesent eu cadachau poced am y clwyf ar goes Mills, a rhaid oedd cael rhywbeth glân ar dalcen Howells yn awr.

Derbyniasai lythyr oddi wrth ei fam y diwrnod cynt: agorodd yr amlen a tharo'r tu glân ar y clwyf, a'i rwymo â'i puttee. Gwelai fod gwefusau'r bachgen yn wyn, ac ofnai y llewygai ar ôl colli cymaint o waed, ond gwenodd y llanc yn ddewr arno, gan sibrwd ei ddiolch.

Troes y glaw yn niwl cyn hir, a daeth yr hwyrnos yn gyflym. Pur anaml oedd fflachiadau'r gynnau yn awr, a gweddïai William Jones na wasgerid goleuadau Verey uwchben. Yn ffodus, dyn cymharol fychan oedd Mills, a chredai y gallai y ei gario'n weddol rwydd. Beth am Howells? Gobeithio'r nefoedd y medrai ei lusgo'i hun yn ôl i'r ffosydd.

"Lieutenant Howells," sibrydodd yn y tywyllwch.

"Ie?"

"Falla' mai dyma'r siawns ora' gawn ni. Beth am 'i thrio hi 'rŵan, syr?"

"O'r gore', Jones."

"Mi gymera' i Mills ar fy nghefn. Mi fydd yn rhaid inni lusgo ar ein hwyneba', mae arna' i ofn. Triwch gadw wrth fy ochor i, syr."

Llwyddodd William Jones i gael Mills ar ei gefn, ac yna ymlusgodd y ddau, fesul modfeddi, tua'r ffosydd. Nid anghofiai'r chwarelwr mo'r daith honno byth—y symud araf, araf; y llaid soeglyd o dan ei ddwylo; y darn o weiren bigog a dorrodd i mewn i'w ben-glin; y teirgwaith y llithrodd ei faich oddi ar ei gefn; yr ofn bod nerth Howells yn pallu. Gorffwysodd y ddau ymhen amser.

"Ydach chi'n iawn, syr?"

"Odw', diolch."

Goleuodd tân-belen y lle am ennyd, a gwasgodd y ddau eu cyrff yn dynn yn erbyn y ddaear.

"Cadwch eich talcen o'r mwd os medrwch chi, syr."

Tybiai William Jones fod anadlu'r bachgen yn drwm ac ansicr.

"Ydach chi'n iawn, syr?" sibrydodd eto.

"Odw', diolch."

"Ymlaen â ni, 'ta'."

Deng munud arall o ymlusgo drwy'r llaid oer, ac yna gorffwys eilwaith. Yr oeddynt yn ddigon agos yn awr i glywed lleisiau isel yn y ffosydd gerllaw.

"Rydan ni bron wedi cyrraedd, syr."

Nid oedd ateb.

"Bron wedi cyrraedd, syr."

Dim ateb yr eiltro.

"Lieutenant Howells! Lieutenant Howells!"

Y nefoedd fawr, beth pe collasent ei gilydd yn y tywyllwch niwlog! Na, yr oedd yn sicr fod Howells wrth ei ochr funud ynghynt. Rhoes ei law chwith allan—gyffwrdd ag wyneb oer, marw. Dyna'r foment fwyaf ofnadwy a gofiai William Jones, a bu fel drychiolaeth yn ei feddwl ddydd a nos am fisoedd wedyn. Druan o'r fam y soniasai'r bachgen mor annwyl amdani! Ac o'r arweinydd côr yng Nghwm Rhondda! Ac o'r bachgen a chwaraeai Rygbi a'r ferch a enillai mewn eisteddfodau! Gwelsai William Jones olygfeydd erchyll iawn yn Ffrainc, ond dyna'r tro cyntaf iddo dorri i wylo. Criodd fel plentyn yno yn y tywyllwch, gan felltithio pob un a ddadleuai tros ryfel. Pan ddaeth ato'i hun, penderfynodd dynnu'r gadwyn oddi am wddf y bachgen, a rhoes ei law allan eto. Mor oer oedd ei wyneb! Ond sut y gallai un a oedd newydd farw fod mor oer? Efallai mai rhywun arall ... Ymlusgodd yn ei ôl, gan ymbalfalu i dde ac aswy, a rhoes ei galon naid o lawenydd pan gyffyrddodd â llaw gynnes y llanc. Beth a wnâi yn awr? Ni allai yn ei fyw gario'r ddau ohonynt, ac yr oedd Mills yn gowlaid go anesmwyth erbyn hyn. Pe cludai Mills i'r ffosydd, gan fwriadu dychwelyd i nôl Howells, efallai y collai'r llanc yn y tywyllwch. A byddai'r sarsiant yn ei alw wrth bob enw ac yn ei ystyried yn hollol wallgof yn mentro eto i Dir Neb. Chwibanodd cawodo fwledi tros ei ben a gorweddodd mor llonydd â'r dyn marw a gyffyrddasai funud ynghynt. Fflachiodd tân-belen ar ôl tân-belen uwchben, gan droi'r glaw niwlog yn gochni swrth bob tro. Crynai fel deilen yn yr oerni, er bod chwys ar ei dalcen. Saethodd bwledi i'r ddaear gerllaw, un ohonynt yn ymyl ei law dde. A ddarganfu'r gelyn hwy, tybed? Gorweddodd felly, yn ofni anadlu bron, am ddeng munud, gan gau ei lygaid a'i ddannedd bob tro y symudai ac yr ochneidiai'r gŵr clwyfedig ar ei gefn. Yna tawelwch eto, llonyddwch trwm, llawn disgwyl, fel hwnnw a ddeuai rhwng y ffrwydradau i un o dyllau'r chwarel.

Y peth gorau i'w wneud oedd cludo Mills ychydig o lathenni ac yna cropian yn ôl am y bachgen. Ia, dyna a wnâi. Ymlusgodd ymlaen am dipyn, ac yna ceisiodd ollwng y baich oddi ar ei gefn. Ond am ryw reswm gafaelai Mills yn dynn am ei wddf yn awr, ac ni fedrai yn ei fyw ddadblethu ei ddwylo. Llwyddodd o'r diwedd a throes yn ei ôl i ymbalfalu am y llanc. Credasai mai gwaith hawdd fyddai ei ddarganfod, ond bu'n ymlusgo i dde ac aswy yn hir cyn ei gael. Cymerodd ef yn ei hafflau, gan ddefnyddio'i draed a'i benelinoedd i ymwthio'n ôl i gyfeiriad griddfan Mills. Gwnaeth hynny dro ar ôl tro nes cyrraedd yn agos i'r ffos.

Ar ei gefn yn ei wely'n methu cysgu, gwenodd William Jones ar y tywyllwch wrth gofio'r munud hwnnw pan gyrhaeddodd o fewn llathen neu ddwy i fin y ffos. Credasai y byddai ei helyntion ar ben ond iddo fedru ymlusgo i'r fan honno, ond rhythodd yn hir i'r tywyllwch o'i flaen, gan ddychmygu y gwelai ffroenau hanner dwsin o ynnau yn anelu ato. Beth gynllwyn a wnâi? Penderfynodd sibrwd yn Gymraeg, gan fod y rhan fwyaf o hogiau'r ffos yn Gymry. "Hei! 'Oes 'na rywun yna? Hei, hogia', hogia?!" Daeth yr ateb ar unwaith.

"Oi, mates, did you hear that? A bloody Jerry right on top of us!"

"No. Welshman, Welshman. Bill Jones. Wil Llan-y- graig.'

Clywodd lais Llew Gruffydd, hogyn o Bwllheli.

"Don't shoot, Bert... Wil! Wil!"

"Ia, Llew, fi sy 'ma."

"Be' gythral wyt ti'n wneud yn fan 'na? Rhywun hefot ti?"

"Oes. Corpral Mills a Lieutenant Howells—y ddau wedi'u clwyfo'n o arw."

"Reit. Gwthia un ohonyn nhw ymlaen inni gael gafal ynddo fo."

A chafwyd dwylo parod i dynnu'r tri ohonynt o dan y weiren bigog i mewn i'r ffos.

Âi, fe âi â'i fedal gydag ef, meddai William Jones wrth dywyllwch ei ystafell wely. Ymh'le yr oedd y llanc'o swyddog erbyn hyn, tybed? Llanc? Aethai dwy flynedd ar bymtheg heibio er hynny ac yr oedd Howells yn ddyn bellach. Gwelsai William Jones ef yn Llan-y-graig yr haf ar ôl y rhyfel, a chofiai'r diwrnod hwnnw y daethai ef a Glyn Williams Bon Marche i'r chwarel am dro. Ond bu Glyn farw yn fuan wedyn, effaith y clwyfau a gawsai yn Ffrainc, yn sicr—ac ni chlywsai William Jones ddim am Howells ers tro byd. Gwyddai ei fod yn athro ysgol i lawr yn y De, ond dyna'r cwbl. Arno ef yr oedd y bai, gan i'r bachgen ysgrifennu ato ddwywaith, ond yn wir, un sâl iawn am lythyr oedd William Jones. Eisteddasai i lawr i yrru gair ato droeon, ond wedi iddo sôn am y tywydd a hysbysu ei fod mewn iechyd, ni fedrai yn ei fyw grafu unpeth arall i'w ddweud. Efallai y câi ei weld yn awr: byddai ganddynt lawer i sgwrsio yn ei gylch.

Troes William Jones ar ei ochr eto i drio cysgu. Ond yr oedd mor effro â'r gog.

Ymh'le yr oedd strap y fasged wellt, hefyd ? O, ia, ar y bachyn yn y llofft fach. Diar, yr oedd blynyddoedd er pan baciasai ef yr hen fasged i fynd am dro i Ynys Manaw. Yr haf ar ôl iddynt briodi oedd hwnnw, a mynnai Leusa gael mynd "am change." Diawch, dyna le! Pobl fel morgrug hyd y tipyn traeth, sŵn gramaffôn aflafar ym mhobman, merched yn hanner noeth, llanciau a llancesi yn bwyta a dawnsio, dawnsio a bwyta, drwy'r dydd. Ac yntau yn ei ddillad nefi blŵ a'i het fowlar a'i goler galed yn trio'i argyhoeddi ei hun ei fod wrth ei fodd yno. Yn ffodus, trawodd ar Now Dic yr ail fore, a rhoes y ddau berffaith ryddid i Leusa ac Enid May i grwydro i'r lle y mynnent ond rhoi llonydd iddynt hwy i eistedd yn y parc i sgwrsio am y chwarel. A byth er hynny, aethai Leusa am wythnos at ei chyfnither yn y Rhyl bob Awst. Gwenodd William Jones wrth gofio'r siwrnai i Lerpwl bob haf pan oedd yn hogyn. Pam gynllwyn yr aent yno, ni wyddai, oni theimlai ei dad fod yr wythnos yn Lerpwl yn sicr o fod yn addysg i'w blant. Arhosent hefo Jim Roberts, a gadwai siop fechan yno, a threuliai eu tad y rhan fwyaf o'r wythnos yn siarad am Lan-y-graig a'r chwarel hefo Jim, gan wgu ar bob gair o Saesneg a glywai yn y siop ac ar yr ystryd. Arhosai Ann Jones hefyd yn y tŷ, yn mynnu glanhau'r llofftydd a pharatoi bwyd a golchi llestri, gan roi hanes hon-a-hon a hwn-a-hwn yn bur fanwl i Fargiad Roberts. Pan gaeënt y siop am hanner diwrnod, âi Jim a'i wraig â hwy oll am dro i weld gogoniant y dref a'r dociau, ond hyd yn oed yng nghanol twrf Lime Street, am Lan-y-graig yr oedd y sgwrs. Câi Wili a Meri ddigon o geiniogau i'w gwario, wrth gwrs, a chyfle i rythu ar siopau a thramiau a threnau trydan, ond darn gorau'r wythnos i Richard ac Ann Jones oedd y siwrnai adref, ef yn dyfalu sut yr aethai pethau yn y Bonc Lydan a hithau'n gobeithio i Feic y Cigydd gadw tamaid o lamb iddi ar gyfer y Sul. Er hynny, pan ddeuai'r haf wedyn, dyna bacio'r hen fasged wellt eto a chychwyn am Lerpwl a rhyw her anturiaethus yn llygaid y rhieni, ac yn eu trem, pan lifai'r don o Saesneg tuag atynt ar ben eu taith, y gwg a'r elyniaeth a ddywedai y dylai pawb yn y lle roi'r gorau i'w cybôl a siarad Cymraeg

Ei fedal. A oedd rhywbeth arall y dylai ei daro yn y fasged? Ei Feibl. Rhyfedd iddo anghofio'i Feibl. Âi â'r Beibl bach hwnnw a gawsai'n anrheg gan y capel pan ymunodd â'r Fyddin. Teimlai William Jones, ar ei ochr yn ei wely, yn dawelach ei feddwl ar ôl iddo benderfynu mynd â'i Feibl i'r Sowth; yn ŵr pur grefyddol.

Ni ddarllenai'r llyfr, dim ond yn nosbarth Wmffra Roberts yn yr Ysgol Sul, ond gwyddai fod ynddo wirioneddau mawr, sylfaenol, arhosol, a gallai adrodd rhai penodau pan oedd yn hogyn. Rhyw lyfr go sych a fuasai'r Beibl i William Jones, a dweud y gwir, yr un yr oedd yn rhaid iddo ddysgu adnodau ohono ar gyfer y Seiat, yr un y buasai pob athro Ysgol Sul a gawsai yn hollti blew wrth chwilio am ystyr ei eiriau, yr un a ddarllenai Lloyd y Gweinidog bob amser mewn llais angladdol, yr un y dyfynnai'r hen ragrithiwr Isaac Davies, tad Leusa, mor rhwydd ohono. Na, nid oedd yn hoff o'r Beibl, ond teimlai y dylai ei gludo fel rhyw swyn cyfrin yng nghornel y fasged wellt. Beth bynnag a ddigwyddai iddo ar y daith neu yn y Sowth, gallai ddweud bod ei Feibl ganddo.

Ac wrth feddwl am ei Feibl, daeth iddo ddarlun o'r Hen Gron.

Clocsiwr oedd yr Hen Gron, yn byw y drws nesaf iddynt pan oedd William Jones yn ifanc. Dyn llwyd, esgyrniog, tros ei chwe throedfedd o daldra. O daldra? Nage, o hyd, gan fod hanner uchaf ei gorff bron yn gyd-wastad â'r llawr. Pan godai i bwnio'r tân neu i gymryd rhywbeth oddi ar y silff yn y cwt lle gweithiai, ni fyddai ei ben yn agos i'r nenfwd ond ymestynai ei gorff tenau ar draws y cwt. Felly y cofiai Wili yr Hen Gron, bob amser wrth ei waith yn y cwt, heb fyth fentro allan i'r pentref, yn cnoi da-da extra-strong ac yn darllen ei Feibl. Ni welech ef heb ei Feibl yn agored o'i flaen ar y fainc-weithio, ac wrth ochr hwnnw yr oedd cwdyn papur yn cynnwys y da-da bychain crynion. Pen moel anferth, fel chwysigen o lard, rhyw hanner dwsin o ddannedd go ddrwg yn ei geg, tei heb goler am ei wddf hir, ac ychydig o flew ar ei gorun yn atgofio un i wallt fod yno unwaith. Cofiodd William Jones yr oriau a dreuliai, yn hogyn, yng ngweithdy'r Hen Gron, yn ei wylio wrth y fainc ac yn gwrando ar ei storïau ac yn cael ei gyfran o'r extra-strong. A gwrandawai'n astud ar yr hen glocsiwr yn dadlau â rhywun am ei arwr, yr Apostol Paul.

Yna, rai blynyddoedd wedyn, aeth Meri i weini at yr hen frawd.

Er bod Wili'n ennill ychydig yn y chwarel a'i fam wrthi hefo'r golchi o fore tan nos, ni ddeuai'r ddau ben-llinyn ynghyd. Penderfynasai Ann Jones gadw Meri yn yr ysgol, ond bu raid iddi ei thynnu oddi yno yn y diwedd a'i gyrru i weini i dŷ Huws y Stiward. Câi redeg adref i de bob prynhawn Mercher a dyfod i'r capel bob nos Sul, ac ymddangosai'n bur hapus. Ymddangos felly yr oedd, gan siarad pymtheg y dwsin i guddio'i hannedwyddwch. Rhedai adref weithiau gan benderfynu na ddychwelai i dŷ Huws, ond pan welai ymdrech ddewr ei mam hefo'r golchi, ymwrolai a chuddio'r ing yn ei chalon. Yna, un diwrnod, torrodd i feichio crio uwch ei the.

Diwrnod tua diwedd Mawrth oedd, a gwynt y dwyrain yn rhewi pob pwll a phob afon. Yn gynnar yn y bore, gyrrodd Jane Huws Meri i'r llofftydd i lanhau'r ffenestri. Hyd yn oed ar dywydd braf, casâi hi'r gwaith, oherwydd yr oedd yn rhaid iddi eistedd ar silff ffenestr gan gydio yn y ffrâm ag un llaw a glanhau'r gwydr â'r llall, heb feiddio taflu golwg i'r ardd islaw. Y bore hwnnw o Fawrth, cyn gynted ag yr agorodd y ffenestr, neidiodd y gwynt arni, gan chwibanu a chwerthin a bloeddio fel un gwallgof. Er hynny, ymlusgodd i eistedd ar y silff ac, er bod ei dwylo wedi fferru, rhwbiodd y gwydr yn wyllt. "Yn sydyn llithrodd hanner isaf y ffenestr, a bwysai ar ei gliniau, i fyny ychydig, a gollyngodd hithau ei chadachau, gan sgrechian mewn dychryn a chydio yn y ffrâm a'i dwy law. Chwarddodd y gwynt yn uchel, gan chwipio'i chorff eiddil yn ddidostur. Ymgripiodd yn ôl i'r llofft, a'r munud hwnnw daeth Jane Huws i mewn trwy'r drws.

"Wel? Wedi gorffan?"

Sychodd Meri'r dagrau a chwipiasai'r oerwynt i'w llygaid. "N... naddo, Meistras. Mae ... mae arna'i ofn." "Ofn? Be' nesa', tybed! Pan oeddwn i dy oed di, 'ngi- nath i ... Tyd yn flaen."

"Mae'n ddrwg gin i, Meistras, ond yr hen wynt oer 'na a...a..."

"Mi glywist be' ddeudis i. Mae arna' i isio'r ffenestri 'na wedi'u llnau. Ac ar unwaith."

"Na wna'."

"Be'?"

"Fedra' i ddim, Meistras. Mae arna' i ofn. Gadwch imi 'u llnau nhw 'fory, Meistras. Mi driais i, ond mi fûm i bron â syrthio, ac mae'r hen wynt 'na ... Gadwch imi 'u gneud nhw 'fory, Meistras."

"Mi wyddost pa ddiwrnod ydi hi hiddiw, Meri?"

"Dydd Merchar.

"Y diwrnod yr wyt ti'n cal mynd adra i weld dy fam, yntê?"

"Ia, Meistras."

"Rwyt ti'n licio mynd adra i weld dy fam, ond wyt, Meri?"

"Rydw i'n . . . ’rydw i'n byw i hynny."

"Ac 'rwyt ti isio mynd hiddiw, ond oes?"

"Mae hi'n ddiwrnod fy mhen-blwydd i hiddiw, Meistras, ac mae 'Mam wedi addo ..."

"Te spesial?"

"Ia, Meistras."

"Wel,'gawn ni weld. Un ai mi fydd y ffenestri ’ma wedi ’u llnau ne' mi fydd rhywun yn aros yma pnawn i ddechra' ar y Spring Cleaning. Mi ro' i'r dewis i ti."

A brasgamodd allan, gan glepian y drws o'i hôl.

Aeth Meri’n araf i lawr y grisiau ac i'r ardd i nôl y cadachau a gollasai, a chafodd i'r gwynt eu chwythu ar draws yr ardd i waelod y gwrych o goed gwyros. Yn araf hefyd y dychwelodd tua'r llofft, a'i phryder a'i hofn yn cymylu ei llygaid. Safodd yn hir wrth y ffenestr, yn casáu'r drych hirgrwn, euraid, a wnâi iddi edrych mor fechan ac mor unig yng ngwacter oer yr ystafell. Yna, â'i nerfau'n dynn, gwthiodd y ffenestr i fyny a dringodd ar y silff, a'r gwynt yn ei fflangellu.

Pan gyrhaeddodd adref y prynhawn hwnnw, cafodd ei mam yn mạnglio yn y cwt, ac aeth ati i droi yn ei lle, gan ddywedyd ond ychydig. Yr oedd llygaid Ann Jones fel pe’n treiddio i ddyfnder ei chalon.

"Be sy hiddiw, Meri?"

"Dim byd, 'Mam ... Yr hen wynt oer yna'n chwythu o hyd, o hyd. Piti na fasa' fo'n stopio am dipyn. 'Rydw i wedi bod bron â rhynnu drwy'r bora."

Cyn hir, aethant i'r gegin am de cynnar, ac edrychodd Meri'n syn ar y wledd o'i blaen. Yr oedd yno jeli coch, bara gwyn a brown a brith, teisen o fwyar duon cadw, a phlatiad o gacenni bychain a wnaed ar y radell. P’le y cawsai ei mam amser ac arian i baratoi'r fath wledd?. Torrodd Meri i feichio wylo, a llwyddodd ei mam i gael peth o hanes Jane Huws ganddi.

Wedi iddynt orffen bwyta, cododd Ann Jones â gwên galed ar ei hwyneb.

"Helpa fi hefo'r llestri ’ma, Meri fach, ac wedyn mi awn ni â'r fasgedaid yna o ddillad i dŷ Nel Owen."

"Ond mi a' i â nhw, 'Mam, ar fy ffordd yn ôl, fel arfar."

"Rydw i'n dŵad hefot ti hiddiw. Mae gin' i isio deud un ne' ddau o betha' wrth y Jane Huws yna.'

Dyna ddiwrnod olaf Meri yn nhŷ mawr y Stiward, a dangosodd Ann Jones y prynhawn hwnnw fod huodledd rhyfeddol ynghudd ynddi, gallu eithriadol i lunio brawddegau miniog. Gartref y bu Meri drwy'r haf hwnnw'n cynorthwyo'i mam hefo'r golchi, a disgynnai'r ceiniogau'n aml a llon i'r jwg ar y dresel. Ond gyda'r gaeaf, daeth eto orthrwm y glaw a'r niwl a'r rhew a hunllef bod mewn dyled am y rhent. "Roedd- wn i wedi gobeithio medru dy gadw di gartra hefo mi, Meri fach," meddai Ann Jones un gyda'r nos, "ond wir, mae hi'n mynd yn o gyfyng arno' ni eto. Ond 'fallai y gwellith petha' cyn hir. Dos â'r clocsia' 'ma i'r Hen Gron, 'nginath i."

Rhedodd Meri drwy'r cefn i gwt yr hen glocsiwr a'i gael ef, fel arfer, yn cnoi extra-strong a darllen ei Feibl wrth ei waith. Rhoes y clocsiau iddo a safodd wrth ei ochr ennyd yn ei wylio'n rhoi pedol ar glocsen. Daeth curo ysgafn o'r tŷ. "Martha druan yn curo yn y llofft eto," meddai'r hen frawd, gan godi o'i sedd. "Yr hen riwmatic ’na'n ddrwg iawn arni hi hiddiw, Meri fach. Rhed i fyny i'r llofft i weld be' mae hi isio, 'nghariad i."

Brysiodd Meri i'r tŷ ac i fyny i'r llofft gefn. Eisteddai Martha Williams ar fin y gwely, wedi methu ymlusgo at y ffenestr i'w chau. Hen wraig fechan, grychiog, ydoedd, a'i dwylo tenau wedi'u cloi gan gryd-cymalau.

"Chdi sy 'na, Meri fach?" meddai, a'i hwyneb o femrwn yn crychu mewn gwên. "Yr hen ffenast' 'na heb 'i chau yn dynn, hogan, a finna'n methu'n lân â'i chau hi. Gwthia hi fyny i'r top, 'nginath i, a rho ddarn o bapur ne' rwbath i'w dal hi yn 'i lle."

Llwyddodd Meri i gau'r ffenestr yn dynn, ac yna cynorth- wyodd yr hen wraig yn ôl i'w gwely.

"Diar annwl, yr ydach chi'n crynu fel deilan, Mrs. Wilias fach. 'Rwan, i'r gwely 'na ar unwaith, yn lle sefyllian ar yr hen oilcloth 'na. Ga' i redag i lawr i roi bricsan yn y tân i chi 'i chael hi wrth eich traed?"

"Cei, os byddi di mor ffeind, 'nghariad i. Sut siâp oedd ar betha' i lawr 'na? Popeth ar draws 'i gilydd, mae'n debyg?" "Na, wir, 'roedd y gegin yn edrach yn reit daclus, Mrs. Wilias."

Lapiodd Meri'r fricsen yn ei darn o wlanen a brysiodd i lawr i'r gegin. Tân sâl iawn a oedd yno, a rhedodd i'r cwt am ddyrnaid o naddion i'w ailgynnau. Cyn hir yr oedd fflamau gwresog yn y grât, a thrawodd Meri'r tegell ar y tân i wneud cwpanaid o de i'r hen wraig. Pan fustachodd yr hen Gron i fyny i'r llofft ymhen rhai munudau, cafodd ei wraig yn eistedd i fyny yn ei gwely hefo siôl am ei hysgwyddau a chwpanaid o de yn ei llaw, yn chwerthin yn llon wrth wrando rhyw stori a ddywedai Meri withi. Edrychodd yr hen ŵr yn hir ar ferch y drws nesaf, ac yna, heb un rhagymadrodd, "Faint oeddat ti'n gael yn nhŷ Huws y Stiward, Meri fach?"

"Tri swllt yr wsnos, Mr. Wilias."

"Ddoi di i weithio yma at Martha a finna' am yr un arian? Mi elli fynd adra i gysgu bob nos os lici di, a 'fydde' ni ddim isio iti aros yn hwyr un noson."

"O, mi faswn i wrth fy modd, Mr. Wilias. Mi reda' i adra 'rŵan i ofyn i'm mam."

Cofiai William Jones lawenydd Meri wrth ddychwelyd i'r tŷ ac mor eiddgar yr erfyniai am gael mynd i weini at yr hen Gron. Ac yno, yn gofalu am yr hen bâr duwiol a charedig, y bu am dair blynedd, nes i angau leddfu loes y cryd-cymalau ar Fartha a rhoi'r hawl, tua'r un adeg, i'r Hen Gron ymsythu yn ei arch.

Gwenodd William Jones wrth gofio'r Hen Gron a'i Feibl a'i extra-strong, ac yna syrthiodd i gysgu.