Y Wen Fro/Llancarfan
← Llandunod (St. Donats) | Y Wen Fro gan Ellen Evans |
Porth Prydferth Beaupre → |
Llantrithyd ger Llancarfan
LLANCARFAN
PENTREF bychan yn llawn bythynnod heirdd yw Llancarfan heddiw. Gorwedd mewn cwm dwfn tua phedair milltir o'r Bontfaen. Rhif holl drigolion y plwyf—gwŷr, gwragedd a phlant yw tua phedwar cant a hanner.
Beth am oed Llancarfan? Wrth fyned i mewn i'r pentref fe'n dygir yn ôl am ganrifoedd. Ychydig a wyddys am ei hanes cynnar, ond darganfuwyd darn o arian yno a fathwyd yn y flwyddyn 60 o oed Crist, ac y mae hwnnw'n awr yn yr Amgueddfa Brydeinig. Yn ddiamau, yr oedd yno sefydliad mynachaidd yn y bumed ganrif, a dywedir bod dwy fil o fyfyrwyr rhwng y neuaddau yn Llanfeithin a Charn Llwyd, tua milltir i fyny'r cwm o Lancarfan.
Dywed traddodiad fod y Normaniaid wedi cael gormod o ddylanwad ar sefydliad myneich Llanilltud Fawr, a bod rhai myneich, gyda'r Sant Dyfrig fel arweinydd a sefydlydd, wedi adeiladu sefydliad mwy cenedlaethol yn Llancarfan fel gwrthdystiad. Gwelwch felly fod cenedlaetholwyr yng Nghymru yn y dyddiau cynnar hynny. Fel y dywedais, sylfaenydd Llancarfan oedd Sant Dyfrig, ac ef yn ôl traddodiad oedd Esgob cyntaf Llandaf. Gwelir hyd heddiw yn ymyl Carn Llwyd ffynnon o ddwfr grisialaidd a elwir yn Ffynnon Ddyfrig.
Er mai Dyfrig oedd sylfaenydd Coleg y myneich, cysylltir Llancarfan yn arbennig ag enw Catwg Ddoeth. Iddo ef y priodolir cynifer o ddywed— iadau doeth a fabwysiadwyd gan y Cymry fel diarhebion. Gelwid y pentref unwaith yn Bangor Catwg, a dywedir mai dyna'r lle y ganwyd Catwg, ac mai yma yn hen ŵr 120 oed, yn llawn doethineb, y bu farw.
Fel yn Llanilltud Fawr yr eglwys yw'r adeilad pwysicaf a mwyaf mawreddog yn y pentref. Carech felly wybod rhywbeth amdani. Cawn gyfeiriad ati mor gynnar â'r flwyddyn 720 pan adroddir am lifogydd dinistriol y flwyddyn honno. Gwelir hefyd gyfeiriad arall at Eglwys Llancarfan yn y flwyddyn 1150. Rhyw dro, efallai, darllenwch am y croniclydd Caradog o Lancarfan. Gwelwch wrth ei enw fod cysylltiad rhyngddo a'r pentref bychan hwn. Bu ef farw yn y flwyddyn 1157.
Ond at hen eglwys gynnar y mae'r cyfeiriadau hyn, oherwydd nid adeiladwyd rhan hynaf yr eglwys bresennol cyn y ddeuddegfed ganrif, a chysylltir hi ag enw Walter de Mappes, Archddiacon Rhydychen, a brodor o Fro Morgannwg. Coffeir ei enw hyd heddiw yn y pentref Walterstown ger Llancarfan. Yn ôl pob tebyg yr oedd un amser ddwy gangell i'r eglwys—un i'r myfyrwyr a drigai yn Llanfeithin a Charn Llwyd, a'r llall i'r plwyfolion. Yr oedd yno unwaith hefyd "lofft y grog," o'r lle yr hongiai'r groes. Gwelir y bracedi a ddaliai'r ysgrîn yn amlwg ddigon heddiw, ac y mae'r drws a'r grisiau yn arwain i'r llofft yno o hyd.
Un o'r pethau mwyaf diddorol yn yr eglwys yw'r "reredos" o waith yr Eidal, a berthyn yn ôl pob tebyg i'r ddeuddegfed ganrif. Pa fodd y daeth gwaith crefft o'r Eidal bell i'r man tawel hwn ym mro Morgannwg? Tybir mai Walter de Mappes a ddaeth ag ef yn ôl ar ôl teithio yn yr Eidal. Yn wir, nid oedd Cymru wedi ei neilltuo oddi wrth fywyd a meddwl y Cyfandir yn y canrifoedd hynny. Y mae gennym brofion ddigon o gysylltiad agos rhyngddynt.
Cyn gadael yr eglwys, pan ymwelwch â hi, gofynnwch am weled y cwpan cymundeb diddorol a gwerthfawr iawn sydd ynddi. Ei ddefnydd yw aur ac arian cymysg (silver gilt), ac y mae arno L.C. (Llancarfan Church) a'r flwyddyn 1576. Defnyddiwyd y cwpan hwn o 1576 hyd heddiw. Darganfuwyd hen gist dderw yma hefyd; tebyg mai yn honno y cedwid gwisgoedd yr offeiriaid, neu bethau gwerthfawr yr eglwys. Y mae'r bedyddfaen Normanaidd ag iddo wyth ochr, eto o ddiddordeb, a theimlaf yn sicr y dringwch i ben y tŵr er gorfod eich llusgo eich hun drwy fath o ddrws trap. Cewch eich talu am eich trafferth, fel y gall ymwelwyr hŷn na chwi dystiolaethu, oherwydd o ben tŵr Eglwys Llancarfan fe gewch olygfa brydferth a lŷn yn y cof am amser maith.