Yr Hen Lwybrau/John Fisher, Offeiriad

← S. J. Evans

Yr Hen Lwybrau gan John Davies (Isfryn)

Tro yng Ngheredigion (1) →

XVII

JOHN FISHER, OFFEIRIAD

GWYN ei fyd y dyn nad oes iddo hanes. Dyn felly ydoedd ein gwrthrych. Ni wyddai Cymru fawr amdano, na hyd yn oed yr Eglwys yng Nghymru. Ac eto yn ystod y 40 mlynedd diwethaf ni fu un â gwybodaeth helaethach a chywirach o'i wlad ac eglwys ei wlad nag ef. Fe ellid ei basio ar yr heol, neu ar y ffordd, heb wneud fawr sylw ohono. Nid oedd dim mewn gwisg ac osgo yn ei wahaniaethu oddi wrth unrhyw un arall o'r un alwedigaeth ag ef, gan mor naturiol a diymhongar ydoedd. Enillodd y radd B.A. yng Ngholeg Dewi Sant, Llanbedr, ac anrhydeddwyd ef wedyn â D.Litt. gan Brifysgol Cymru, ac yr oedd yn F.S.A.

Heblaw bod yn rheithor Cefn, Llanelwy, yr ydoedd yn Ganon yn yr Eglwys Gadeiriol a Changhellor, a gwasanaethai fel Caplan ac Arholydd i'r Archesgob.

Gydag ef, y dyn oedd yn rhoddi anrhydedd ar y swydd, ac nid y swydd ar y dyn. Fe rydd swydd neu radd uchel anrhydedd ar ddyn, ond nid bob amser y rhydd dyn anrhydedd ar ei swydd neu ar ei radd. Gydag ef diflannai pob anrhydedd a swydd o'r golwg gan mor naturiol a diymhongar ydoedd.

Dyna'r cymeriad a ddychwelai o Amwythig, o fod mewn cyfarfod o'r Archaeologia Cambrensis yno, ddydd Sadwrn o Fai. Galwodd ar ei ffordd adref yn nhŷ ei frawd, y Parch. E. J. Fisher, rheithor Pontfadog, ger Wrecsam, ac yno'n sydyn y bu farw, ac ef ar y pryd yn 68 mlwydd oed.

Nid wyf yn meddwl y gŵyr fawr neb fwy na hyn amdano ar wahân i'w symudiadau yn Llanelwy a'r gwaith a adawodd ar ei ôl. A'r argraff a greir arnom yn awr yw i ddyn mor fawr fyw am gymaint o amser yn ein plith a ninnau yn gwybod cyn lleied amdano. Fe fu rhai mwy eu sŵn nag ef yn ystod y 40 mlynedd diwethaf, ond a fu ei fwy sydd gwestiwn arall. Dyn a dyfodd yn araf ydoedd nes dyfod yr hen fedelwr i'w dorri i lawr.

Cawsom y fraint o'i adnabod ar hyd ei yrfa, o'r adeg y cyd-ymaelodasom yng Ngholeg Llanbedr hyd y diwedd. Dau ddylanwad mawr oedd yng Ngholeg Llanbedr y dwthwn hwnnw, y Prifathro Jayne a'r Athro Owen (wedyn yr Esgob Owen). Yr oedd yno athrawon eraill gwych eu doniau yn y ddarlithfa, ond y ddau hyn oedd fwyaf eu dylanwad ar fywydau'r efrydwr. Breuddwyd Jayne oedd gwneud Coleg Llanbedr yn University of Central Wales, a phe byddai ef wrth y llyw pan ddaeth y cyfleustra, o bosibl nad hynny a fyddai. Fe ymledodd dylanwad Jayne yn gyflym drwy holl Gymru, eithr ofnid na fyddai yno'n ddigon hir i weithio allan ei gynlluniau. A'r hyn a ofnid a ddigwyddodd, ond nid cyn i lawer to o efrydwyr ddyfod o dan ei ddylanwad. Anffawd i'r Coleg oedd ymado Jayne, ac anffawd i Jayne oedd ei ymadael. Wyth mlynedd yn unig y bu yn Llanbedr, ond yn ystod yr amser byr hwn enillodd edmygedd Cymru drwyddi draw. A chlywsom ef yn dywedyd ymhen blynyddoedd wedi ei ymado mai dyna'r cyfnod hapusaf yn ei fywyd a'r cyfnod y gwnaeth fwyaf o waith ynddo.

Yr Athro Owen a ddylanwadodd fwyaf ar Fisher. Meysydd ei astudiaeth yn y Coleg ydoedd Llenyddiaeth Gymraeg, a bu'n ddyfal a diwyd trwy gydol y tair blynedd hynny.

Yr ydoedd yn ddyn ieuanc ar ei ben ei hun yn y Coleg, ac ar ei ben ei hun y gwelid ef amlaf, a rhyw lyfr bychan yn ei law neu yn ei boced wrth fynd am dro yn y prynhawnau. Weithiau aem, dri neu bedwar ohonom, gyda'n gilydd am daith go bell, ac yntau yn un ohonom, ac nid oedd neb yn fwy llon a llawen a direidus ei ymadroddion nag ef. Mwynhâi gwmni ei gyd-efrydwyr, a mwynhaent hwythau ei gwmni yntau. Ond hawdd oedd canfod mai maes ei astudiaeth oedd agosaf at ei galon. A chan na ddilynai neb yr un cwrs ag ef yn y Coleg, bu raid iddo fod lawer ar ei ben ei hun, a byw iddo ef ei hun, er y cymerai ran yn holl fywyd y Coleg. Mynychai'r Gymdeithas Ddadlau, a siaradai weithiau, ond nid yn fynych. Gwell oedd ganddo fod yn wrandawydd.

Graddiodd ganol haf 1884, ac ordeiniwyd ef i guradiaeth Pontblyddyn, gerllaw'r Wyddgrug, a gwelwn ef weithiau'r pryd hwnnw, a buom yn aros gyda'n gilydd ar droeon. Symudodd wedyn i Lanllwchaiarn, ger y Drefnewydd, ac oddi yno aeth i Ruthyn, ac yn olaf oll i'r Cefn yn ymyl Llanelwy. A'r un neilltuolion a'i nodweddai ar hyd y blynyddoedd.

Bu am flynyddoedd yn Olygydd Journal yr Archaeological Society, ac fe ysgrifennodd lawer iddo o dro i dro. Ysgrifennodd lyfrynnau ar destunau dieithr a newydd, megis yr un ar grefydd yr Oesoedd Tywyll. Darlithiodd lawer ar hen arferion a hen ddywediadau, ac nid oedd berygl ei ddenu i ddywedyd unrhyw beth er mwyn ei ddywedyd, ac ni thynnai fyth ei fwa ar antur. A chyda llaw, gobeithiwn y crynhoir y darlithiau hyn ynghyd i'w cyhoeddi'n llyfr.

Nid adroddai ddim oni byddai'n sicr o'i ffeithiau. Gofynnais ei farn unwaith ar hanes y Welsh not, gan gyfeirio at yr hyn a ddywedodd hanesydd nid anenwog a gwleidydd enwog hefyd. A'i ateb oedd, "They have an axe to grind, and they don't mean what they say. But the mischief is, other people believe them". Yr ysbryd celwyddog hwn yng ngenau'r proffwydi a wenwynodd y ffynhonnau 40 mlynedd yn ôl. Y mae'r ysbryd hwn yn marw, ond marw'n araf y mae.

Amdano ef, nid oedd ganddo'r un fwyall i'w hogi, na'r un uchelgais am glod ac anrhydedd. Ni ellir gweld y pren weithiau gan y dail, ond gydag ef ni ellid gweld y dail gan y pren. Bu fyw i'r gwirionedd pa un ai derbyniol ai anner- byniol a fyddai. Yr oedd ei ffeithiau wedi eu coethi yn ffwrn- eisi ei ymchwil, a deuent allan ohonynt fel gronynnau o aur wedi eu puro.

Dro arall gofynnais ei farn ar gyfres o erthyglau hanes a ymddangosai ar y pryd, a'i ateb oedd fod yr ysgrifennydd yn gallu gwneud llawer o lastwr o ychydig iawn o laeth.

Gwaith mawr ei fywyd oedd ei bedair cyfrol ef a'r Parch. S. Baring Gould ar y Seintiau Prydeinig. Fe fydd y gwaith hwn yn chwarel i gloddio ohono am amser maith. Bron na ellir dywedyd mai'r cyfrolau hyn yw'r gair diwethaf ar y testun. Dyna'r dyn syml a diymhongar a ymadawodd o'n plith, ac a adawodd enw mor dda a gwaith mor fawr ar ei ôl i lefaru nad yn ofer y treuliodd flynyddoedd ei oes ac y gweith- iodd mor galed. Ac amdano gellir dywedyd-"Dos dithau hyd y diwedd; canys gorffwysi, a sefi yn dy ran yn niwedd y dyddiau".