Yr Hen Lwybrau/Ysgub o Loffion

← Dan Arwydd Y Llew Coch

Yr Hen Lwybrau gan John Davies (Isfryn)

Ysgub Arall o Loffion

XI

YSGUB O LOFFION

RHYFEDD yw fel y myn y cof ymryddhau o'r presennol a chrwydro'n ôl i'r gorffennol i loffa ymysg digwyddiadau a fu, a dwyn yn ôl ysgub neu ddwy i'r meddwl ymhyfrydu ynddynt. Hwyrnos gaeaf wrth y tân, neu hwyrddydd haf yng nghysgod llwyn, yw'r adegau mwyaf tueddol iddo gymryd y gwibiadau hyn. Yn ddiweddar daeth cyfaill heibio, a threuliodd noson dan fy nghlwyd, a chan i ni'n dau gyd-drigo yn yr un ardal bellach ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, aed i sôn am yr amser gynt. Brawychaf at nifer y blynyddoedd ! Y noson wedyn yr oeddwn yn yr un ystafell a gwaith y dydd drosodd, ac ar fy mhen fy hun yn mwynhau gwres y tân cyn ymadael am ystafell arall unwaith yn rhagor. A dyna lais, p'run ai dychymyg ai beth ydoedd, yn swnio yn fy nghlyw—

Er llawer coll ni chollais i
Mo gof y dyddiau gynt,

ac ar fy ngwaethaf yn ôl y mynnai'r cof fynd, a'r meddwl gydag ef, ac yr oedd popeth yn ffafriol i'r wibdaith. Ymddiddanion y noson gynt, distawrwydd yr ystafell, sirioldeb y tân, a'r nos wedi cerdded ymhell. Taer oedd y cof a'r meddwl am fynd, ac ni warafunwyd iddynt am dro. A ph❜le'r aent ond i'r lleoedd y buwyd yn lloffa y noson gynt, a'r lleoedd hynny oedd Dyffryn Conwy a thref hynafol Llanrwst. Odid fawr nad y cyntaf a gyfarfyddid yn Llanrwst yr amser pell hwnnw, rhwng deg a deuddeg y bore, fuasai'r Hybarch Archddiacon Hugh Jones, Rheithor Llanrwst. Yn fwy na'r cyffredin o daldra, het silc am ei ben, côb fawr hir amdano, menig am ei ddwylo, a ffon yn ei law, ac yn rhodio canol yr heol, fel y tybiai'r trefwyr, i beidio â dangos mwy o ffafr i'r naill ochr na'r llall. Dyn mawr oedd ef yn ei blwyf, mawr yn y pulpud, a mwy na mawr wrth yr allor. Ond nid gweddus fyddai cymryd un o'i urddas ef ar ein gwibdaith yn awr.

Unwaith yn Llanrwst rhaid oedd ymweled â Gwilym Cowlyd—y Prifardd Pendant—yn ei siop yn Heol Watling. Llyfrau a phapurau o bob math a werthai, ac yr oedd ganddo argraffwasg ac argraffydd. Dewch i fewn i'r Sanctum fyddai'r gwahoddiad, ac i'r Sanctum yr eid. Cegin yng nghefn y siop oedd y Sanctum. Gorchuddid y ffenestrâ rhwyd gwe'r pry copyn. Ar y pared edrychai Ieuan Glan Geirionydd trwy gyfundrefnau o lwch ar ei nai, ac o dan y darlun yr oedd coffr wedi ei orchuddio â hen lyfrau a phapurau yn driphlith-draphlith. Ar ganol y llawr yr oedd bwrdd crwn yn ymddangos fel pyramid gan y pentwr o hen lyfrau a chylchgronau a ddaliai—cornel y bwrdd prin ddigon i ddal cwpan de a soser, oedd at wasanaeth ei brydiau, a'i arffed i ddal y plât. Ar y pentan yr oedd y tebot a'r tegell ar yr aelwyd, a'r gath yn ddolen o flaen y tân. Hen dderwydd oedd Gwilym yng ngwir ystyr y gair, a phrin fusnes oedd ganddo i fyw yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ond fel y mae pethau camamserol yn fynych yn digwydd, a chamamserol oedd yntau. Canlyniad ei gamamseriad oedd ei fod dipyn yn opiniynus, a rhy opiniynus i lanw'r safle a ddylasai. Cwrddais â'r Esgob Lloyd fwy nag unwaith yn y Sanctum, a Llawdden unwaith, a Phenfro yn aml, aml. Weithiau troai Tudno i mewn, a thrigai yntau yn yr un heol, eithr cyfeillgarwch o hyd braich oedd rhyngddynt hwy. Pellhawyd y ddau yn bellach oddi wrth ei gilydd ar waith Gwilym yn gofyn caniatâd Tudno i gladdu ysgerbwd dynol a brynasai mewn arwerthiant, ac i Tudno nacáu heb drwydded oddi wrth y Cofrestrydd i'w ddiogelu pe gorchmynasid codi'r ysgerbwd i wneuthur archwiliad i achos y farwolaeth. Ar ôl hyn ni fu ail i ddim o Gymraeg rhyngddynt. Cwplâwyd y rhwyg gan Dudno yn uno i gynnal Eisteddfod Daleithiol yn Llanrwst ar wahân i'r Arwest, a gwahodd Clwydfardd a Hwfa Môn yno i'w chyhoeddi. Ffregod gableddus oedd hyn yng ngolwg Gwilym, ac aeth i'r cyfarfod i wrthdystio. Tair gwaith y gwaeddodd yr Archdderwydd, "A oes heddwch?" a thair gwaith yr atebodd Gwilym ef, "Beth sy fynnot ti â heddwch? Dos di ar fy ôl i". A'r trydydd tro o'i glywed ymfflamychodd y dorf gan droi yn fygythiol at Gwilym a gwaeddi "I'r afon ag o". Achubwyd eu blaen gan y Prifardd Pendant trwy ffoi i ffau ei Sanctum.

Rai blynyddoedd wedyn, a henaint yn nesu, a sŵn y malu'n isel, tynnodd Gwilym ben arni yn Heol Watling drwy wneuthur arwerthiant ar y cwbl a feddai ac a fforddiai hepgor, ac ymneilltuodd i Heol Scotland, ac i lan aberig fechan a redai ymron heibio i ddrws ei dŷ a enwyd ganddo'n 'Glan Cerith'. Unwaith yr ymwelais ag ef yno. Ychydig o wahaniaeth oedd rhwng y lle olaf hwn a'r Sanctum, gan mai'r un dodrefn oedd yn y ddau. Eisteddai y nawn hwnnw yn ei gadair a oedd hefyd yn fath o wely, ei fwrdd â'i bentwr wrth ei benelin, a'r un hen gath yn canu ei chrwth ar yr aelwyd. Yr oedd hi wedi dilyn ei meistr i'w hunan-alltudiaeth. Llesg oedd yr olwg arno. Y bore hwnnw ymwelwyd ag ef gan Elis o'r Nant a rhyw ddau neu dri o'r trefwyr, a neb yn waglaw. Estynnodd Gwilym y blwch snisin arian yn ôl ei arfer i'w gyfeillion p'run ai y cymerid ef ai peidio. Ysgrifennodd dipyn o Glan Cerith a chyhoeddodd felltithion celyd yn erbyn pob Philistiad a feiddiai groesi defodau Barddas Arwest Glan Geirionydd. Gwanhaodd yn raddol, a chlafychodd, a'i enaid aflonydd a ffodd i dawelwch y byd mawr ysbrydol, a chafodd bawb, ymhell ac agos, yn garedig wrtho. Addolydd cyson a defosiynol ydoedd yn hen Eglwys y plwyf ar lan Conwy, a gwrandawydd mawr. Er wedi marw y mae eto'n fyw yn ei awdl odidog ar "Fynyddoedd Eryri", y dywedai Elfyn iddo luchio mwy o farddoniaeth iddi nag sydd ym mhentwr awdlau arobryn ein Heisteddfodau. Un o glasuron yr iaith yw'r awdl hon, a chafodd y Gadair amdani yn Eisteddfod Genedlaethol Conwy yn 1861, os da y cofiaf. Llawer orig hapus a dreuliwyd yn ei gwmni, er y mynnai ef weld mwy o ddifrifwch yn ei ddisgyblion ysbas a chyfallwy at urddas Gorsedd Glan Geirionydd. Ond rhaid ymatal a gadael yr hen dderwydd, canys dyna ydoedd, i huno ei hun olaf o ran ei gorff yn naear ei hoff ddyffryn, ac yn si'r hen afon sydd, ys dywedodd yntau—

Yn fwcled arian ar esgid Eryri.

I b'le y trown ein hwynebau nesaf i hel ychydig dywysennau i wneuthur yr ysgub yn gyflawn? I b'le n wir, ond dros bont Llanrwst, ac odid fawr na chyfarfyddir yna â Wil Abel, gan y treuliai'i amser o hyd galw i daro murganllaw'r bont â'i ysgwydd nes ei siglo, ac fe siglai'r bont, fel y profwyd lawer tro. Ac o byddai llif yn yr afon neidiai Wil o'r ganllaw garreg i'r afon i godi'i ben fan draw, a dychwelyd i hawlio'r chwecheiniog a enillasai.

Egyr golygfeydd arddunol a rhamantus o'n blaen. Dyma Ddyffryn Conwy ac un o ddyffrynnoedd prydferthaf Cymru, a chyfoethocaf mewn hynafiaethau. Y bont dan ein traed sydd o gynllun Inigo Jones, archadeiladydd mwyaf ei ddydd yn nechrau'r ail ganrif ar bymtheg, a aned yn Pencraig Inco uwchlaw Trefriw, ac a noddwyd' gan Syr John Wynne o Wydir. Ychydig islaw saif Eglwys Blwyfol Llanrwst a Chapel Gwydir—Eglwys sydd yn nodedig am Arwydd y Grog a roddwyd iddi ar ddymchweliad mynachlog Maenan. Yng Nghapel Gwydir y mae delw garreg o Howel Coetmor, ac arch garreg Llywelyn Fawr, a dwy golofn goffa i deulu Gwydir a roddwyd i fyny gan Syr Richard Wynne, mab ac etifedd Syr John Wynne. O fewn llai na dau ergyd bwa mae'r Plas Isa, lle genedigol William Salesbury, cyfieithydd y Testament Newydd i'r Gymraeg, a dim ond enwi un o'i orchestion. Yn is i lawr gwelir olion hen fynachlog Maenan, a symudwyd yno o Aberconwy gan Lywelyn Fawr, ac a waddolwyd mor hael ganddo, na fedr Cymru fesur yn iawn ei dyled iddi hi a'i chwaer fynachlog, Ystrad Fflur yn y De. Gryn dipyn yn is i lawr eto, yng Nghonwy, y ganed Richard Davies, unwaith Esgob Tyddewi, yr Esgob Thomas Davies, a'r Archesgob John Williams, Ceidwad y Sêl Fawr dan deyrnasiad y Brenin Iago I.

Brenin Iago I. Trown wyrdro'n cefn a dacw'r Wybrnant a'r Tŷ Mawr, lle genedigol yr Esgob Morgan, cyfieithydd y Beibl i'r Gymraeg, a gyhoeddwyd yn 1588. Ni chawsai Cymru nac Esgob Morgan na Beibl oni bai am yr hen fynach hwnnw a ffodd am nodded, ar ddymchweliad mynachlog Maenan, i'r Tŷ Mawr at John a Lowri Morgan, rhieni'r esgob, dyweded Syr John Wynne faint a fynno am ddyled teulu'r Tŷ Mawr iddo ef a'i deulu. Y fynachaeth yn ei chwymp yn anfwriadol, ond yn fwriadol i Allu Uwch, a roddodd y Beibl i Gymru—y colynnau cudd hyn mewn hanes sydd yn ddiddorol. Dywed Victor Hugo ei bod yn ddigon tebyg y buasai wyneb Ewrop yn wahanol i'r hyn ydyw heddiw, oni bai am y bachgen o fugail hwnnw yn cyfeirio â'i fys y ffordd agosaf i faes Waterloo i un o gatrodau Napoleon pan oedd Wellington yn gweddïo am y nos neu Blucher. Y pryd hwnnw, fel llawer pryd wedyn, nid y ffordd agosaf yw'r gyntaf. Bys estynedig y bugail hwnnw oedd un o'r colynnau cudd mewn hanes. Ni chynhyrchodd Cymru eto'r un hanesydd a rydd y filfed ran o bwys ar y mân golynnau hyn mewn hanes, a hwythau'n fynych yn cynnwys yr unig eglurhad ar gyfnodau. Gymaint a ysgrifennwyd yn ddiweddar ar y Tadau Pererin, o blaid ac yn erbyn, a hyd y gwelais i, ni welwyd gan yr un ysgrifennydd yr un o'r colynnau cudd a wnâi'r hanes yn ddigon eglur, na fyddai raid i neb gywilyddio na synnu o'u plegid. Y mae Unol Daleithiau America yn gyfiawnhad o fordaith y Mayflower, ac y mae'r olwg bresennol ar Eglwys Loegr yn gyfiawnhad o bolisi Siarl I a'r Archesgob Laud, er i'r ddau gael torri'u pennau gan yr oes honno. Y canlyniad anwrthwynebol o anwybyddu'r colynnau cudd, neu fethu eu gweld, gan haneswyr yw camarwain y werin, a magu ynddi ragfarn, a dyrchafu Llywelyn ein Llyw Olaf yn uwch na Llywelyn Fawr, a'r Tadau Pererin yn fwy na chyfieithwyr yr Ysgrythurau, ac mai tua'r ddeunawfed ganrif, a dechrau'r ganrif ddilynol, y cododd yr haul gyntaf ar Gymru. Nid ar y werin y mae'r bai, ond ar ysgrifenwyr hanes na welir ganddynt mo'r colynnau cudd.

Ar y bont hon—hen bont Inigo Jones—y gwelwn y proffwydi a ddug y cyfnod Protestannaidd, ac nid y lleiaf yn eu plith oedd hen deulu Gwydir, a'r hen Syr John, er mor drahaus, awdurdodol a phenderfynol ydoedd. A dyna'r hen gastell yr ochr arall i'r afon, a fu'n lletya brenhinoedd a breninesau, tywysogion a llywiawdwyr.

Gyda Mary Wynne, y brydferthaf o ferched, aeth y Castell i deulu Ancaster, ac arhosodd yn ei feddiant hyd yr amser y lloffwn ynddo, pryd y daeth i feddiant Arglwydd Carrington, eto trwy briodas o'r un gwehelyth. Ni chafodd na brenin na thywysog y fath groeso ag Arglwydd Carrington a'r teulu ar y tro cyntaf i'w cartref newydd. Arwisgwyd yr hen dref, a phontiwyd yr heolydd â baneri o ffenestr i ffenestr, ac wedyn y ffordd i'r Castell o frigyn i frigyn. I dalu'r pwyth yn ôl gwnaed gwledd yng Nghastell Gwydir i ryw ddeg a ffurfiai'r pwyllgor croeso.

Awr y wledd a ddaeth, ac yn ystafell y derbyn yr oedd Arglwydd ac Arglwyddes Carrington, Mr. McIntyre, goruchwyliwr yr ystad, a rhywun arall. Disgwylid am y gwahoddedigion a'r pyrth iddynt o led y pen. O'r diwedd dyna drwst cerbyd, a throwyd i edrych. Ie, cerbyd y gwahoddedigion ydoedd, yn debyg yr olwg arno i gerbyd adar Ferrari ar Barêd Llandudno, ac un o'r gwahoddedigion yn eistedd ar sedd yn ymyl y gyriedydd. Symudliw oedd yr anifail a adawyd yn ôl yn Llanrwst gan ryw arddangosfa deithiol. Cyn gynted ag y daeth y cerbyd i lawnt y cylch crwn o flaen y castell gyda'r hen ddeial yn y canol, crychodd yr anifail ei glustiau fel mewn awydd mynd trwy ei hen gampau, a hynny a wnâi pe bai chwaneg o ebran yn ei stumog, a mwy o gnawd am ei esgyrn. Yn amddifad o'r ddau beth angenrheidiol hyn ymfodlonodd ar wyro'i ben i lyfu'r gwlith ar y pren bocs. Disgynnodd y gwahoddedigion o'r cerbyd yn debyg fel y disgrifia Goronwy Owen amgylchiad arall—

Try allan ddynion tri-llu Y sydd, y fydd, ac a fu.

A phan y'u gwelwyd, dyna bwff o chwerthin gan yr Arglwyddes. Trodd ei arglwyddiaeth ati gan ddywedyd, My dear". Edrychai ef yn sobr i'r eithaf, er bod cryniadau botymau ei wasgod yn bradychu llosg-fynyddoedd yno ar ffrwydro. Ac yn sŵn y "My dear" diflannodd hi i fyny'r grisiau ac i'r oriel y bydd ysbryd Syr John yn rhodio ynddi. A phwy a allasai beidio â chwerthin wrth weld rhyw ddeg o ddynion yn bentwr mor amryliw eu gwisg â'r hen geffyl brithliw a'u cludodd yno? Yr oedd un mewn het silc a menig gwynion am ei ddwylo, un arall mewn dillad brithion a sgidiau isel a sanau gleision, ac un arall mewn dillad dawnsio. Ai rhyfedd i'r Arglwyddes roi pwff o chwerthin, a diflannu dan edrychiad deifiol ei Harglwydd, ac yn sŵn "My dear" na fedrai'r un dewin blymio ei ystyr !

Hawdd y gallai ef ddweud "My dear", ac edrych yn wgus dan aeliau trymion pan oedd ar ei daith trwy Gymru fel Cadeirydd Dirprwyaeth y Tir oherwydd yr oedd wedi ei ddisgyblu i reoli'r mynyddoedd llosg a godai yn ei fynwes. Digon yw cyfeirio at un amgylchiad fel enghraifft.

Daeth Dirprwyaeth y Tir i Lanrwst, ac eisteddodd yn Neuadd y Cyngherddau i dderbyn tystiolaethau. A'r tyst cyntaf oedd Elis o'r Nant, o goffa annwyl, a ddaeth yn dra bore i'r dref. Ar yr awr benodedig galwyd arno gan yr gwahoddedigion a'r pyrth iddynt o led y pen. O'r diwedd dyna drwst cerbyd, a throwyd i edrych. Ie, cerbyd y gwahoddedigion ydoedd, yn debyg yr olwg arno i gerbyd adar Ferrari ar Barêd Llandudno, ac un o'r gwahoddedigion yn eistedd ar sedd yn ymyl y gyriedydd. Symudliw oedd yr anifail a adawyd yn ôl yn Llanrwst gan ryw arddangosfa deithiol. Cyn gynted ag y daeth y cerbyd i lawnt y cylch crwn o flaen y castell gyda'r hen ddeial yn y canol, crychodd yr anifail ei glustiau fel mewn awydd mynd trwy ei hen gampau, a hynny a wnâi pe bai chwaneg o ebran yn ei stumog, a mwy o gnawd am ei esgyrn. Yn amddifad o'r ddau beth angenrheidiol hyn ymfodlonodd ar wyro'i ben i lyfu'r gwlith ar y pren bocs. Disgynnodd y gwahoddedigion o'r cerbyd yn debyg fel y disgrifia Goronwy Owen amgylchiad arall—

Try allan ddynion tri-llu
Y sydd, y fydd, ac a fu.

A phan y'u gwelwyd, dyna bwff o chwerthin gan yr Arglwyddes. Trodd ei arglwyddiaeth ati gan ddywedyd, "My dear". Edrychai ef yn sobr i'r eithaf, er bod cryniadau botymau ei wasgod yn bradychu llosg-fynyddoedd yno ar ffrwydro. Ac yn sŵn y "My dear" diflannodd hi i fyny'r grisiau ac i'r oriel y bydd ysbryd Syr John yn rhodio ynddi. A phwy a allasai beidio â chwerthin wrth weld rhyw ddeg o ddynion yn bentwr mor amryliw eu gwisg â'r hen geffyl brithliw a'u cludodd yno? Yr oedd un mewn het silc a menig gwynion am ei ddwylo, un arall mewn dillad brithion a sgidiau isel a sanau gleision, ac un arall mewn dillad dawnsio. Ai rhyfedd i'r Arglwyddes roi pwff o chwerthin, a diflannu dan edrychiad deifiol ei Harglwydd, ac yn sŵn "My dear" na fedrai'r un dewin blymio ei ystyr!

Hawdd y gallai ef ddweud "My dear", ac edrych yn wgus dan aeliau trymion pan oedd ar ei daith trwy Gymru fel Cadeirydd Dirprwyaeth y Tir oherwydd yr oedd wedi ei ddisgyblu i reoli'r mynyddoedd llosg a godai yn ei fynwes. Digon yw cyfeirio at un amgylchiad fel enghraifft.

Daeth Dirprwyaeth y Tir i Lanrwst, ac eisteddodd yn Neuadd y Cyngherddau i dderbyn tystiolaethau. A'r tyst cyntaf oedd Elis o'r Nant, o goffa annwyl, a ddaeth yn dra bore i'r dref. Ar yr awr benodedig galwyd arno gan yr Ysgrifennydd; herciodd yntau at ddesg y dystiolaeth. Edrychodd y Cadeirydd yn graff arno, ac arfer Elis oedd estyn ei ên isaf allan gymaint ag a fedrai a chrinsian ei ddannedd gosod, ac arwydd oedd hynny fod ysbryd direidus wedi deffro ynddo. "Ai chwi", gofynnodd y Cadeirydd, "yw Mr. Ellis Pierce?" "Y mae'r Ysgrifennydd", oedd yr atebiad, "wedi dywedyd hynny".

"A oes gyda chwi wrthwynebiad i ddywedyd hynny eich hun?" gofynnodd y Cadeirydd, gan fod mor sobr ei olwg ag oedd modd.

Gyda hyn yr oedd Syr John Rhys yn ei ddwbl, a'i wyneb yn ei ddwylo, a'i gefn yn crynu dan effeithiau rhyw gynyrfiadau. Fe wyddai ef rywbeth am Elis.

"Nac oes un gwrthwynebiad os yw'n angenrheidiol i ddau ddwyn yr un dystiolaeth", oedd atebiad parod y tyst, a chaeai ei ddannedd.

"Cyn y gellir derbyn eich tystiolaeth rhaid yw i'r ddirprwyaeth wybod pwy a pheth ydych, ac o b'le'r ydych, a pha dystiolaeth sydd gennych i'w rhoi".

"I dynnu pen byr arni", meddai Elis yn araf, "myfi yw Elis o'r Nant".

"Pwy yw hwnnw ?" meddai'r Cadeirydd.

"Pwy !" meddai Elis, "pwy yw Elis o'r Nant !"

"Ie, pwy?".

Yn y fan hon pesychodd Syr John gymaint nes tynnu sylw'r Cadeirydd, a bron na chredaf iddo ddywedyd dan ei anadl, "My dear".

"Chlywsoch chwi ddim sôn am Elis o'r Nant?" gofynnodd Elis yn araf a phwysleisiol, gan edrych arno fel gwrthrych tosturi.

"Naddo", oedd yr ateb parod a phenderfynol.

"Wel", meddai Elis cyn baroted â hynny, ond yn bwyllog a thosturiol, "yr wyf yn synnu at eich anwybodaeth".

Hawdd y gallasai gŵr a ddisgyblwyd fel hyn edrych yn sarrug a dywedyd, "My dear" wrth un na chafodd y gyfryw ddisgyblaeth.

Erbyn hyn yr oedd y gwahoddedigion wedi cyrraedd ystafell y derbyn, a chanodd y tympan cinio.

Arhoswyd wrth y cadeiriau i ddisgwyl yr Arglwyddes i mewn A chyn gynted ag yr agorwyd y drws yr oedd ugain o lygaid yn sefydlog arni heblaw llygaid gwgus ei phen a'i phriod, ac yn ei dilyn i'w chadair ar dalcen arall y ford, a hithau yn wrid o glust i glust. Eisteddwyd a gwasgarwyd y bwyd-gerdynnau yn Ffrangeg, ac yr oedd y rhestr yn hir. Oedd, yr oedd yno ryddid i siarad Cymraeg, a chymhellwyd y gwahoddedigion i arfer eu hiaith gan fod y gwesteiwr a'r westeiwraig yn hoffi clywed yr hen iaith yn cael ei siarad.

Ymh'le'r oedd dechrau ar restr o fwyd mor hir, ac a ddisgwylid iddynt fynd trwyddi i gyd, ac ymh'le oedd orau dechrau? Gofynnwyd yn Gymraeg i rywun yn ymyl, a heb fawr feddwl y gweithredid ar ei ateb awgrymodd ddechrau ar y gwaelod a gweithio i fyny. Dechreuodd rhai yn y dechrau, eraill tua'r canol, ac un neu ddau yn y gwaelod a rhoddid croes â phensel ar gyfer pob tamaid a ddygid iddynt, i'w diogelu rhag gofyn am yr un peth ddwywaith. Pan welodd yr Arglwyddes y ffrwythau a'r cwpanau dŵr-golchi-bysedd, ar bîff, a'r pwdin reis, a'r plwm pwdin, yn dyfod i'r bwrdd, gofynnodd iddynt ei hesgusodi i nôl ei chadach poced, a chyn cyrraedd ymron ddrws yr ystafell cafodd ffit ddrwg o besychu. Arbedwyd unrhyw brofedigaeth gyda'r cwpanau dŵr ar waith y gweinidogion yn mynd o gwmpas â dŵr sinsir wedi ei dywallt o boteli llydain eu gwaelod ac yn culhau at y gwddf, a'r dŵr sinsir gorau a melysaf a brofwyd erioed. Dychwelodd yr Arglwyddes i'w sedd, eithr yr oedd rhywbeth yn ei gwddf yn debyg i blentyn â'r pâs, ac nid oedd ei Harglwydd wrth dalcen arall y ford yn rhydd o garthu ei wddf yn fynych. Llenwid y cwpanau â'r dŵr sinsir yn gyson, a llyncid ef cyn gynted ag y'i rhoid, nes llanw yr ystafell â sŵn y corcynnau a dynnid gan y pentrulliad, nes gwneuthur i ddyn feddwl ei fod ar Faes Bosworth.

Tynnwyd at y diwedd, ac ymneilltuwyd i ystafell yr ymgom, y te a'r coffi a'r myglys, a'r gwesteiwr a'r westeiwraig wrth eu bodd yng nghwmni syml ac unplyg natur dda. Drannoeth yr oedd Arwest Glan Geirionydd, a diwrnod arall i'r brenin.