Seren Tan Gwmwl (testun cyfansawdd)

←

Seren Tan Gwmwl (testun cyfansawdd)

gan John Jones (Jac Glan y Gors)

Rhagair →

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Seren Tan Gwmwl

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

Mae erthygl parthed:
Seren Tan Gwmwl
ar Wicipedia

Seren tan Gwmwl

Gan

John Jones, Glan y Gors

LLYFRAU’R FORD GRON

RHIF 16

WRECSAM

HUGHES A'I FAB

LLYFRAU'R FORD GRON

Golygydd: J. T. JONES

GWNAED AC ARGRAFFWYD YN WRECSAM

RHAGAIR

UN o ysgrifenwyr cyfnod chwyldro Ffrainc oedd John Jones Glan y Gors; un a daflwyd i li bywyd yn Llundain; un o feibion "rhyddid, cydraddoldeb, brawdgarwch."

Fe aethai dynoliaeth ar gyfeiliorn yn ystod yr Oesoedd a elwir Tywyll. Er mwyn dad-wneud y drwg, a dyfod yn ôl i'r llwybr iawn, fe fu rhaid wrth ddau ffrwydrad: chwalu awdurdod gormesol yr eglwys, a chwalu awdurdod gormesol gwleidyddol. Fe wnaethpwyd y naill gan y Dadeni, a'r llall gan chwyldroadau America a Ffrainc.

Yn y dinasoedd y dechreuwyd amau seiliau sefydliadau gwleidyddol ac eglwysig. Yr oedd 90 o bob cant o wladwyr Ewrob yn anllythrennog a digon di-hidio. Ond dyma'r gynffon yn dechrau ysgwyd y ci. Fe gododd ysgrifenwyr i arwain yr ychydig rai meddylgar; cyffroesant hwythau a llusgo'r llu i'w canlyn; a hwnnw ydyw'r ysbryd a arweiniodd, trwy waith a mynych adwaith, at wareiddiad gwyddonol a chymharol rydd y dydd heddiw.

Ym Mhrydain y dechreuodd yr ymholi a'r ymresymu. Aeth Voltaire (fu'u byw yn Lloegr) â'r syniadau i Ffrainc, lle y datblygwyd hwy gan Rousseau, ac aeth Franklin, Paine, a Jefferson â hwy i America. Y bobl a gymhwysai egwyddorion Voltaire a Rousseau at fywyd a'i broblemau oedd y bobl a ddarllenid yn America a Lloegr a thrwy gydol Ewrob yn ail ran y ddeunawfed ganrif, ac a ysbrydolodd ym mhob gwlad y rhyddfrydiaeth oedd yn cymeradwyo'r chwyldro.

Un o'r ysgrifenwyr hyn oedd John Jones Glan y Gors, ac y mae dylanwad Paine yn arbennig arno. Dywed Syr Owen M. Edwards:

Prin y mae amser mor orthrymus yn ein hanes â'r adeg rhwng y chwyldroad yn Ffrainc a Deddf Rhyddfreiniaid y Bobl yn 1832. .... Safai barnwyr a gwladweinwyr a meddylwyr enwocaf y dydd yn gadarn yn erbyn 'rhyddid. Glan y Gors oedd y Cymro gododd ei lais yn huawdl ac eofn yn erbyn y gorthrwm hwn. . . . Tra'r oedd Gorthrwm a Gwamalrwydd a Rhodres yn teyrnasu, bu ef yn llais i Ryddid, i Onestrwydd. i Naturioldeb.

Llyfr Mr. R. T. Jenkins, Cymru yn y Ddeunawfed Ganrif, ydyw'r llyfr i'w ddarllen i gael darlun da o Gymru yn oes "Jac Glan y Gors." Ynddo fe glywch son "am weithio caled am gyflog bychan, am golli'r gwaith hwnnw a gorfod newid ardal i chwilio am waith arall, am fywyd gwael. am addysg brin, ac am amynedd ddi-derfyn y tlawd."'

Dyma'r Gymru yr anfonodd Jac Glan y Gors ei "Seren Tan Gwmwl" iddi. Gallwn farnu'r cyffro a achosodd wrth yr hyn a ysgrifennodd ef ei hun wedi hynny:

Clywais eu bod yn cerdded o'r naill dŷ i'r llall i losgi'r llyfr a ysgrifennais......Mae yn enbyd gen i feddwl eu bod yn cymeryd cymaint o drafferth gyda llyfryn mor ddisylw; nid oedd dim modd i mi wybod wrth ysgrifennu'r llyfr, nad oedd gan y Cymry mo'r digon o synnwyr i wybod pa beth i'w ddarllen heb gael cennad ganddynt hwy.

Dywed fod "boneddigion yng Nghymru yn bygwth torri bywoliaeth llyfrwerthwyr oherwydd eu bod yn chwennych chwerthu yr hyn a fo gwir."

Ym mhlwy Cerrig y Drudion, Sir Ddinbych, y mae Glan y Gors, lle y ganwyd John Jones yn 1766. Yno, yn gweithio ar y fferm, y bu nes bod yn 23 oed. Aeth i Ysgol Ramadeg Llanrwst am ychydig, a dechreuodd brydyddu. Canodd lawer o gerddi gogan.

Pan oedd yn 23 oed, fe ffoes i Lundain o ffordd gwyr y gyfraith, a chafodd waith gyda groser yn y brifddinas. Daeth yn ôl i Gerrig y Drudion ymhen blwyddyn, ac yn ôl i Lundain wedyn ymhen pum mis. Yn 1793 fe'i cawn ef yn rheoli tafarn Canterbury Arms, Southwark, Llundain. Yn 1818 daeth yn denant Tafarn y King's Head, Ludgate-street. Bu'n amlwg iawn yng Nghymdeithas y Gwyneddigion yn Llun- dain.

Yn 1795, ac yntau'n 29 oed, y cyhoeddwyd Seren Tan Gwmwl, a bu rhaid iddo ffoi o Lundain am ysbaid o'i herwydd. Ddwy flynedd wedi hynny cyhoeddodd Toriad y Dydd.

Bu farw yn ei dŷ yn Ludgate-street, Llundain, yn 1821, wedi casglu cryn eiddo ac wedi prynu rhai o ffermydd gorau Cerrig y Drudion. Yr oedd Cymry eraill, o'r un ffydd â "Glan y Gors," yn ysgrifennu tua'r un adeg: Morgan John Rhys, Dr. Richard Price, Thomas Evans (Tomos Glyn Cothi), a Thomas Roberts, Llwynrhudol; ac yn eu llinach hwy y cododd Robert Owen y Sosialydd, S.R. Llanbrynmair, Gwilym Hiraethog, R. J. Derfel, Michael D. Jones, Henry Richard, Thomas Gee, a David Lloyd George.

Seren Tan Gwmwl

GAN fod cymaint trwst yn y byd ar yr amser yma ynghylch brenhinoedd, byddinoedd, a rhyfeloedd ac amryw o bethau eraill ag sydd yn ddychrynadwy i feddyliau pobl ag sydd am fyw mewn undeb a brawdgarwch â'u gilydd, meddyliais mai cymwys a fyddai dweud gair wrth fy nghydwladwyr yn yr achos pwysfawr yma, rhag ofn iddynt gael eu galw i arfau i ladd eu cydgreaduriaid, heb wybod am ba achos mae'n rhaid iddynt wneuthur y fath orchwyl gwaedlyd a chigyddlyd.

Rhyfedd fel yr oedd yr hen Israeliaid yn eu dallineb yn gweiddi am Frenin, a'r Arglwydd, trwy enau Samuel, yn mynegi iddynt ddull Brenin a deyrnasai arnynt, sef:

A Samuel a fynegodd holl eiriau'r Arglwydd wrth y bobl, y rhai oedd yn ceisio Brenin ganddo. Ac efe a ddywedodd, Dyma ddull y Brenin a deyrnasa arnoch chwi: efe a gymer eich meibion, ac a'u gesyd iddo yn ei gerbydau ac yn wŷr meirch iddo, ac i redeg o flaen ei gerbydau ef: ac a'u gesyd hwynt iddo yn dywysogion miloedd, ac yn dywysogion deg a deugain, ac i aredig ei âr, ac i fedi ei gynhaeaf, ac i wneuthur arfau ei ryfel a pheiriannau ei gerbydau; a'ch merched a gymer efe yn apothecaresau, yn gogesau hefyd, ac yn bobyddesau; ac efe a gymer eich meysydd a'ch gwinllannoedd a'ch olew-lannoedd gorau, ac a'u dyry i'w weision. Eich hadau hefyd, a'ch gwinllannoedd a ddegyma efe, ac a'u dyry i'w ystafellyddion, ac i'w weision; eich gweision hefyd, a'ch morwynion; eich gwŷr ieuainc gorau hefyd, a'ch asynod a gymer efe, ac a'u gesyd i'w waith; eich defaid hefyd a ddegyma efe, chwithau hefyd fyddwch yn weision iddo ef. A'r dydd hwnnw y gwaeddwch rhag eich brenin a ddewisasoch i chwi; ac ni wrendy'r Arglwydd arnoch yn y dydd hwnnw.

Peth rhyfedd iawn na buasai rhai o'r offeiriadau yma yn cymryd y rhagddywededig eiriau am ddull brenin, yn destun i'w pregeth ar y diwrnod ympryd diweddar, neu'n hytrach ddiwrnod gweddïo gyda'r brenin; oherwydd nid oes, yn fy marn i, ddim mwy eglur na golau i'w gael mewn llyfrau am ddull a chyrhaeddiad, ymchwiliad ac ymddygiad brenin tuag at ei ddeiliaid. Ond gwir yw'r hen ddihareb,—"Nid rhyfedd dim a gwybod yr achos." Gan hynny, rhowch gennad im ddal sylw, pa beth oedd ac ydyw'r achos na chymerai ryw offeiriadyn y geiriau uchod yn destun i'w bregeth?

Yn gyntaf, mae'r esgobion a'r offeiriadau (nesaf at y Pab ond un ar ei law chwith) megis brenhinoedd eu hunain, ac yn fwy gorthrymwyr i'w plwyfolion nag a fu Nero erioed yn Rhufain. Felly ped fae'r fath wŷr â hwynt yn pregethu ar y testun, ac yn cadw at eu testun (peth pur anaml iddynt wneud) mi fyddai raid iddynt ollwng y gath allan o'r cwd, a dangos eu dull eu hunain yn ei belydr ei hun; y peth mae arnynt ofn yn eu calonnau i neb arall wneud ragor gwneud eu hunain.

Felly pan fo'r gwŷr mawr blonhegog yn rhoi araith unwaith neu ddwywaith yn y flwyddyn (a phob gair ohono'n dyfod i chwecheiniog neu ychwaneg) maent yn cymryd rhyw destun lled dywyll bobl gyffredin, i gael lle i'w arwain e at eu meddyliau eu hunain, i ddwyn ar ddeall i'w gwran- dawyr y parch a ddylent roi iddynt hwy, ac i amryw o rai eraill a fo'n byw'n esmwyth ar chwys a llafur pobl druain ddiniwaid. Ac ni lefys y radd isaf o'r offeiriadau bregethu'n groes i feddyliau eu meistriaid, neu mi gollant y dafell denau maent yn ei gael, ac efallai eu taflu i garchar yn y fargen.

Gorthrwm Brenin

Pan gaffo un dyn ffol-falch le uchel tan y brenin mae ef yn fwy gorthrymwr na'r brenin ei hun; ac nid oes ond pobl ffol-falch ffroenuchel chwannog, ymreibwyr, yn ymdynnu am fyned yn agos at frenhinoedd yn yr oes yma nac mewn un oes aeth heibio; oherwydd hynny mae Samuel yn enwi tywysogion neu gapteniaid deg a deugain. Dyna orthrymder yn dechrau; mae yn gosod deg a deugain o wyr tan orthrymder un dyn; a'r dyn hwnnw'n byw wrth wenieithio i'r brenin, ac yn ei gynghori ef i gadw ychwaneg o wŷr, ac yn enwedig godi ychwaneg o drethi, i gael iddynt hwy gyfleustra i adeiladu eu mawredd eu hunain wrth wasgu ar rai eraill. Rhyfedd mae Samuel yn dweud mor eglur; byddai raid iddynt aredig ei âr, a medi ei gynhaeaf, a gwneuthur arfau ei ryfel. Nid eich rhyfel chwi, eithr ei ryfel ei hun. Mae'r geiriau Ei Ryfel, yn dwyn ar ddeall i'r bobl, y gwnai'r brenin a oeddynt yn ei geisio yn eu hynfydrwydd, yn erbyn ewyllys Duw, fyned i ryfel pan welai ef yn dda ei hun, pa un bynnag ai bod ei ddeiliaid ef am ryfela ai peidio; y byddai raid iddynt wneuthur arfau ei ryfel, a pheiriannau ei gerbydau.

Yr oedd y bobl yn meddwl, ond cael brenin, y gwnai ef ymladd yn erbyn eu gelynion hwy; a'r Arglwydd yn dywedyd wrthynt y cymerai ef eu gwinllannoedd a'u meysydd hwy, ac y rhoddai ef hwy i'w weision ac i'w ystafellyddion. Pan gaffo un dyn rwysg a gallu yn ei law ei hun i gymryd pethau pobl eraill, heb na chennad na chyfarch; a chwedi cymryd mwy nag allai ei archwaethau cnawdol ei hun ddifrodi, rhoi y gweddill i'w weision, a'i buteiniaid, ac i ryw wag ladron eraill a fyddai o'i ddeutu ef; ac yn lle ymladd rhyfeloedd y bobl, a threchu eu gelynion hwy, ef ei hun oedd y gelyn mwyaf a allasai y bobl gael. Pa elyn pellennig a fuasai yn medru ymddwyn mor gnafaidd a chymeryd eu meibion, a'u merched, a'u defaid, a'u caeau, a'u gwinllan- noedd, a'u holew-winllannoedd gorau oddi arnynt, ac yn eu rhoi nhw i'w gyfeillion ei hun? Pan gollo dyn ei holl dda bydol, nid oes ganddo ond ei hoedl i'w cholli yn y byd yma; a phan welo dyn fod enafiaid segurllyd wedi ei drethu a'i ddegymu ef allan o'i gaban, a bod rhaid iddo oherwydd ei onestrwydd fyned i grwydro am damaid o fara, mae dyn felly yn ei ddibrisio ei hun i wneuthur peth nas mynnai; ac ni waeth ganddo mo'r llawer ped fae'r enafiaid a'r lladron aeth â'i eiddo ef yn myned a'i fywyd ef yn rhagor.

Mae'r Arglwydd yn dweud y caledwch a ddeuai ar yr Israeliaid oherwydd eu brenin; ac ymhellach, y byddent yn gweiddi oherwydd eu brenin. Rhaid ei bod hi'n galed ar ddynion mewn oedran cyn gwaeddo hwynt o ran eu caledi. A'r Arglwydd yn dweud na wrandawai ef ddim arnynt yn y dydd hwnnw, oherwydd eu bod yn gwrthod yr Arglwydd, ac yn ceisio dyn daearol i deyrnasu arnynt. Wrth hynny gallwn ddeall, nad ydyw'r Hollalluog yn ewyllysio bod yn cael ei adnabod a'i ogoneddu gan ddynolryw, namyn Brenin nef yn unig. Nid ydyw dyn a fo'n cael ei osod, neu'n ei osod ei hun yn frenin ond mal un a fae'n ceisio cymryd gorchwyl yr Hollalluog o'i law; a sicr os bydd ei ddeiliaid yn canu mawl i'w brenin yn eu heglwysydd, ac yn cusanu ei ddwylaw ef wedi dyfod allan, a llawer yn ei ofni ef, a rhai yn cymryd arnynt ei garu ef, rhai eraill yn ei foli ef ac yn ei anrhydeddu ef, ymhob cyrrau i'r ddinas, mae dyn felly wedi myned yn Dduw ei hun. A pha le bynnag y mae dyn wedi myned felly, nid oes ganddo ef na'i folwyr ond ychydig o barch i Frenin nef, neu mi ddalient ychydig sylw ar y geiriau— "Na fydded i ti dduwiau eraill ger fy mron i."

Am ba beth y barnwyd ein Hiachawdwr i farwolaeth ond am siarad yn erbyn y brenin a'r llywodraeth? A pha ddyn a chalon uniawn yn ei fynwes, a fedr fod yn ddistaw mewn gwlad yn y byd, mewn un oes a fu erioed, os bydd ef yn gweled cam cyfraith, ac yn dyst o gam lywodraeth? Mae yn ddyledus ar bob dyn, sydd yn byw trwy onestrwydd (ac yn enwedig os bydd ef yn berchen dysg a dawn) lefaru ac ysgrifennu, ac hysbysu, ac eglurhau i'w gydwladwyr, eu bod yn cael cam-lywodraeth, a rhoi y cyngor gorau a fedr roi iddynt i ymwrthod â'u gorthrymder; a hynny trwy bwyll yn amyneddgar, pan gaffont gyfleustra.

Mae hanes erchyll ofnadwy am orthrymder brenhinoedd mewn gwledydd tramor; ond mae hanes penau coronog Lloegr yn drwstan a gwaed- lyd a phuteinllyd agos drwyddo. . .

Mae'r hanes am amryw o frenhinoedd Lloegr yn lled ddigrifol; ambell un yn newid ei wragedd bedair gwaith neu bump mewn ychydig amser; un arall yn newid ei grefydd, os bu gan frenhinoedd erioed grefydd a dalai ei galw felly; ac os ydyw'r gair crefydd yn meddwl daioni i ddynolryw yn gyffredin. Ffordd un frenhines oedd llosgi pobl o eisiau iddynt gredu ac addoli yn erbyn eu hewyllys; a'r esgobion a'r offeiriadau pabaidd yn suo yng nghlustiau'r frenhines i dywallt gwaed y rhai a ddywedai air yn eu herbyn hwy, rhag iddynt gael eu troi o'u swydd, a cholli eu tâl. Nid o achos pynciau daionus duwiol y bu y fath ladd a llosgi o achos crefyddau, ond yr elw a oeddid yn ei gael am boen oedd yr achos; ac ydyw'r achos y dydd heddiw o fod cymaint o ymryson rhwng y bobl sydd yn eu galw eu hunain yn grefyddwyr. Pan fu'r cythrwfwl yn amser Oliver Cromwell yr oedd rhyw rith crefydd yn fantell tros lygaid y bobl, rhag iddynt weled mai am eu. harian hwy yr oedd Oliver a'r brenin yn ymladd; felly nid oedd y bobl ond ychydig well er i Oliver ennill cymaint ag a gawsant oedd newid eu meistr; yr un fath a dyn yn symud o'r naill garchar i'r llall, heb ddim sôn am ei ollwng ef yn rhydd.

Cyn myned ymhellach, daliaf ychydig sylw ar y peth yr ydys yn alw'n goron. Mae'r dyn a ddigwyddo gael ei eni yn aer i goron Lloegr, neu ryw goron arall ag sydd yn rhedeg o dad i fab. neu o aer i aer, i gael rhyw elw mawr, gan bobl y wlad lle genir ef at ei gadw; ac heblaw hynny. ryw allu mawr yn ei law ei hun, mewn amryw achosion. Mae gan frenin Lloegr allu ac awdurdod i roi llawer o lefydd i'w ddeiliaid, a'r llefydd hynny yn werth o fil i ugain mil o bunnau yn y flwyddyn, a gallu hefyd i wneud dynion a welo efe 'n dda yn arglwyddi. Pa faint o drafferth sydd ar y brenin yn gwneud dyn yn arglwydd; a pha faint well ydyw dyn wedi ei wneud yn arglwydd; a pha faint ydyw'r bobl gyffredin well er cael arglwyddi arnynt, sydd beth mor amlwg na raid i mi ddweud dim yn yr achos. Mae'r bobl sydd yn cael eu galw yn arglwyddi yn cael tŷ neu neuadd i ddadlu ar achosion y deyrnas iddynt eu hunain; ac y mae llawer ohonynt mewn llefydd uchel tan y brenin ac yn byw ar y trethi yr ydys yn eu codi ar lo, neu ganhwyllau, neu oleuni dydd, neu ryw beth arall a fo'n bur angenrheidiol i ddyn tlawd fyw yn y byd. Er bod gan yr arglwyddi lawer o diroedd, ac o dai, eu hunain, nid ydynt ddim yn esmwyth nes y caffont ddyfod i'r cyfrwy at yr esgobion, a'r bobl gyffredin fel hen geffyl yn myned i'r allt tan bwn digydwybod, a hwythau'n pynorio ychwaneg arno ef o hyd hyd oni bo asgwrn ei gefn ef ymron torri. Ond mi fydd ambell hen farch go galonnog, pan roddir mwy ar ei gefn ef nag a fedr ef gludo, yn taflu ei berchennog a'r pwn i'r baw, ac yn rhedeg i ffwrdd. Mae'n debygol mai gweled rhyw anifail felly yn gwrthod ei gam a wnaeth pobl Ffrainc.

Nid ydyw'r goron ddim ond rhyw degan a debygir ei fod ar ben y brenin; ac yr ydys yn rhoddi'r tegan yma ar ben dyn a fyddir yn amcanu gwneuthur brenin ohono. Felly pan roddir y tegan yma ar ben dyn, ac i'r esgobion wneuthur araith wrth ei ben ef, a gwneud iddo dyngu rhyw ychydig (ac yr ydwyf fi yn meddwl y bydd rhai'n rhegi hefyd ar yr achos) mae'r dyn, trwy ryw rinwedd ryfeddol o'r twyll i ni ag sydd yn y tegan a elwir y goron, ac yn yr araith mae'r esgobion yn ei wneud, mae dyn yn dyfod yn frenin. Felly mae'r esgobion yn gwneuthur brenin, a'r brenin yn gwneuthur esgobion, i gael lle i lechu mewn awdurdod, naill yng nghysgod y llall; a'r bobl. yn synnu wrth edrych a thalu am eu gweithredoedd hwy.

Mae newid enwau pobl wrth eu gwneuthur yn frenhinoedd, neu'n esgobion, yr un fath ag y bydd. chwaryddion enterlute yn newid eu hunain yng Nghymru. Pan welo'r dyrfa y chwaryddion yn dyfod i'r lle penodol iddynt chwarae, cewch eu clywed hwy'n dweud, "Dacw'r dynion yn dyfod;" neu dyma'r dyn sydd yn myned i chwarae;" ond pan roddo'r dyn hwnnw syrcyn. brith am dano, a rhyw gap digrifol am ei ben, ni henwir mohono'n ddyn ddim yn rhagor; mi fydd yr holl blant yn dechrau galw ar eu gilydd, ac yn dweud, "Dowch, dowch, i wrando, dacw'r ffwl ar y daflod."

Er nad oes fodd i roi dim dysg na dawn na gwybodaeth yn y tegan a elwir yn goron, mwy nag y gellir roi ysmaldod a digrifwch mewn cap ffwl, eto mae'r dynion a fo'n eu gwisgo hwy yn cael enwau neilltuol, ac yr ydys yn disgwyl i'r dynion a fo'n eu gwisgo hwy, i un fod yn gall ac yn ddysgedig, a'r llall yn ysmala a digrifol; a phwy bynnag a ddigwyddo wisgo'r teganau uchod, mi ddisgwylir ganddynt yr un doniau. Wrth hynny gellir meddwl mai yn y cap a'r goron mae'r synnwyr a'r digrifwch. Hwyrach mai felly mae; ond ar y llaw arall, os oes neb yn meddwl fod y dynion uchod yn'berchen cymaint synnwyr a digrifwch, un heb y goron a'r llall heb ei gap, i ba beth mae'r cap a'r goron da? I synnu pobl gyffredin, ac i'w hudo hwy i ymadael a'u harian?

Ond mae lle gwell i ddisgwyl digrifwch gan y gŵr a'r cap nag sydd i ddisgwyl synnwyr gan ŵr y goron, oherwydd wrth ei anian ei hun mae dyn yn myned yn chwaraeydd anterlute; un i ddeg i'w dad ef feddwl am y fath beth, nag i'w fab ef feddwl fyth am ganu na chwarae ar ei ôl ef; ond y mae'r goron yn disgyn o dad i fab, pa un bynnag ai synhwyrol ai peidio; ac mi wyr pawb nad ydyw synnwyr a doniau ddim yn cerdded o dad i fab. Ni wyr neb, pan fo dyn duwiol marw, ym mha gwr i'r wlad i ddisgwyl ei ail ef. Ac os digwydd iddynt farw heb orffen gwneuthur cerdd o un bennill, ni wiw disgwyl i'w plant na'u hwyrion hwy orffen hynny. Felly ynfydrwydd ydyw disgwyl i ddoniau ganlyn yn yr un genhedlaeth. Mae'r Goruchaf, i ddangos ei gyfiawnder a'i uniondeb ei hun, yn rhoi rhyw ddoniau a synnwyr neilltuol i'r dyn tlotaf o ran pethau bydol; ac nid gwiw i ŵr mawr a fyddo wedi cael ei eni yn arglwydd feddwl dweud nac ysgrifennu mor synhwyrol â'r dyn tlawd, er iddo iro ei ben, a gwisgo ei ferwisg fawr, a gownau, a llawer o deganau o'r fath, gan ddisgwyl i bobl feddwl ei fod ef yn synhwyrol, oherwydd ei wisgiad; yr un fath ag y bydd merch ieuanc a fyddo heb fawr harddwch na chynysgaeth ganddi, yn gwisgo'n rhyfeddol o'r gwych, i edrych a fedr hi dwyllo rhyw ddyn diniwaid wrth ei dillad.

Y peth rhyfeddaf sydd yn perthyn i'r goron ydyw'r awdurdod ag sydd yn llaw'r dyn a fo'n ei gwisgo hi. Heblaw rhannu rubanau a gwneuthur arglwyddi, a rhyw chwarae plant yn y pistyll o'r fath hynny, mae'r brenin yn ben barnwr Lloegr; ac efe ydyw'r ffynnon lle meddylir fod yr holl farnwyr yn tarddu allan ohoni. Mae gan y brenin allu i wneuthur rhyfel â'r deyrnas a fynno, heb na chennad na chyngor gan undyn; ac i wneuthur heddwch pan welo ef yn dda ei hun. Geill hefyd wneuthur undeb â'r deyrnas a fynno, yn y modd y gwelo ef yn dda ei hun. Mae ganddo awdurdod i roi allan gyhoeddiad am godi dynion, arfau, ac arian i gynnal ac i gynorthwyo pobl isel radd, i ryfela, ac i saethu at bennau ei gilydd, ac i ddarnio ac i ladd ei gilydd tra gwelo ef yn dda. Geill alw ar y parliament, neu'r senedd, ynghyd yr amser a fynno, a'u chwalu hwynt yr amser a fynno, a'u symud hwy i'r lle y mynno, a gwneuthur iddynt wneud agos fel y mynno, oherwydd mi eill wrthod rhoddi ei law wrth y weithred a welir yn y Senedd-dŷ cyffredin; ac efe ei hun yn unig sydd i ddewis ei gadbeniaid ar for a thir; yn ei law ef mae rhoddi enwau anrhydeddus i foneddigion Lloegr a Chymru. Mi eill hefyd ollwng y lleidr a'r ysbeiliwr mwyaf digywilydd yn rhydd, wedi cael ei farnu i'w grogi wrth gyfraith y tir. Pob eiddo a fyddo ar gyfrgoll heb un perchennog, sydd yn disgyn i'r brenin; ac efe biau holl bysgod gorau'r afonydd, ac ehediaid yr awyr, a llawer o bethau eraill mwy nag a fedr ef ddal, na ninnau gofio.

Mae'r rheini a wnaeth y brenin yn dweud ei fod ef yn rasusol raglaw i Dduw yma ar y ddaear, a'i fod ef yn gwbl berffaith, ac na ddichon iddo wneud dim o'i le. Mae'r brenin yn nesaf peth at anfarwoldeb, oherwydd fod y gallu sydd yn ei law ef wedi ei wneud i fyw am byth; ac y mae ganddo lawer o alluoedd eraill yn ei law rhy faith i'w henwi ar yr amser hwn.

Pan fyddo'r brenin marw, rhaid coroni ei fab ef, neu'r perthynas nesaf iddo'n union, pa un bynnag ai hen ŵr drwg ei gof, a hurt gan henaint, ai baban yn ei grud, ni waeth pa'r un. Mae'n iawn iddo, meddant hwy, gael yr holl allu uchod yn ei law, cyn gwybod rhagor rhwng ci a buwch.

William a Mary

Yn y flwyddyn 1688, y daeth dyn a dynes i Loegr o Holland, a elwid William a Mary, ac mi a'u gwnaed hwy'n frenin a brenhines ar Loegr; er fod lle i feddwl na wyddai'r un o'r ddau ddim mwy am gyfreithiau a rheolau'r deyrnas mwy nag y gŵyr twrch daear am yr haul. A rhai felly ydyw'r rhai gorau gan y rhai a fo mewn swyddau uchel tan y brenin, i gael iddynt hwy drin y deyrnas fel ag y mynnont, a rhoi'r brenin yn farch cynfas dros eu gweithredoedd. Yn yr amser hynny y trefnwyd rheolau cyfreithiau llywodraeth Lloegr fel ag y maent y dydd heddiw; ond eu bod hwy wedi rhydu a'u plygu, a'u gwyrgamu lawer gwaith er hynny hyd y pryd hyn.

Darfu i'r rhan fwyaf o esgobion ac Arglwyddi Lloegr, a llawer o rai eraill a oedd yn disgwyl cael rhywbeth am eu poenau, fyned, yn enw pobl Lloegr a Chymru, o flaen William a Mary, a thyngu ufudd-dod iddynt hwy a'u hiliogaeth tros byth; ac fod pobl Lloegr (y rhai oedd yn fyw yr amser hynny, yn cydnabod, ac yn addef, ac yn ufuddhau i William a Mary, y nhw a'u cenedl, hyd ddiwedd y byd. Hynny yw, y cai pob oes. a phob gradd o ddynion ufuddhau a pharchu ac anrhydeddu a mawrhau, a chydnabod plentyn, neu etifedd, neu'r nesaf o waed i William a Mary yn yr awdurdod a'r breintiau ag yr oeddynt hwy yn tyngu ufudd-dod iddynt y diwrnod hwnnw.

Pan fyfyriom-ni ychydig ar ynfydrwydd y llw uchod, ac yn enwedig y bobl a'i gwnaeth ef, nid oes dim achos i ni ryfeddu at eu gwaith yn gyrru i Holland neu Hanover am ddyn i fod yn frenin. Gallai dyn feddwl wrth eu gweithred nad oedd gan yr un ohonynt hwy mo'r digon o synnwyr i fod yn gaisbwl.

Mae'n debygol eu bod yn meddwl y gwnai'r Hollalluog roddi mwy o synnwyr i genhedlaeth William a Mary nac i'r un genhedlaeth arall yn Lloegr; felly yn ceisio gwneud Duw yn anghyfion i ddwyn i ben eu hynfydrwydd eu hunain; ond nid felly y mae, daliwch chwi sylw ar oesoedd aeth heibio, ac yr oes yma yn enwedig. Mae brenhinoedd mor chwannog i fyned yn sâl neu o'u synhwyrau ag ydyw pobl eraill. Mi fu brenin Lloegr yn sâl iawn yn ddiweddar; ac mi fu brenhines Portugal o'i chof, neu o'i synhwyrau, yn ddiweddar, ac y mae hi eto heb ddyfod i'w hiawn bwyll, felly hawdd yw deall fod dynolryw yn gydradd ger bron awdur y byd.

Yr Arglwyddi

Y rhai nesaf at y brenin yn y llywodraeth yw'r arglwyddi ac y mae eu henwau a'u hawdurdod hwythau yn disgyn o aer i aer; ac mi allant wneuthur fel ag y mynnont, ac nid oes gan fonheddig na gwreng ddim awdurdod i'w galw i gyfrif am eu gweithredoedd, mewn perthynas i lywodraeth y deyrnas. Ar ôl iddynt uno yn y senedd cyffredin ar ryw achos pwysfawr rhaid gyrru'r weithred i dy'r arglwyddi, ac iddynt hwythau fod yn foddlon iddi cyn ei gyrru i'r brenin, i ofyn ei farn ef.

I ddwyn ar ddeall i'r darllenydd nad ydyw tŷ'r arglwyddi yn gwneuthur fawr o ddaioni yn y llywodraeth, gadewch inni dybied i Mr. Grey gynnig yn y senedd gyffredin, am roi treth o bum cant yn y flwyddyn ar bob arglwydd yn Lloegr, neu ddûc, neu iarll, neu ryw enw mawr o'r fath a fae'n berchen gwerth pum mil o bunnau neu ragor o dir yn y flwyddyn, ac y byddai raid iddynt dalu'r dreth uchod neu golli'r anrhydedd o fod yn arglwyddi neu'n ieirll, a chymryd eu henwau bedydd rhagllaw. Boed inni feddwl ymhellach fod y Senedd-dy cyffredin yn cytuno i hynny, ac yn gyrru'r weithred at yr arglwyddi, ac i'r rheini ddechrau myfyrio pa un orau iddynt ai cymryd eu henwau bedydd ai talu pum cant yn y flwyddyn?

Ni fyddai raid iddynt ddim bod cyd yn myfyrio ar y pwnc yna ag a fuont yn myfyrio ar dreial Warren Hastings. Mi godai ryw arglwydd ardderchog ar ei draed tan faich digydwybod o lefydd ac o swyddau, ac a ddywedai, "O anrhydeddus a grasusol arglwyddi, mae'n hysbys i chwi i gyd gymaint parch a mawredd a chymeriad yr ydym ni yn ei gael gan y bobl gyffredin oherwydd ein henwau cedyrn nerthol a diwahanol; ac er cymaint o synnwyr ac o ddoethineb oedd gan ein teidiau, yr oeddynt hwy i gyd yn gwybod mai gwell oedd iddynt gael eu galw yn arglwyddi yn lle eu henwau bedydd, oherwydd yr oeddynt hwy ac yr ydym ninnau'n cael mwy o barch oherwydd ein henwau nag yr ydym yn ei gael oherwydd ein gweithredoedd; ac er i'r bwystfil ofnadwy Tom Paine ddyfod yma o'r America gythreulig, a dweud wrth y bobl mai llofruddion a lladron oedd ein hynafiaid ni, ac mai trwy nerth arfau a thrwy ladd y bobl isel radd y cafodd ein teidiau y tiroedd helaeth a ydym ni'n ei feddiannu heddiw. Ac er i'r sarff a enwais eisoes ddywedyd mai er mwyn cael ymadael â'r cywilydd oedd arnynt oherwydd y lladrad hwnnw y darfu ein teidiau newid eu henwau i gael i'r bobl gyffredin ollwng eu gweithredoedd cigyddlyd. hwy'n angof. Ac er iddo ddweud megis yn brawf o hynny fod lladron ac ysbeilwyr yn newid eu henwau yn y dyddiau yma, ac er eu bod hwy felly, nid ydyw'r bobl ddim yn coelio; ac os ydynt yn coelio, mae arnynt fwy o ofn, ac oherwydd hynny maent yn rhoi mwy parch i arglwydd nag i ddyn arall.

"Ond, o wychol a dewrion arglwyddi, dyma aelodau'r senedd gyffredin wedi gyrru i ni weithred fwyaf peryglus i'n hawdurdod ni ag a fu erioed; hynny yw, mae arnynt eisiau i ni dalu pum cant o bunnau am gael ein galw yn arglwyddi; a'r pwnc ydyw, pan un orau i ni ai talu pum cant o bunnau ai colli'r anrhydedd o fod yn arglwyddi? Mae'n ddiamau mai rhyw walch cyfrwys sydd ag eisiau lle arno, a ddaeth â'r pwnc rhyfygus yma ymlaen yn y senedd gyffredin; mae'n resyn bod yr un o aelodau y tŷ hwnnw yn byw ar ei eiddo ei hunan, ac mor hwylus ydyw'r rhai sydd mewn llefydd, i siarad neu dewi i'n boddio ni, am roi y llefydd hynny iddynt. Ond rhag blino arnoch yn rhagor ar y pwnc rhyfygus yma, chwenychwn ofyn pwy sydd â gallu yn ei law i wneud i ni dalu pum cant yn y flwyddyn neu golli ein henwau cedyrn? A oes rhyw ddyn. neu ddynion a fedr wneud i ni dalu y naill na cholli'r llall?"

Yma y byddai'r lleill yn ateb, "Nac oes un!!! nac oes un!!! enwog arglwydd."

Gan hynny mi allwn wneuthur ein dewis, ac i ddangos i'r senedd gyffredin ac i'r byd mai ni biau'r blaen, ni wnawn na thalu pum cant o bunnau na cholli ein henwau cedyrn chwaith; ac os dywed neb air yn erbyn ein gweithred ni, mi gaiff fyned ar ôl Muir a Palmer i Botany Bay. Yn lle rhoi treth arnom ni, gan fod eisiau arian i gynnal y rhyfel ymlaen, rhaid iddynt feddwl am roi treth ar halen neu rywbeth o'r cyffelyb ag sydd werthfawr i'r radd isaf o ddynion. Mae'n iawn iddynt dalu hynny a welom ni'n dda, er mwyn cael llonydd i weithio, i'n cadw ni yn golofnau tan gyfiawn lywodraeth y deyrnas."

Cymaint a hynyna am ddull tŷ'r arglwyddi, ac am ddull pob arglwydd ag sydd yn byw ar eiddo'r cyffredin, o arglwydd y drysorfa i arglwydd gau- dŷ'r brenin.

Mae rhyw ychydig nifer o arglwyddi yn byw ar eu heiddo eu hunain, ac yn ddynion call hynod, ac yn siarad yn enwog, ac yn gadarn yn erbyn rhyfel, ac yn ewyllsio cael heddwch a daioni i'r wlad trwy ostwng y trethi, ac esmwythau ar y rhan werthfawr o ddynolryw ag sydd yn ennill eu bara trwy chwys eu gruddiau; ond ni waeth i'r gwŷr da hynny dewi, mae cymaint haid o'r lleill ag sydd mewn ofer swyddau a llefydd afreidiol yn ymwneud i daro pob rheswm yn ei ben, a'r esgobion pan fo'r Beibl yn gaead yn gweled hynny yn ei le. Yr arglwyddi ydyw'r achos mwyaf o fod treth y tir mor anwastad ac mor isel, wrth ydyw trethi eraill, oherwydd eu bod hwy'n berchen cymaint o diroedd eu hunain. Felly mae ein grasusol arglwyddi yn gwneud i'r bobl gyffredin dalu'r rhan fwyaf o'r trethi.

Y Senedd Gyffredin

Bellach dywedaf air neu ddau mewn perthynas i'r Senedd Gyffredin. Mi feddyliai dyn wrth edrych ar y tŷ yma oddi allan ei fod e'n dy yn cynnwys aelodau yn byw ar eu heiddo eu hunain; a chwedi eu dewis gan ryw nifer o'u cymdogion a'u gyrru i'r tŷ cyffredin i wneuthur daioni iddynt eu hunain a'u cydwladwyr; ac mi allai dyn feddwl fel y gwnai dynion felly ryw ddaioni yn daledigaeth i'r bobl am eu dewis hwy, a'u cludo nhw mewn cadair ym mhen tre'r sir, lle bôn' hw yn cael eu dewis, a chael anrhydedd mawr oherwydd eu bod yn cael eu hethol; ac yn enwedig fod y rheini sydd yn eu hethol hwy yn ymddiried iddynt am wneuthur eu gorau ar les y wlad yn gyffredin.

Ond O resyndod a gwaradwydd a chywilydd a cholled. Dyna y tŷ mwyaf llygredig a halogedig a adeiladwyd mewn gwlad erioed, ar feddwl gwneuthur lles i'r deyrnas. Ni chlywais, ac ni welais i mewn hanesion erioed sôn am dŷ yn cael gwneuthur cymaint camarfer ohono, namyn y tŷ lle yr oedd y bobl yn gwerthu colomennod yn Jerusalem. Y gwŷr cyntaf a mwyaf eu parch yn y tŷ yma yw gweinidogion y brenin, neu brif lywodraethwyr tan y brenin; a Will Pitt ydyw y gŵr cyntaf ohonynt; a phob pwnc a ddelo ef ger bron y Senedd (am drethi newyddion, am godi gwŷr i ryfela, neu dalu dyled Tywysog Cymru, neu rywbeth arall o'r cyffelyb ag a fo'n ddaioni mawr i'r bobl gyffredin), rhaid iddo ennill ei bwnc, neu fod mewn perygl o golli ei le; ac oherwydd y llefydd a'r oferswyddau ag y mae y rhan fwyaf o'r aelodau yn eu cael am godi eu dwylaw efo gweision y brenin, hawdd y gallant trwy nerth llefydd ac arian gael gwneuthur y peth a welont hwy'n dda eu hunain.

Mae llawer cyndrefniad anafus yn perthyn i'r Senedd Gyffredin; yn gyntaf, nid oes gan neb ond perchen tir ddim hawl i roi llais i yrru aelod yno; oddieithr mewn rhyw ychydig fannau; felly nid oes mo'r un o ugain ag sydd yn talu treth yn cael llais yn y llywodraeth; heblaw hynny, mae ambell bentref lleuog wedi hanner braenu, na thâl hynny o dai a fo ynddo fe mo'r canpunt, yn gyrru dau aelod i'r Senedd; ac nid oes gan lawer o drefydd mawr, fel Birmingham neu Manchester, ddim hawl nac awdurdod i ddanfon undyn i siarad trostynt yn y Senedd. Wrth hynny mae'n eglur na fu yn Lloegr erioed reolaeth ar lywodraeth wrth feddwl ac ewyllys y bobl yn gyffredin. Mae sir Ddinbych (a llawer o siroedd eraill yng Nghymru) yn danfon dau ddyn i'r Senedd; ond ni welais i erioed ddim o waith y gwŷr da hynny yn areithu ar yr un pwnc, pa un ai diffyg doniau a llithrigrwydd ymadrodd sydd arnynt, ai cael rhywbeth am dewi y maent, sydd beth pur anhawdd ei wybod; ond pa un bynnag, pan fo dynion yn aelodau o'r Senedd am amryw flynyddoedd, ac heb ddywedyd un gair, drwg na da, na gwneuthur dim arall ond codi eu dwylaw i foddio pobl eraill, ni byddai waeth i'r bobl sy'n eu danfon nhw ddanfon yr un nifer o wyr gwellt, a llinyn wrth fraich pob un, i gyrraedd at law aswy Will Pitt, i gael iddo ef dynnu eu breichiau nhw i fyny pan fyddai achos.

Mi ddywed rhai fod pob peth yn ei le yn sir Ddinbych neu sir Feirionnydd, neu ryw sir arall, lle mae'r bobl fudion yma'n cael eu danfon i'r Senedd; ac nad oes dim eisiau i'r aelodau siarad pe baent yn medru. Chwenychwn ofyn i'r rhai a ddywed hynny, a ydyw pobl sir Ddinbych yn byw yn well, ac yn esmwythach, ac yn ddedwyddach, yn yr amser yma nac yr oeddynt yn amser yr hen Syr Watkin? Mae'n ddiamau gen i fod llawer hen ŵr penllwyd yn barod i ateb,

Nac ydym; dyma'r flwyddyn galetaf a fu arnom ni erioed."

Os felly, mae mwy achos i siarad yn y Senedd yr amser yma nag oedd yn amser yr hen Gymro cyfiawn, Syr Watkin William Wynne. Dyna ddyn teilwng i'w ddanfon i'r Senedd, i siarad tros bobl ei wlad. Mi fyddai pobl Llundain yn ei ganlyn ef hyd heolydd y ddinas, rhai yn gweiddi a'r lleill a'u dwylaw ymhleth yn ei fendithio am yr areithiau cadarn a fyddai ef yn eu gwneud rhag trethu a gwasgu ar y bobl gyffredin. Yr oedd sir Ddinbych yr amser hynny yn derbyn bendith pob gwlad yn Lloegr a Chymru am fagu a danfon y fath ddyn gonest i'r Senedd. Ond pan gladdwyd ef, mi ddiffoddodd yr holl ddaioni ag oedd ynddo, ac ni welwyd gwreichionen ohono mwyach.

Y peth digrifa a'r ynfyta ag sydd yn perthyn i'r Senedd, ydyw'r ffordd a'r modd y maent yn ethol yr aelodau; y peth a eilw'r Saeson Election. Yn gyntaf, mae gan ddyn a fo'n berchen rhyw dyddyn llwm yn llawn dyled, na thâl y tŷ a'r tir eithaf ganpunt, hawl neu awdurdod i roi ei lais wrth ddewis aelodau; ac nid oes gan ddyn a fo'n cymryd tir gan un arall, ac yn talu cymaint o drethi yn y flwyddyn ag a dâl tyddyn y gŵr a fo'n byw ar ei dir ei hun, ddim hawl i ddywedyd gair ar yr achos.

Yn ail, os bydd perchen tir bychan yn aros neu'n trigiannu yn agos at y gŵr bonheddig a fo'n rhoi i fyny am fod yn aelod o'r Senedd, rhaid iddo roi ei lais efo ei gymydog, os mynn ef heddwch i fyw yn ei gaban, er fod ei feddwl ef ffordd arall.

Yn drydydd, y mae'n arferol i holl denantiaid a fo'n byw ar dyddynnod y gŵr fyned i'r etholiad i floeddio gyda'u meistr, a rhai eraill yn dyfod i floeddio yn eu hwynebau, a fo gyda'r gwr arall; a dyna lle byddant hwy yn bloeddio yng nghlustiau ei gilydd, na ŵyr mo'i hanner hwy ddim am ba beth y maent yn bloeddio, onid ydynt yn bloeddio o lawenydd gael rhyw sucan o ddiod heb dalu am dani.

Gadewch i'r philosophyddion cegau agored yma fyned i Ddinbych neu Gaernarfon, neu ryw gaer arall, i floeddio hefo rhyw ŵr bonheddig, am gael bwyd a diod am eu poenau, mi floeddient hwy yn ei erbyn ef drannoeth am yr un gyflog, yr un fath a'r bobl a oedd yn llosgi llun Thomas Paine am gyflog. Mae yn bur debyg y buasai'r gwŷr dysgedig rheini yn llosgi llun Sior Guelph am yr un bris.

Nid ydyw'r dyn a fyddir yn ei ddewis ddim doethach na gwell, er i bum cant o bobl floeddio yn ddidaw am dridiau; ac nid ydyw'r peth a ddywedir neu ysgrifennir yn wir gadarn yn ei le ddim gwaeth, er llosgi llun yr awdur ym mhob pentref trwy'r gwledydd. Oherwydd hynny, methais erioed ddeall i ba beth mae bloeddio a chrygleisio da mewn etholiad, nac addoliad. Ond os brefu, ac udo, a bloeddio ydyw'r orchest mewn etholiad, asyn a chorn gwddw go gadarn ganddo a fyddai debycaf o ennill y gamp, nag yr un dyn a fu erioed yn lledu ei hopran ar yr achos.

Y ffordd orau a welais i erioed ar ethol pobl yn aelodau o ryw gymdeithas oedd yng nghymdeithas y gwyneddigion yn Llundain. Wedi i ddyn gael ei gynnig i ddyfod yn aelod o'r gymdeithas, ac i'r cynigiad hwnnw gael ei gefnogi gan aelod arall, y mae ar y noswaith ganlynol yn ei ethol neu'n ei wrthod ef yn y modd hyn; yn gyntaf, mae ganddynt docynnau crynion, agos o faintioli swllt o arian, ac y mae y naill hanner yn dduon, a'r llall yn wynion; yna mae'r gwyliedydd yn cymryd y blwch, lle maent yn cadw, ac yn rhoi un du ac un gwyn i bob aelod a fo'n yr ystafell; yn nesaf mae'r llywydd yn enwi'r dyn a fo i'w ddewis gyd â enw'r plwyf a'r sir y byddo ef wedi ei eni a'i fagu yng Nghymru, ac mae'r gwyn sydd yn dewis a'r ddu sydd yn gwrthod; yna mae'r gwyliedydd yn myned o amgylch yr ystafell i gynnull un oddi ar bob aelod i'r blwch, ac wedi darfod, yn myned a'r blwch i'r llywydd, ac yntau yn ei agor ef ger bron y gymdeithas; felly os bydd ynddo fwy o rai gwynion nag o rai duon, mae'r dyn wedi ei ddewis yn aelod; neu os bydd mwy o rai duon, wedi ei wrthod. Ond ni ŵyr neb un o'r aelodau pa un ai'r du ai'r gwyn a fydd y llall wedi ei roi, oherwydd mae lle i ollwng y tocynnau i'r blwch yn ddirgel, a'r gwyliedydd yn dyfod yr ail dro i nol y llall yr un modd a'r cyntaf; felly os bydd rhyw ddyn a debygir ei fod yn dyngwr, neu yn feddwr, neu tan ryw fai afreolaidd arall yn cael ei wrthod ni wyr ef na'r rhai a ddaeth ag ef yno ddim wrth bwy i fod yn ddig am ei wrthod ef er ei fod ef yno ei hun.

Rhyw fodd tebyg i'r dull uchod a fyddai well wrth ddewis aelod i'w ddanfon i'r senedd, oherwydd mi gai bob un wneuthur ei feddwl ei hun. a hynny yn ddiofn ac yn bennaf o'r cwbl, mi nadai'r llid a'r anghariad a fydd dewis aelod neu ryw swyddog yn ei fagu rhwng cymdogion.

Esgobion ac Offeiriaid

Bellach daliaf ychydig sylw ar y pethau rhyfeddaf ag sydd yn perthyn i lywodraeth Lloegr.

Yn gyntaf, peth rhyfedd fod y cyffredin yn gorfod talu myrddiwn o bunnau yn y flwyddyn i gadw un dyn. Ni ddichon un dyn fwyta, nac yfed na gwisgo mo werth y ganfed ran o'r arian. Yn ail, peth rhyfedd i ddyn a fo'n cadw gwraig a phlant yn lân ac yn drefnus, ac yn ennill dim ond pum swllt neu chwech yn yr wythnos feddwl fod Tywysog Cymru wedi rhedeg i filoedd o ddyled er ei fod e'n cael ychwaneg na phedwar cant o bunnau yn ddyddiol at ei gadw.

Ond y peth rhyfeddaf a glybuwyd erioed ymhlith pobl wylltion ddi-gred, ragor Cristnogion, fod pedwar esgob yn cael taledigaeth fawr am gymryd arnynt bregethu i bobl, na fedr yr esgob ddarllen mo'i bader yn eu hiaith hwy; ac er nad ydyw'r esgob yn deall mo iaith y bobl, na'r bobl iaith yr esgob, mae e'n deall pa fodd i dderbyn eu harian hwy; ac wrth hynny yn tylodi'r wlad, ac yn cadw'r bobl mewn tywyllwch o anwybodaeth, oherwydd mi wnai'r arian yr ydys yn ei dalu at gadw esgobion ac offeiriadau ag sydd yn gweled yn ormod poen ddarllen a phregethu eu hunain lawer mwy o les o'u rhoi'n dâl am ddysg plant dlodion Cymru; pa rai sy'r awrhon yn cael eu cadw mewn cwmwl o anwybodaeth i weithio ac i ymboeni i gadw estron genedl.

Mae'n gywilydd i foneddigion ac offeiriadau Cymru na fyddent yn barod i gynhyddu ac i gynorthwyo ysgolion Cymraeg er mwyn plant y Cymry uniaith; ond am un a fo'n barod i ddysgu ac i gynhyddu gwybodaeth, mae deg o offeiriadau na fynnant ddim sôn am y fath beth; ac ambell gecryn o offeiriad dideimlad yn erbyn rhoi eglwys ei blwyf i ryw ddynan synhwyrol dysgedig, yn ddiddos iddo i ddysgu plant ddarllen ac ysgrifennu Cymraeg, fel y gallont gael ychydig o wybodaeth pa fodd i ymddwyn yma ar y ddaear, ac i ymbaratoi erbyn myned oddi yma.

Pan fo cyfraith yn cael ei gwneud i godi arian i gadw pobl am gymryd arnynt hyrddu rhyw grefydd i'r byd mae'n eglur ddigon mai arian ydyw'r erthygl gyntaf yn y grefydd honno. Ni fu erioed, ac nid oes yr awr hon, ac ni fydd byth, na phab, na brenin, nac esgob, nag offeiriedyn a fedrant sefydlu rhyw grefydd i barhau am byth, nag i ddyfod a dynolryw i'r un feddwl, er iddynt (i ddangos gwychder eu crefydd eu hunain) ladd a llosgi, a thynnu eu cydgreaduriaid yn aelodau i geisio gwneuthur hynny; a chwedi iddynt fethu, darfynt gymryd ffordd weddeiddiach, a gadael i bawb gael rhyddid cydwybod i addoli wrth eu meddyliau eu hunain.

Ond yn amser y diwygiad, mi gymerodd yr esgobion hynod o ofal rhag diwygio'r gyfraith a oedd mewn grym i godi tâl iddynt hwy oddi ar bob dull o grefyddwyr yn y deyrnas; a thrwy nerth y gyfraith uchod mae esgobion ac offeiriadau yn cael lle i lechu yng nghysgod darnau o hen furiau gwaedlyd eglwys Rhufain; pa rai y mae mellt cyfiawnder a tharanau arfau rhyddid yn barod i ddryllio eu sylfaenau hwy, ac i'w chwalu yn chwilfriw.

Ond i ddal ychydig sylw ymhellach ar grefyddau enwedigol. Os cymerwch chwi farn pob un am ei grefydd ei hun, mae pob crefydd yn ei lle; ond os cymerwch chwi farn y naill grefydd am y llall, nid oes yr un grefydd yn ei lle; felly, yn ôl barn crefyddwyr am danynt eu hunain, mae crefyddau yr holl fyd yn eu lle; ac yn ôl barn y naill am y llall nid oes un grefydd yn y byd yn ei lle.

Ond ym mherthynas i grefydd ei hun, a gadael yr enwau o'r neilltu, fel ped fai holl deulu dynolryw yn hyfforddi eu meddyliau i wrthrych pob addoliad, dyn yn tywallt ffrwythau ei galon o flaen ei greawdwr ydyw crefydd, ac er ei bod yn rhagori fel ffrwythau'r ddaear, gallant i gyd fod yn dderbyniol gan awdur y byd. Ni bydd esgob ddim yn gwrthod ysgub o wenith o eisiau ei bod hi'n fwdwl o wair, na mwdwl gwair o eisiau ei fod yn ysgub wenith, nac oen oherwydd nad ydyw yr un o'r ddau; eto nid yw'r difynydd yma ddim yn fodlon i'r Hollalluog dderbyn ffrwythau calon dyn trwy amrywiol ddull o addoliad.

America a Ffrainc

Ni ddarfu'r gynulleidfa a wnaeth reolau a chyfreithiau llywodraeth America, ddim gwneuthur cyfraith i godi degymau i gadw offeiriadau i ddarllen ac i bregethu crefydd wedi ei gwneud gan y Rhufeiniaid neu'r tyrciaid, neu ryw wag ladron eraill, a oedd ac y sydd yn ysbeilio y werin, a hynny yn enw rhyw ragrith o grefydd. Ond y mae'r America yn rhydd i bob dyn addoli fel ag y mynno, a thalu at y grefydd a fynno, neu beidio a thalu at grefydd yn y byd, os bydd ef yn gweled hynny'n orau. Mae porthladdoedd yr America mor agored, ac mor barod i dderbyn pobl a fo am fyw yn rhyddion, ac a fedro ddiengyd o ewinedd gorthrymwyr, ag ydyw pyrth y nef i dderbyn pechaduriaid o grafangau satan. A oes ryfedd gan hynny fod pobl onest, sydd yn chwennych cael llonyddwch a chyfiawnder, yn myned yno; ac er iddynt ddioddef caledfyd ar y cychwyn, mi fydd eu plant hwy yn cael eu dwyn i fyny mewn gwlad rydd! Mae pob dyn yno yn byw wrth ei feddwl ei hun; ac ni raid iddo ymostwng i neb ond i gyfraith y tir, ac nid oes yno yr un dyn mor rhyfygus â galw pobl America-fy mhobl i.

Pan gyhoeddodd pobl America eu hunain yn rhyddion oddi wrth bob llywodraeth arall, yr oedd hynny megis seren fore rhyddid; ac er i frenin Lloegr ddanfon milwyr megis yn gwmwl i orchuddio'r seren, ymddangos a wnaeth hi; a phan ddaeth gwynt cyfiawnder i chwythu yn dymhestlyd o'r gorllewin, mi chwalodd y cymylau tua'r dwyrain; felly ar doriad y dydd ymddangosodd y seren yn ei phelydr ger bron y byd. Y bobl a gymrodd fwyaf o sylw o'r seren uchod oedd pobl Ffrainc. Yr un fath â dyn wedi bod yn y tywyllwch yn rhyfeddu, ac yn llawenu weled llewyrch oleuni; felly yr oedd pobl Ffrainc wedi cael eu cadw dros lawer o oesoedd mewn tywyllni tan orthrymder anoddefadwy, ond pan gawsant unwaith olwg ar seren rhyddid, ni ddarfuant byth orffwyso'n esmwyth nes y cawsant chwalu'r cymylau a'r caddug a oedd yn ceisio gorchuddio golau rhyddid. Er i haid waedlyd o frenhinoedd a thywysogion, a'r pab yn ben arnynt, godi byddinoedd ac arfau i geisio cadw pobl Ffrainc mewn tywyllwch a gorthrymder, eto mae'r Ffrancod, ar ôl ymladd llawer brwydr galed yn erbyn pennau coronog Ewrop wedi ennill y maes ymhob talaith, ac yn debyg o fynnu byw tan lywodraeth wledig yn bobl ryddion, heb waethaf holl frenhinoedd y byd.

Nid o ran cadw pobl Ffrainc tan orthrymder brenin, oedd yr unig achos i'r brenhinoedd godi yn eu herbyn, ond rhag ofn i'w deiliaid eu hunain gael golwg ar seren rhyddid oedd yr achos iddynt fod mor filain yn erbyn y Ffrancod; canys pan oedd brenin yn Ffrainc, mi fyddai brenin Lloegr ac yntau yn methu cytuno, ac oherwydd hynny yn rhyfela a'i gilydd, ac yn gyrru'r Saeson a'r Ffrancod yn benben i ladd ac i ysbeilio ei gilydd, a hwythau gartref ar glysdogau, un yn Paris a'r llall yn Llundain, yn darllen y newyddion, heb na pherygl na chynnwrf yn agos atynt. Os clywai brenin un deyrnas fod naw mil o'i wŷr ef wedi eu lladd wrth ladd deng mil o'r lleill, dyna fuddugoliaeth hynod, a newydd da iawn, ac achos goleuo ffenestri, a bloeddio a chanu clychau, a saethu am dridiau, a'r holl orfoledd yma oherwydd bod pedair mil ar bymtheg o'n cyd-greaduriaid gwedi lladd a darnio ei gilydd mewn gwaed oer; a hynny i foddio rhyw ychydig nifer o bobl ffroenuchel, feilchion, er mwyn iddynt hwy gael cadw mewn llefydd ac awdurdod; a'r esgobion a'r offeiriaid yn cymryd arnynt weddio am lwyddiant a rhwydeb i'r naill deyrnas dorri cyrn gyddfau, a lladd, a llosgi pobl y deyrnas arall. Dyna asgell o rith crefydd, yn ddigon di-reswm, i wneud i waed dyn a rhyw ychydig o deimlad ynddo, redeg yn oer yn ei wythiennau.

Trethi

Mae rhyfel hefyd yn llwytho pob teyrnas â threthi diddiben, ac y mae trethi trymion yn magu mwy O ddrwg mewn teyrnas nag a ddichon un dyn feddwl amdano. Mae trethi trymion yn gyrru yr hen i'r gweithdy, neu ar y plwyf, ac yn gyrru'r ieuanc i ladrata, ac yn gwasgu ar bobl sydd yn gweithio am eu bara, a hynny yn gwneud hwy yn groesion, ac yn sarrug; a'r croesder hwnnw yn magu llid rhwng cymdogion; a phlant llawer o bobl a fo'n trin tir heb ond ychydig amdanynt, ac heb ddim dysg i gael arian i dalu'r dreth; a'r arian rheini yn myned i gadw pobl i ladd ei gilydd; neu i gadw rhyw ddyn penchwiban, a chwech neu saith o butein- iaid. Mi fyddai'n anhawdd gan ddyn yng Nghymru goelio fod cymaint o ferched drwg yn cerdded heolydd Llundain ag y sydd; ac mi fyddai'n anhawdd gan ddyn yn Llundain, ac heb fod erioed oddi yno goelio fod cymaint o bobl ieuanc iachus yn cerdded o ddrws i ddrws i grefu eu bara yng Nghymru. Gadewch i ni ddal sylw byr, pa beth ydyw'r achos o hyn.

Yn gyntaf, pur anaml mae'r un ddynes yn troi ar y dref, neu'n ddrwg heb gael rhyw flinder mawr yn y cychwyn; un ai mi fydd ei gŵr wedi ei gadael hi, neu mi fydd swyddogion y brenin, wedi cymryd ei gŵr hi heb ei waethaf, fel myned ag eidion i'w ladd, a gadael y wraig a'r plant i newynu ac i dorri eu calonnau ar ei ôl ef; waith arall mi fydd cariad merch ieuanc wedi torri amod neu addewid â hi; hithau oherwydd hynny, mewn blinder meddwl, yn troi i yfed, ac i ddibrisio ei hun, ac yn myned yn ddynes ddrwg. Ond am unwaith mae hynny yn digwydd yn y wlad, mae e'n digwydd ganwaith yn Llundain, oherwydd yn y wlad, mi fydd carennydd y dyn a'r ddynes a fo'n cadw cwmpeini yn dynabod eu gilydd; felly os digwydd i linyn ffedog y ferch fyned yn rhy fyr, mi fydd eu carennydd yn gwneud iddynt briodi rhag cywilydd; ac OS gweinidogion a fyddant, ni ddichon iddynt fagu plant heb fod yn bwysau ar rai eraill, a rheini'n cael digon o waith talu trethi, a dilladu eu plant eu hunain. Felly rhaid i blant gweinidogion fyned efo eu mam i grefu eu bara, a hynny o achos melltith rhyfel a gorthrymder trethi. Pan oedd y trethi yn isel yr oedd y farchnad yn isel; a phan fo bara yn weddol o rad mi fydd y bobl a fo yn cadw gweithwyr yn cadw un neu ddau o'u plant hwy, i wneuthur swyddau, ac i ddysgu trin tir; ond pan fo'r ymborth yn ddrud, a'r trethi yn drymion ni cheidw neb ond can lleied. o deulu ag a fedrant, oherwydd hynny mae plant pobl dlodion yn cael eu troi allan i gerdded y wlad, i ddysgu segura, a direidi, yn lle gwaith a gorchwyl. Yn Llundain ni fyddai mo'r un o gant yn gadael eu gwragedd, ac yn torri amodau â'u cariadau, yn gwneud hynny ped faent yn gweled rhyw ffordd onest i allu byw. Pan fyddo deuddyn wedi priodi yn cymryd ystafell i fyw ynddi, rhaid iddynt roi pris digydwybod am yr ystafell fechan, a honno ym mhen tŷ, a'r gŵr a fo'n gosod yn dweud fod ei rent neu ei ardreth ef yn weddol, ond fod y trethi yn fwy o lawer na'r ardreth, ac fod yn rhaid iddo ef wneuthur ei arian allan o'i letywyr; ac nid ydyw un ystafell fechan ond lle go fain i fagu pedwar neu bump o blant, ac heb ddim lle iddynt allan heb fod tan draed, neu ar ffordd rhywun. Wrth fyfyrio ar hynny, a llawer o bethau eraill o'r fath, mae ar lawer o bobl yn Llundain ofn priodi; ac nid heb achos; er bod cymaint cariad rhwng dyn a dynes ag oedd rhwng Dafydd ap Gwilym a Morfudd, gwagedd iddynt briodi i ddyfod â'u hunain a'u plant i dlodi a llymdra; a hynny sydd yn peri iddynt dorri amodau â'i gilydd, ac wrth hynny yn rhwystro hapusrwydd ei gilydd tros byth.

Bellach, mae'n eglur mai trethi ydyw'r achos mwyaf o fod heolydd Llundain mor lawn o buteiniaid, a phlwyfydd Cymru mor lawn o dlodion; ond er cymaint ydyw'r caethder a'r caledi ymhob congl o'r wlad, gwell ydyw dioddef a chwyno am ryddid na chodi yn fyddin yn erbyn y llywodraeth er bod yn gyfreithlon i ryw nifer o bobl ddanfon eu cwyn i'r senedd, neu fyned at swyddogion y brenin, a chwyno eu hunain yn erbyn rhywbeth a fo'n eu blino; ac er i ryw nifer o bobl gychwyn i ryw dref ar fedr rhoddi eu cwyn yn bwyllog, ac yn amyneddgar ger bron swyddogion y brenin, ond cyn yr elont i ben eu taith, mi ddaw rhyw bobl anwybodus a direolaeth i'w plith, ac a ddechreuant amharchu'r ustusiaid, ac a ymddygant yn anweddaidd, fel ag y bu'n ddiweddar yn rhai mannau yng Nghymru; felly gwell yw dioddef cam nag amharchu swyddogion i geisio uniondeb, pa rai nad oes yn eu gallu wneuthur ond ychydig heb gennad y senedd. Y rhan nesaf o'r gwaith yma a elwir Toriad y Dydd, tan obeithio y rhydd fwy o oleuni na Seren tan Gwmwl. Y pryd hyn nid oes gennyf ond dymuned blinder cydwybod ac aflonyddwch i orthrymwyr trawsion; llwyddiant a dedwyddwch i ewyllyswyr da eu cydgreaduriaid; undeb a heddwch i ddynolryw; cyfiawnder a rhyddid i'r byd.

Dau Lyfr Safonol.

LLENYDDIAETH CYMRU, 1540 hyd 1660. Gan yr Athro W. J. GRUFFYDD, M.A. Crown 8vo, 200 td. Byrddau, 6s.

CYNNWYS:

I, Cyn Cyfieithiad y Beibl; Rhagarweiniad. II, Y Llyfrau Cyntaf. III, William Salesbury a'i Destament. IV, Y Testament Newydd, 1567. V, Beibl 1588. VI, Ar ôl Cyfieithiad y Beibl. VII, Llên y Diwygiad. VIII, Llên y Gwrth- Ddiwygiad. IX, Llên y Dadeni. X, Llên y Piwritaniaid. Mynegai.

"Bydd hwn yn un o lyfrau gwerthfawr ein cyfnod."-Yr Athro T. GWYNN JONES.

Y CYNGANEDDION CYMREIG. Gan DAVID THOMAS, M.A. Crown 8vo. Lliain, 6s.

"Saif y llyfr hwn ar ei ben ei hun. Bydd yn anghenraid pob myfyriwr y gynghanedd." -DYFNALLT.

I'w cael trwy'r Llyfrwerthwyr ym mhobman.

LLYFRAU'R FORD GRON

Trysorau'r iaith Gymraeg am Chwe Cheiniog.

1. PENILLION TELYN. Curiadau calon y werin.
2. WILLIAMS PANTYCELYN. Temtiad Theomeraphus.
3. GORONWY OWEN. Detholiad o'i Farddoniaeth.
4. EMRYS AP IWAN. Breuddwyd Pabydd wrth ei Ewyllys, I.
5. EMRYS AP IWAN. Breuddwyd Pabydd with ei Ewyllys, II.
6. DAFYDD AP GWILYM. Detholiad o'i Gywyddau.
7. SAMUEL ROBERTS. Heddwch a Rhyfel (ysgrifau).
8. THOMAS EDWARDS (Twm o'r Nant). Tri Chryfon Byd.
9. Y FICER PRICHARD. Cannwyll y Cymry.
10. Y MABINOGION. Stori Branwen ferch Llyr, a Lludd a Llefelys.
11. MORGAN LLWYD. Llythyr i'r Cymry Cariadus, etc.
12. Y CYWYDDWYR, Detholiad o farddoniaeth Iolo Goch, Lewis Glyn Cothi,
Tudur Aled, Siôn Cent, Dafydd Nanmor, a Dafydd ab Edmwnd,
13. ELIS WYNNE. Gweledigaeth Cwrs y Byd (Y Bardd Cwsg).
4. EBEN FARDD. Detholiad o'i Farddoniaeth.
15. THEOPHILUS EVANS. Drych y Prif Oesoedd (Detholiad).
16. JOHN JONES, GLAN Y GORS. Seren tan Gwmwl.

17. SYR JOHN MORRIS-JONES. Salm i Famon.
18. GWILYM HIRAETHOG. Bywyd Hen Deiliwr.
19. SYR OWEN EDWARDS. Ysgrifau.
20. ISLWYN. Detholiad o'i Farddoniaeth.

Y rhai a farciwyd â () yn awr yn barod.

HUGHES A'I FAB, CYHOEDDWYR, WRECSAM

Bu'r awdur farw cyn 1 Ionawr, 1954, ac mae y llyfr felly yn y parth cyhoeddus mewn gwledydd sydd â thymor hawlfraint bywyd yr awdur ynghyd â 70 o flynyddoedd neu lai.