Ysgrifau Puleston (testun cyfansawdd)
| ← | Ysgrifau Puleston (testun cyfansawdd) gan John Puleston Jones |
| I'w darllen pennod wrth bennod gweler Ysgrifau Puleston |
YSGRIFAU PULESTON.
YSGRIFAU
GAN Y DIWEDDAR BARCHEDIG
JOHN PULESTON JONES
M.A. (Rhydychen), D.D. (Cymru)
WEDI EU TREFNU A'U GOLYGU GAN
Y PARCH. R. W. JONES, M.A.
CAERGYBI.
GWASG Y BALA:
ROBT. EVANS A'I FAB,
1926.
Argraffiad Cyntaf-Rhagfyr, 1926.
Printed in Great Britain.
𝓒𝔂𝓯𝓵𝔀𝔂𝓷𝓲𝓻 𝔂 𝓖𝔂𝓯𝓻𝓸𝓵 𝓱𝓸𝓷
𝓲
𝓐𝓷𝓷𝓲𝓮,
𝓰𝔀𝓮𝓭𝓭𝔀'𝓻 𝓭𝓲𝔀𝓮𝓭𝓭𝓪𝓻
𝓙𝓸𝓱𝓷 𝓟𝓾𝓵𝓮𝓼𝓽𝓸𝓷 𝓙𝓸𝓷𝓮𝓼,
𝓯𝓮𝓵 𝓽𝓮𝔂𝓻𝓷𝓰𝓮𝓭 𝓸 𝓫𝓪𝓻𝓬𝓱
𝓭𝓲𝓯𝓯𝓾𝓪𝓷𝓽 𝓲𝓭𝓭𝓲 𝓪𝓶
𝓮𝓲 𝓬𝓱𝔂𝓷𝓸𝓻𝓽𝓱𝔀𝔂 𝓲'𝔀 𝓹𝓱𝓻𝓲𝓸𝓭,
𝓪𝓬 𝓪𝓶 𝓮𝓲 𝓰𝔀𝓪𝓼𝓪𝓷𝓪𝓮𝓽𝓱 𝓲'𝔀 𝓬𝓱𝓮𝓷𝓮𝓭𝓵.
RHAGAIR
DDWY flynedd a hanner yn ol cyhoeddwyd "Gair y Deyrnas," cyfrol o bregethau gan y Diweddar Barchedig John Puleston Jones, M.A., D.D.. Croesawyd honno yn siriol odiaeth, a chaed ail-argraffiad o honi. Llawn fwriadai'r awdur, pe cawsai fyw, gyhoeddi ail gyfrol o bregethau, ond galwyd ef oddiwrth ei waith at ei wobr cyn cyflawni'r bwriad hwnnw. Ar gais cyfeillion lawer, cesglais ynghyd nifer o'r llu ysgrifau o waith yr annwyl Buleston a geid mewn gwahanol gylchgronau a newyddiadaron. Dewiswyd y rhain am y tybiwn eu bod yn enghreifftiau teg o wahanol arweddau ar ei ddawn, a'u bod hefyd o ddiddordeb i gylch eang o ddarllenwyr.
Diolchwn yn gynnes am y caniatad parod a roed i ail-gyhoeddi erthyglau gan Olygwyr Y Drysorfa, Y Geninen, Yr Efrydydd, Y Goleuad, Y Cymro, Y Genedl, Y Brython.
Dyma'r tro cyntaf i'r Ysgrifau ar "Yr Iawn " ymddangos. Cynlluniasai'r awdur i ysgrifennu llyfr o naw pennod ar y pwnc mawr hwn; darllenasai'n helaeth ers blynyddoedd ar gyfer hynny, ac ar hyn yr oedd ei fryd yn ystod ei gystudd trwm. Pan ballodd ei nerth, ar gychwyn y bumed bennod ar "Ystyr Maddeuant" yr oedd. "Beth," meddai, "ar fyr eiriau sy mewn maddeu heb law tynnu ymaith y gosb? Gellid ateb mewn llawer ffordd; ond y pennaf peth y medraf fi feddwl am dano yw adfer dyn i ymddiried y Brenin Mawr. Y mae canlyniadau i bechod nas gall maddeuant cu symud; ond am yr ymddiried a gollwyd, a'r help a'r cymundeb y mae'r ymddiried yn ei olygu, fe geir hwnnw i gyd yn ol." Yna addawai'r Dr. Puleston Jones drafod y syniad o faddeuant a ddysgid gan Moberley, James Drummond, a Thomas Davies, bachgen o Gymro a fu farw yn Awstralia, ond cyn cyflawni'r addewid hon, symudwyd ef i "lawenydd ei Arglwydd."
Cywirwyd ychydig yma ac acw ar yr orgraff er mwyn unffurfiaeth; ond gadawyd rhai ffurfiau fel deud yn lle dweyd neu dywedyd, gwneud yn lle gwneuthur, chi yn lle chwi pan wyddem fod gan yr ysgrifennydd ei resymau ei hun drostynt.
Hyderwn y try darllen y Gyfrol hon yn faeth i feddwl a chalon y darllenydd.
- Caergybi.
- TACHWEDD 15, 1926.
- Caergybi.
Y CYNNWYS.
I. YSGRIFAU COFFA AC ADOLYGU
I.—Y Parchedig Thomas Roberts, Bethesda
II.—Syr Owen Edwards
III.—Y Parchedig John Williams, D.D., Brynsiencyn
IV.—Yr Efengyl yn ol Marc (Cyfieithiad Newydd)
V.—"Ffydd Ymofyn"—Syr Henry Jones
VI.—Cofiant Edward Matthews
II. ATHRAWIAETHOL
VII. —Arafwch Buddugoliaeth yr Efengyl
VIII.—Y Beibl yn Llyfr Cenedlaethau lawer
IX.—Natur Eglwys
X.—Beth yw'r Groes heblaw Datguddiad
XI. YR IAWN
(i)—"Ag un offrwm"
(ii)—Yr Iawn yn Elfen Dragwyddol yn Nuw
(iii)—Y Cymod a'r Greadigaeth
(iv)—Awdurdod i Faddeu
I
YSGRIFAU COFFA
AC ADOLYGU
I
Y Diweddar Barchedig
THOMAS ROBERTS, BETHESDA
BLWYDDYN brudd i Fethodistiaid y Gogledd ydoedd 1899. Collasom amryw o wyr pur anodd eu hepgor. Yn eu mysg nid oes yr un ag y mae'n anaws dweyd i bobl ddieithr ddeall, pa fath ydoedd, na Mr. Thomas Roberts. Er y bu lluniau da o hono o ran ei gorff, yn y papurau, y mae llun ei feddwl yn anodd iawn ei dynnu; ac eto nid oes neb a adawodd groewach argraff o'r hyn ydoedd ar bawb a'i hadwaenai yn dda. Dichon ei fod yn anodd ei bortreadu'n deg, am fod ei hanes yn cyfrif llai na chyffredin am hynodion ei gymeriad a theithi ei feddwl, yr hyn sydd brawf eglur o ddoniau cynhennid y dyn. Mewn dyddiau fel y rhai hyn, pryd yr ymddigrifir mewn dangos dyn yn gynnyrch ei amgylchiadau, peth amheuthun yw gweled gydag ambell un fod Rhagluniaeth wedi cadw'r gyfrinach iddi ei hun am y sut a'r modd y bu hi'n cuddio cryfder ynddo.
Brodor oedd Thomas Roberts o'r Green, pentref bychan yn ymyl Dimbech. Ganwyd ef Awst 19, 1835. Bu farw John Roberts, ei dad, pan oedd y bachgen yn dair oed. Efe oedd unig blentyn y briodas honno. Llafurus iawn a fu ei fam, Jane Powel Roberts, i ennill bywoliaeth a rhoi ysgol iddo yntau, trwy olchi a smwddio i foneddigion y gymdogaeth. Ym mhen blynyddoedd priododd eilwaith. Bu'n weddw drachefn; a bu fyw i weled ei mab ym mhlith arweinwyr ei Gyfundeb. Nid anghofiodd yntau hyd y diwedd mo'i ddyled iddi.
Pa fodd i gael ysgol iddo yn ei flynyddoedd cyntaf oedd gryn gwestiwn, gan fod y Bluecoat School, yr ysgol rad, yn gorfodi ei phlant i fynd i'r Eglwys unwaith bob Sul. Ymdrechodd ei fam ddigon i yrru ei bachgen i ysgol arall, a gedwid gan Jonah Lloyd, pregethwr gyd a'r Annibynwyr. Pan ddaeth blynyddoedd y prinder a fu o flaen diddymu Deddfau'r Yd, gorfu iddo adael yr ysgol, a myned i weini at ffarmwyr. Yn y Ty Draw, ger llaw'r Wyddgrug, cartref ewyrth iddo, y dibennodd yr oruchwyliaeth hon arno; ac yn ol Trysorfa'r Plant (Gorffennaf, 1898), o'r lle y codwyd amryw o'r manylion yma, fel hyn y dibennodd hi. Damweiniodd fod yn y cae ger llaw'r ty yn cario ail gnwd o glofer. Yr oedd wedi bachu ebol bywiog a hen gaseg swrth o'r enw "Bel," na symudai braidd. heb weiddi arni; ond yr oedd y gweiddi yn gwylltio'r ebol. Anafodd hwnnw'i glun yn dost; a'r bachgen tair ar ddeg oed oedd yn eu harwain hwynt a gafodd y bai. Wedi'r helynt yma heliodd ei bac y noswaith; honno, a chychwynnodd o hyd nos adref ar ei draed i Ddimbech; a dyna ddiwedd gweithio ar y tir. Erbyn hynny daethai gŵr o'r enw Macaulay i gadw'r British School yn Nimbech, un o'r rhai cyntaf a agorwyd yn yr holl wlad. Trwy hyn y dechreuodd cyfnod newydd o ysgol ar Thomas; a chan nad beth oedd doniau'r athraw o'r Alban, yr oedd adnabod bachgen da 'n un o honynt, a gwyn fyd na fyddai modd gwybod ym mlaen llaw pwy a dâl ei ddysgu cyn poeni llawer yn ei gylch na gwario llawer o egni a dyfais arno. Gwelodd Macaulay rywbeth mwy na chyffredin yn y bachgen hwn; a bu'n garedig iawn wrtho; a rhoes ysgol nos iddo'n rhad. Debyg mai dyma'r ias gyntaf o addysg uwch nag elfennol a gafodd y bachgen, heb law ei fod yn un o blant yr Ysgol Sul, a bod ganddo, fel llawer gŵr mawr arall, fam ragorol. Ganddi hi y clywai efe beunydd a byth rai o ddywediadau Thomas Jones o Ddimbech, gŵr nad yw ond newydd gael cofiant teilwng o hono, ac na wnaeth hanesyddion ei wlad eto ond dechreu rhoddi ei le iddo.
Gorffennodd Roberts ei ysgol gyda Macaulay; phrentisiwyd ef yn swyddfa'r diweddar Thomas Gee. Bwriodd o ddeutu naw mlynedd o amser yno, o 1850 i 1859, fel cysodydd i ddechreu, ac wedi bwrw'i brentisiaeth, fel cynorthwywr i Mr. Gee yn ystafell y Golygydd. Efe fu am dymor yn ysgrifennu'r prif erthyglau i'r "Faner Fach." Os gŵyr rhywun erbyn hyn pa dymor yn union oedd hwnnw, mor falch fuasai dyn o gael gweled rhai o'i ysgrifau ef, y pethau cyntaf o'i waith, ond odid, a ymddangosodd mewn print.
I flaenor o'r enw Edward Lloyd y perthyn yr anrhydedd o weled ynddo ef ddeunydd pregethwr, ac o annog mwyaf arno at hynny. Pwnc sy'n blino'r Corff lawer yn y dyddiau hyn yw, pa fodd i wneud rheolau a rwystront i bregethwyr anghymwys godi. Pwnc llawn cyn bwysiced fydd, gyd a hyn, pa fodd i gael hyd i bob un cymwys. Gwell methu, os rhaid, trwy godi degau o rai anghymwys, na cholli cymaint ag un y byddo'r gwir beth ynddo. Nid wyf yn siwr nad oes ambell un felly, naill ai heb ddechreu pregethu o gwbl, neu ynte wedi dechreu, yn rhoi grym ei lafur i rywbeth heb law gweinidogaeth y gair, a'i ddoniau o'r herwydd yn rhydu. Un o brif orchwylion swyddogion eglwysig, yn bregethwyr a blaenoriaid, ydyw adnabod a choledd gwir ddoniau'r weinidogaeth yn eu blagur gwannaf. Ac oni bai i Edward Lloyd yn un annog Thomas Roberts, dichon yr arosasai gŵr o'i dymer encilgar ef mewn distawrwydd.
Cydsyniodd o'r diwedd i'r peth fyned i lais yr Eglwys. Galwodd Swyddogion Dimbech am frodyr o'r Cyfarfod Misol i gymryd y llais, yr hyn a wnaed fis Hydref 1858. Yng Nghyfarfod Misol Llanelidan, Ionawr 1859, trefnwyd iddo ddechreu ar ei brawf; a phennwyd dosbarth Penllyn yn gylch y prawf, gan fod yr ymgeisydd i fynd i'r Bala rhag blaen. Yn y Glyn, Plwyf Llangywer, y traddododd ei bregeth gyntaf, a'r ail, os nad wyf yn camgofio, yng Nghwmtirmynach y Saboth wedyn. Nid wyf yn siwr pa un o'r ddau dro hyn y bu damwain. Hyd y gallaf gofio rhywbeth fel hyn a ddigwyddodd. Yr oedd y bregeth mewn ysgrifen o'i flaen; a rywle ar y canol aeth yr ysgrif oddi arno i waelod y pulpud. Nid oedd y pregethwr, fel y clywais ef yn adrodd, yn cofio fawr ddim a ddywedodd o hynny ymlaen, ond iddo weiddi llawer. Nis gwn ai y pryd hwnnw y collodd ei ffydd mewn pregeth bapur; yr oedd wedi hen golli ffydd ynddi cyn i mi ei adnabod ef. Clywais ef fwy nag unwaith yn datgan ei anghymeradwyaeth o honi o gadair y Sasiwn; a chlywais ddweyd, iddo rwygo'i araith enwog ar Natur Eglwys yn Sasiwn Llanrwst, ar ol ei hysgrifennu hi deirgwaith. Nis gwn gan bwy y cefais yr ystori, na phaham y gwnaeth efe felly, os nad rhag ofn y demtasiwn i ddefnyddio'r ysgrif yn y Cyfarfod.
Ym mysg ei gydefrydwyr yn yr Athrofa ystyrid Thomas Roberts yn ŵr ieuanc o farn a doethineb fwy lawer na chyffredin; ac nid bychan o beth ydyw hynny i ddyn o'i fath ef; oblegid nid oedd efe hyd yn oed yn ei ddyddiau addfed yn oer nac araf ar un cyfrif. Nid oes nemor o gamp i ddyn arafaidd gael y gair o fod yn ddyn call; ond peth arall oedd hynny i ddyn a'i lond o dân, dyn a lefarai ac a weithredai lawer ar gynhyrfiad y foment. Rhaid i gynhyrfiad y foment mewn un felly fod ar y cyfan yn dda, onide, fe'i gesyd ei hun bob dydd o'i einioes yn agored i fethu. Dyn o deimladau byw oedd hwn; a dysgodd y gamp o fod yn bwyllus heb fod yn bwyllog. Pan dybiai ei fod wedi camsynied, ni fynnai gelu na bychanu'r camgymeriad. Cymerai fwy na'i ran o'r bai; ac er y teimlai bob sen i'r byw, nid oedd bod yn groeniach yn beth y maliai fawr am dano. Go hawdd fyddai ganddo ddwrdio tipyn ar ambell i wrandawr a barai flinder iddo; ond byddai hynny'n aml yn fwy o ofid i'r pregethwr ei hun nag i'r troseddwr; ac os doi'r troseddwr i gwyno, gwnâi yntau'r ymddiheurad llwyraf ar unwaith. Cyfrifai ei gydefrydwyr yn y Bala ef, fel y rhaid i bawb ei gyfrif erbyn hyn, yn llenor gwych ac yn Gymreigiwr dan gamp. Rhyfeddach na'r cwbl, yn ol y Dr. Ellis Edwards, yr hwn a letyai yn yr un tŷ ag ef,—yr oedd Roberts gyd a'r goreu o'r tô hwnnw am ysgrifennu Lladin. Peth ydyw hynny a ystyrir yn goel sicr o ddiwylliant manwl, a pheth y dywed llawer athraw nad oes braidd bosibl ei gyrraedd heb flynyddoedd o hyfforddiant. Bechgyn wedi bwrw'u holl amser mewn Grammar Schools, a hynny'n gynnar ar eu hoes, sy'n arfer rhagori yn y grefft. Ond pan eid i gymharu cyfieithiad Thomas Roberts a'r Llyfr Cyfiaith, byddai o fewn dim i fod yn ddi-wallau. Y mae'n syn hyd heddyw pa fodd y cyrhaeddodd gŵr na chafodd ond ychydig o addysg fore oes y fath raddau o ddillynder. Cadwodd y Lladin i fyny hefyd, fel y gwnâi a'i efrydiau eraill. Copi Lladin, y mae'n ymddangos, oedd ganddo o Bengel. Dywed Mr. Edwards eto, nad adwaenai neb a gadwai ei lyfrdy yn fwy gwastad a chynnydd gwybodaeth yr oes nag y gwnâi Mr. Roberts.
Beiid ef weithiau gan eraill, ac o hyd ganddo'i hunan, am ddiffyg trefn; eithr rhaid fod trefn gudd yn perthyn iddo fel efrydydd, o dan y brys a'r aflonyddwch a'i nodweddai. Bum yn gyrru ato am ddyfyniad o Coleridge, wedi chwilio llawer am dano fy hun, ac yn ei gael gyda throad y post. Yr oedd yn gofus iawn hefyd. O ddyn mawr nid yn aml y caech chwi un a chystal cof geiriau ganddo. Nid oedd ei gof ef, fe allai cyn baroted a chof y Dr. Owen Thomas. Byddai raid galw ddwywaith neu dair ambell dro, cyn y doi'r peth y byddai arno eisieu; ond pan ddeuai, fe ddeuai yn odiaeth o gywir. Euthum mor ffol unwaith ag anturio dadleu a Mr. Roberts am eiriau rhyw adnod; ac er nad ymddangosai efe cyn sicred o'i bwnc o lawer a mi, gwelais wedi mynd adref ei bod hi ganddo ef bob llythyren. Adroddai gweinidog am hen ŵr a fu'n gweithio am yspaid mewn cyfle i gael y seiat yn Jerusalem, yn amser Mr. Roberts. Dywedodd wrth ei weinidog gartref, ddarfod i wahaniaeth barn godi rhyngddo a Mr. Roberts yng nghylch cysylltiadau rhyw adnod a adroddasai efe, o un o lyfrau'r Brenhinoedd fel y tybiai ef. Dywedodd ei weinidog wrtho, mai efe oedd yn ei le, mai adnod o'r Brenhinoedd oedd hi; ond cyn hir cafodd y gweinidog fod Mr. Roberts. yn ei le hefyd, gan fod yr adnod i'w chael yn Jeremiah yn gystal ag yn y Brenhinoedd.
Medrai Lyfr hymnau Roger Edwards braidd o'i gwr, rhif y tudalen a'r cwbl; a phan ofynnodd Owen Jones, blaenor Jerusalem, iddo sut yr oedd mor annibynnol ar y llyfr, ei ateb oedd ei fod wedi ei ddysgu allan wrth ei gysodi.
Ac ni waeth i ni orffen gyd a hyn yrwan nag eto, er inni wrth hynny achub blaen yr hanes, gadawodd ei efrydiau diwyd eu hol arno mewn coethder mawr, nid coeg-fanylwch o gwbl, llawer llai coeg-ddysgeidiaeth, namyn y coethder diymhongar hwnnw sy'n gynwysedig i gryn raddau mewn bwrw pethau tramgwyddus i ffwrdd. Gwelir yr ysgolhaig coeth lawn cymaint yn y pethau nas dywed ac yn y pethau a ddywed. Gallesid meddwl ar gip, fod Thomas Roberts yn lled ddiofal o reolau iaith. Yr oedd ei Gymraeg pregethu yn rhy sathredig gan rai. Ni fyddai'r arddull mor swyddogol ag eiddo'r rhan fwyaf o'i frodyr. Eto chwi a aech yn feichiau drosto na byddai iddo dripio mewn mater o chwaeth. Yr oedd ei safon yn uchel, a chadwai yn gaeth ati. Galwodd fi i gyfrif unwaith yn ei ddull tyner ei hun, am arfer y gair "Crefydda" mewn ysgrif; a gwnaeth hynny mor bwrpasol ac effeithiol, nes bod yn gas gennyf y gair byth er y tro hwnnw. Ei duedd yn wir oedd bod yn rhy lawdrwm ar yr hyn a alwai'r Dr. Saunders yn Gymraeg eisteddfodol. Fel y dywedai un o'i gymdogion yn y weinidogaeth ni ddefnyddiai efe byth mo'r gair "Datblygiad" heb roi cic iddo,—weithiau brawddeg o gondemniad, dro arall dim ond rhyw air, megis Datblygiad chwedl chithau." Fel y Dr. Edwards o'i flaen, gŵr yr oedd Mr. Roberts yn hyn yn dra chyffelyb iddo, aeth ym mhellach y ffordd yma wrth fynd yn hŷn. Ceir y gair "Bodolaeth" rai troion yn Nhraethodau'r Doctor; ac nid oedd dim gair y byddai efe'n ddicach wrtho yn niwedd ei oes na "Bodolaeth." Felly Roberts,-y mae'r gair "Bydysawd" mewn erthygl o'i waith ar y Dr. Dunkan yn Nhraethodydd 1873, gair na fuasai'r awdwr yn blino'i erlid yn y pymtheng mlynedd diweddaf dyweder. Ond oddieithr rhyw air neu ddau fel yna, y mae Cymraeg y cyfnod cyntaf hwnnw'n dwyn llawer o'r un nodwedd a'r Cymraeg diweddarach o'i eiddo, sydd erbyn hyn yn bur adnabyddus fel Cymraeg adroddiadau di-ail y Genhadaeth Gartrefol. Yr oedd yr un hoewder, yr un troi a throsi, yr un tarawiad miniog, a gwell na'r cwbl, ag arfer un o'i hoff eiriau ef ei hun, yr un naws yn y naill a'r llall. Y mae yr arddull ar ei phen ei hun wrth reswm, ac yn un a allai fynd yn arddull ddyrys yn llaw efelychwr; ond hi wasanaethai ei diben yn berffaith yn ei law ef. Tybed fod rhywun tebyg iddo am wneud adroddiad difyr o bwyllgor, neu gyfeisteddfod, fel y buasai efe'n dewis dweyd. Gwrandewid arno ef yn darllen peth felly, yn frysiog ond yn eglur, gan sefyll y rhan amlaf i gymryd ei anadl ryw air neu ddau heibio i'r full stop; a theimlai cymanfa gyfan eu bod wedi cael gwledd. Yr oedd rhyw gynnwrf, rhyw fywyd, rhyw symudiad gwisgi yn ei Gymraeg ef hyd yn oed wrth drin pethau sychion. Ni ddywedai fod y rhain yn bresennol, ond eu bod "yno," neu "yr oedd ynghyd y rhain a'r rhain." Ni ddywedai "pan ddaethant" yn aml iawn, ond yn hytrach rhyw ymadrodd mwy Cymroaidd, megis "ac wedi eu dyfod."
Er bod yn weinidog ar Eglwys Gymraeg, a bwrw ei oes gyhoeddus mewn ardal drwyadl Gymreig, daeth yn bregethwr Saesneg cymeradwy dros ben. Deuai yr un coethder syml i'r golwg yn hyn eto, yr un manylwch greddfol mewn arfer pob gair yn llygad ei ystyr. Y mae ei hwylustod a'i ystwythter yn y Saesneg wedi synnu hyd yn oed y rhai oedd gydag ef yn y Bala. Llawer a gyraeddasant dir uchel mewn gwybodaeth dan anfanteision; ond gan ychydig iawn o ysgolheigion ac ysgolheigion gwych, y ceir y feistrolaeth lwyr honno ar ei ddysg a welid ynddo ef. Yr oedd gwybodaeth Thomas Roberts yn eang a manwl; eithr nid gwybodaeth i beri anhawster iddo ydoedd, nid gwybodaeth a orweddai blith draphlith a'i feddyliau ef ei hun yn dalpiau di-dawdd; nag-e, gwybodaeth nad oes dim gwell gair i'w disgrifio na'i air ef ei hunan, gwybodaeth oedd yn hyffurf yn ei law fel y clai yn llaw'r crochennydd.
Bwriodd bum mlynedd helaeth yn yr Athrofa; ac ymadawodd yn Ebrill 1864. Ei le cyntaf oedd Colwyn, lle y gosodwyd ef i lafurio gan Gyfarfod Misol Sir Ddimbech. Gwnaeth lawer o gyfeillion yn y cylch; ac er nas gwelai hwynt ond pur anfynych yn ddiweddar, llonai drwyddo wrth weled ambell un o honynt neu dderbyn cenadwri oddi wrthynt. Rhaid, gyd a llaw, fod ganddo gryn ddawn i gofio wynebau yn gystal a llyfrau. Tra bu Mr. Roberts yn Llywydd Cymdeithasfa'r Gogledd, yn 1893, cafodd aml i ŵr cymharol ddi-son-am-dano ym mysg y cynrychiolwyr ei alw i gymryd rhan yn y gwaith. Y mae dau fath o lywydd da. Y mae digonedd o fathau o rai sal. Ond dau fath o rai da, un a fedr lesteirio i frodyr siaradus siarad gormod, ac un arall a fedr dynnu rhai tawedog, y byddai'n werth eu clywed, i siarad o gwbl. Y mae hon, o'r ddwy, yn fwy camp na'r llall. Un o'r math yma oedd Thomas Roberts. Galwai rai y pryd hwnnw wrth eu henwau, ag yr oedd dyn yn tueddu i dybied nas gallai fod wedi eu gweled fwy nag unwaith neu ddwy er y pryd yr ymwelsai a'u hardaloedd hwy o Goleg y Bala.
Ar ol rhyw ddwy flynedd a hanner yng Ngholwyn daeth galwad o Fethesda Cae Braich y Cafn; ymsefydlodd yntau yn Eglwys Jerusalem fis Ionawr 1867; ac ordeiniwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth y Mehefin canlynol yn Llangefni. Jerusalem fu ei gartref hyd ddiwedd ei oes. Bu'n weinidog felly am agos i dair blynedd ar ddeg ar hugain. Yn 1870 y priododd. Merch ydyw Mrs. Roberts i Rees Jones o'r Felin Heli. Y disgrifiad cyntaf a gefais o'i briod oedd disgrifiad Mr. Roberts ei hun. Y tro cyntaf i mi gael rhai oriau yn ei gwmni, yr oedd ei hen elyn, y diffyg treuliad, yn ei flino. "Yr ydw i'n rhoi," meddai, "cymaint fedra'i o'r bai ar hwn, er mwyn arbed peth ar fy nghydwybod. Y mae'r wraig o drugaredd yn gallu credu mewn Rhagluniaeth." Nid oedd dim achos newid sill ar y disgrifiad yna wedi cael y fraint o weled Mrs. Roberts hefyd. Pwy a ŵyr werth cydymaith hyderus, a fedro â'i sirioldeb hafaidd ymlid prudd-der i ffwrdd. Gŵyr pawb a adwaenai Mr. Roberts yn dda, er ei fod y cyfaill tirionaf a dedwyddaf i hen ac ifanc fod yn ei gwmni, y byddai yntau, fel llawer dyn o ddifrifwch eithriadol, yn cael aml awr o lesmair o ddigalondid. Sylwasai ei gyfoedion yn y Coleg ar hyn yma ynddo. Anaml yn ei flynyddoedd cyhoeddus y byddai'n berffaith iach, er ei fod yn berchen cyfansoddiad pur gadarn i ymladd â'i afiechyd. Ac heb law hyn yr oedd ganddo allu dau neu dri o ddynion cyffredin i gystuddio'i feddwl am bethau a ystyriai'n ddiffyg neu'n fethiant ynddo'i hun, ac o herwydd beichiau a themtasiynau pobl eraill lawn cymaint hynny. Pan fyddai un o'i eglwys, yn enwedig un go addawol, ar y llithrigfa, teimlai ofid fel pe buasai un o'i deulu yn y perygl. Byddai disgyblu, yn enwedig diarddel, yn costio mwy iddo ef nag y gall dynion o natur lai byw nag ef ddychmygu. Pwy fyddai wan, nad oedd yntau wan trwy gydymdeimad a hwy? Pwy a dramgwyddid, nad oedd yntau'n llosgi?
Cafodd fyw i weled ei unig fab, Mr. Arthur Rees. Roberts, wedi ennill gwobr bwysig mewn cystadleuaeth lem, wrth orffen paratoi at ei alwedigaeth fel cyfreithiwr; a chafodd ei weled am flynyddoedd wedyn yn prysur ennill gradd dda yn yr alwedigaeth wedi mynd iddi. Ysbrydoliaeth a deimlid am ddyddiau ar ol bod yno, oedd cael bwrw ychydig oriau ar aelwyd y teulu hwn. Help mawr i sefydlu dyn mewn ffyddlondeb i'r Efengyl, ac mewn hyder arni am iachawdwriaeth y byd, ydyw gweled ei hol hi ar deuluoedd, a gweled am ambell i ŵr cyhoeddus, a adwaenai dyn o'r pellter o'r blaen, nad yw'n myned ronyn llai dyn o'i nabod gartref.
II
Llawer o wahanol feddyliau sydd am waith bugail eglwysig. Myn rhai mai gŵr i wneud popeth ydyw, eraill mai un i wneud hyn a hyn o bethau, a dim ond y rheiny. Ac yr ydys llawn mor anghytun ar y modd y dylai bugail wneud ei waith ag ar derfynau'r gwaith ei hun. Ni cheir fod hanes bugeiliaid llwyddiannus yn torri'r ddadl o blaid unrhyw ddull penodol fel yr unig un teilwng. Prin y byddai Mr. Thomas Roberts i fyny a safon y rhai a ystyriant y dylai gweinidog wneud baich ei waith bugeiliol trwy ymweled mynych a thai. Yr oedd yn dra gofalus o'i gleifion; a byddai yr ymgeledd ysbryd a roddai efe iddynt yn rhywbeth amgen na ffurf. Yr oedd yn ddiarhebol o gymwynasgar i'r anghenog. Adwaenai ei braidd yn dda; ac yn hyn yr oedd yn llond y cyngor a roddai efe i fugeiliaid ieuainc, ymweled digon i adnabod y bobl. Ond bugail yn ol y syniad mwyaf Cymreig am fugeilio ydoedd Mr. Roberts. Tybia'r syniad hwnnw fod pawb iach yn dyfod i'r capel gyd a graddau o gysondeb, a bod y gwaith a wneir gan rai o weinidogion Lloegr a'r Alban o dŷ i dŷ, i'w wneud yn y Seiat. Yn Seiat Jerusalem yr oedd yr awyr mor deuluaidd, a'r gweinidog yn deall amgylchiad pawb mor dda, fel y cyrhaeddid yr un peth trwy ymddiddan cyhoeddus yno, ag a gyrhaeddir gan lawer gweinidog trwy ymddiddan personol. Nid cynghorion cyffredinol yn unig a geid, ond cyngor mor gymwys weithiau i'r neb a fyddai'n ei gael, na fuasai'n gymwys i braidd neb ond hwnnw. O fewn terfynau doethineb, ni phetrusai Mr. Roberts ddweud pethau wrth yr aelodau ar gyhoedd, oedd yn ffrwyth ei adnabyddiaeth bersonol o honynt. "Wyt ti'n meddwl, fy machgen i," meddai unwaith wrth ymddiddan ag un i'w dderbyn i'r eglwys, "fod arnat ti eisieu gras i fyw'n dduwiol?" "Oes," ebai'r bachgen." Ebai Mr. Roberts, "oes, lawer iawn hefyd, fwy na chyffredin, cred hynny." Byddai ambell air ac ambell i anerchiad a geid ganddo mewn Seiat, llawn mor darawgar, meddir, a'i bregethau goreu. Yr oedd ei ddawn i siarad yn ddifyfyr yn ddihareb fel y gwyr pawb. Y mae'n debyg fod y rhyddid sydd mewn Seiat dda yn taro'i ddawn ef i'r dim. Er ei fod yn baratowr cydwybodol, blin ganddo oedd gwneud unrhyw beth, os na byddai dan ysbrydoliaeth ar y pryd yn gystal a bod wedi paratoi. Am bregethu y dywedai, "Dylai dyn gael pregethu pan fynno fo, a pheidio pan fynno fo." Y Seiat, o bob man, oedd y lle i bregethwr, heb ddim byd marw, offerynnol, o'i gwmpas, fod ar ei oreu. Ymddengys fod ganddo'r athrylith berffeithiaf a welodd yr oes yma at gadw Seiat.
Ond yr oedd elfennau a wnaent Thomas Roberts mor lwyddiannus yn y cyfarfod eglwysig yn cyrraedd i holl gylchoedd ei lafur,-yr ysbrydoliaeth ryfedd, ag arfer gair Morgan Llwyd, un o'i hoff awduron ef; y gonestrwydd di-dderbyn-wyneb, a'r tynerwch digymar. Dywed Mr. J. Owen Jones, o'r Bala, iddo'i weled ef yn ei golli ei hun yn hollol, wrth weinyddu'r ordinhad o Swper yr Arglwydd. Safodd i siarad, ag un o'r elfennau yn ei law, heb orffen cyfrannu yr ochr honno i'r capel; ac wedi siarad nes anghofio popeth, trodd i fynd tua'r sêt fawr, fel pe buasai'r rhan honno o'r gwasanaeth ar ben; ac yn ei ol i'r sêt fawr yr aethai oni buasai i Robert Parry 'r blaenor adnabyddus ei atal, a dangos ei waith iddo. "Y ffordd yma,' meddai Parry, "yr ydych i fynd." Byddai ei weddiau wrth fwrdd y cymun weithiau yn bethau i'w hir gofio.
Yr un rhyddid dirodres, yr un gonestrwydd, a ddangosai yn ei ymwneud â'r eglwysi oedd dan ei ofal, a welid ynddo hefyd gyd a phobl o'i gydnabod trwy yr ardal a'r ardaloedd. Hawdd deall fod y ddawn yma'n gryn fantais iddo fel holwr ysgol. Bu am flynyddoedd lawer yn dilyn y Cyfarfodydd Ysgolion. Adwaenai'r atebwyr drwy'r holl gylch, a medrai ddeffro tymer ymddiddan ynddynt yn odiaeth o naturiol. Ond cystal enghraifft ag un a glywais o'r rhyddid y soniwyd am dano, bleth ym mhleth a'r boneddigeiddrwydd perffaith a ganlynai hwnnw bob amser yn Mr. Roberts, ydoedd ei waith yn ffonodio blaenoriaid capel heb fod ymhell o'i gartref am eu diffyg dawn siarad. Yr oedd efe wedi bod yn pwyo ar yr un hoel ychydig cyn hynny mewn Cyfarfod Dosbarth. Dywedasai y pryd hwnnw, nad oedd gan flaenoriaid. yr oes ddim digon o ddawn i siarad tra byddai'r pregethwr yn tynnu ei gôt. Yr achlysur iddo ail afael yn y pwnc oedd i frawd oedd yn llywyddu mewn Seiat nos Sul ofyn iddo yntau ddweyd gair y cyntaf peth wedi dibennu'r odfa. "Well i chi i mi dewi," oedd yr ateb, ddwywaith neu dair. O'r diwedd, wedi tipyn o berswadio, dacw Mr. Roberts ar ei draed, pryd y gwelwyd, mai gwell hefyd fuasai gadael iddo; oblegid dechreuodd ar y blaenoriaid oedd o'i ddeutu bob yn un ac un, gan ddatgan ei syndod na buasai ganddynt rywbeth i'w ddweyd. Ac wedi gweini amryw geryddon pwrpasol, daeth at ŵr yr oedd ganddo fwy na chyffredin o feddwl o hono. (Gwell i mi newid yr enwau.) "Ac am danoch chi Evan Owen," meddai, "Yr ydw' i 'n synnu mwy atoch chi nag at neb o honyn nhw, a chwithau'n hen bynciwr, yn fab i'ch tad, ac yn Evan Owen heblaw hynny." Ar hyn dyma rai o'r gynulleidfa'n dechreu chwerthin. Yna meddai Roberts drachefn, "Raid i chi yn y llawr ddim chwerthin beth bynnag. Yr ydech chi'n salach fyth. Er saled ydi'r rhein, yr oeddech chi'n rhy sal i'ch gwneud yn flaenoriaid. Pwy o honoch chwi fuasai'n medru cyhoeddi cystal a John William Morris? Pwy o honoch chi fuasai'n medru gweddio fel Evan Owen?" Ni chlywais i ddim fod neb wedi teimlo'n ddolurus ar ol yr oruchwyliaeth hon.
Wedi'r cwbl y mae'n dda gan bobl eu trin fel pobl, ac nid fel plant. Gwell ganddynt, ar y cyfan, os byddant yn siwr eich bod yn eu parchu, fel yr oeddynt am y gŵr hwn, gwell ganddynt i chwi siarad yn blaen, lle na byddo bwriad clwyfo; dweyd y peth fel yr ydych yn ei deimlo, ac nid tynnu ei fin trwy ddweyd y peth a ddisgwylir gennych yn hytrach na'r peth a deimlwch sy'n wir. A thrwy'r cwbl y mae'n eithaf tebyg mai pur ddiarwybod mewn rhyw wedd oedd dawn Thomas Roberts i drin pobl. Y mae lle i feddwl ei fod yntau'n barnu mai felly yr oedd hi oreu. Pan ddywedodd rhywun wrtho, dan son am frawd o weinidog oedd wedi methu yn y pwnc yma o drin dynion: "Y ffordd i drin pobl, debyg, ydyw gwneud hynny heb iddyn nhw wybod eu bod yn cael eu trin?" "Ie," meddai Mr. Roberts, "ac heb i chwithau wybod eich bod yn eu trin nhw." Daeth cryn raddau o gyfrinach y gŵr hwn i Dduw allan ond odid yn y gair yna, dirgelwch ei ddylanwad fel gweinidog gartref, fel arweinydd crefyddol, ac fel gwladwr. Nid y dyn sy'n astudio fyth a hefyd pa fodd i ryngu bodd pobl a gochel eu tramgwyddo a fedr y ffordd atynt yn y pen draw, ond y dyn a'u parcho hwy fel creaduriaid rhesymol, ac a'u cymero hwy i'w gyfrinach i ryw fesur, wrth eu dysgu.
Pan ddaeth Thomas Roberts i gylch Cyfarfod Misol Arfon, daeth i ganol cenhedlaeth o wyr grymus, hŷn. nag ef mewn dyddiau. Yr oedd yn barchus iawn o honynt, fel y bydd pob dyn o gallineb a gras mwy na chyffredin, ac yn barchus iawn ganddynt, a'i onestrwydd lawn cymaint a'i ostyngeiddrwydd a enillai'r parch yma iddo. Dywedai Robert Ellis o'r Ysgoldy am dano'n fynych, "Y mae'n dda gyn i'r bachgen yna. Y mae'i galon o yn ei wyneb o." A'r gŵr oedd mewn cymaint bri gan arweinwyr y genhedlaeth honno oedd tywysog y cyfnod nesaf. Fel un neu ddau arall o arweinwyr Cyfarfod Misol Arfon, ni ddygai Thomas Roberts unrhyw arwydd gweledig o'r lle blaenllaw oedd iddo ym marn ei frodyr, a'r dylanwad cyfareddol oedd ganddo arnynt. Nid yn y sêt fawr yr eisteddai. Ni theimlai rwymau yn y byd i siarad ar bob rhyw beth a ddeuai ger bron. Yn wir, aml yr âi Cyfarfod Misol cyfan heibio, ac yntau yno, heb iddo ddweyd gair. Faint o hyn yma oedd yn ffrwyth tueddfryd ynddo ef, faint hefyd oedd yn ffrwyth dilyn defod ei gyfoedion yn y Cyfarfod Misol, a pha faint a wnaeth efe ei hun i fagu'r defod, nis gwn. Cyn y caech chwi weld faint o dywysog ydoedd, rhaid oedd aros iddo godi i siarad, neu gael ei alw i siarad. Byddai'r galw'n eithaf digon i ddangos i chwi ar bwy yr oeddid yn galw; oblegid os gwrthod a wnâi, neu os byddai mymryn o egwyl rhwng y galw a'i waith yntau'n ufuddhau, nis gallai'r cyfarfod byth braidd beidio dangos ei awydd i'w glywed ef, trwy arwyddion digamsyniol, curo dwylaw, neu rywbeth a atebai yr un diben. Pan gyfodai ar ei draed, anodd fyddai proffwydo pa ddull a gymerai o wynebu'r pwnc. Byddai cymaint o amrywiaeth ganddo ef yn ei areithiau ag y sydd gan ddyn cyffredin yn ei ymddiddanion. A chyda llaw, ai nid dyna ran go fawr o swyn siarad cyhoeddus da, medru cadw yn yr araith ffurfiol gryn dipyn o'r rhyddid a'r amrywiaeth lliw a geir yn ymgom yr aelwyd? Medrai ddadleu fel cyfreithiwr, dweyd hynny oedd i'w ddweyd dros yr ochr wan i'r ddadl; ac er na chelai Mr. Roberts mai honno oedd yr ochr wan, byddai'n anawdd iawn i neb droi'r cyfarfod yn ei erbyn ef. Dro arall dadleuai fel seneddwr, trwy chwalu o'r ffordd bopeth a berthynai i'r llythyren, a disgynnai ar ei union ar graidd y mater. Weithiau difrifwch goddeithiol fyddai dirgelwch ei lwyddiant ; dro arall fe rôi ryw chwithdro i bethau nes tynnu'r tŷ am ben ei wrthwynebydd.
Gwnaeth amryw areithiau pur hynod ar y cwestiwn o rannu casgliad y Genhadaeth rhwng y ddwy gymdeithas, y gartrefol a'r dramor. Ar ol y gyntaf o'r rhai hyn penderfynwyd rhoi dogn deugain punt mwy nag arfer i'r Genhadaeth Gartrefol. Nid oedd ond ychydig er pan benodasid Mr. Roberts yn ysgrifennydd y Genhadaeth honno; a deugain punt oedd ei gyflog ef y pryd hwnnw. A dyna a ddywedai un sylwedydd craff wrth fynd o'r cyfarfod, "Un garw ydyw Thomas Roberts; gwneud ei gyflog mewn un cyfarfod."
Gallwn nodi un esiampl arall ynglŷn â'r un cwestiwn. Dewisir hi nid am ei bod hi yr oreu,—y mae digon o rai gwell,—ond am y gellir crybwyll hon heb wneud cam a neb arall a gymerodd ran yn y ddadl. Mater oedd rhannu'r casgl, y gallai dynion cyn galled a'u gilydd gymryd dwy ochr wahanol arno; ac yr oedd y gwŷr da a wrthwynebent Mr. Roberts y tro hwnnw yn rhai digon cryfion a llwyddiannus i allu fforddio colli brwydr weithiau. Arfer y Cyfarfod Misol yn y cyfnod hwnnw fyddai rhoddi dwy ran o dair o'r casgliad i'r Genhadaeth Dramor, ac un ran o dair i'r Gartrefol. Erbyn yr adeg yr ydys yn son am dani, daethai y casgliad yn ddigon cryf i roi mwy na'r dogn arferol i'r naill, heb roi dim llai i'r llall. Dyna oedd cais Mr. Roberts, cael swm penodol i'r Genhadaeth Gartrefol yn wyneb ei hangen ar y pryd, pa un bynnag fyddai hynny, ai mwy ai llai nag un ran o dair, pennu'r swm, yn lle canlyn y ddefod. Yr oedd y casgliad heb orffen dyfod i mewn; a'r wrthddadl i gais Mr. Roberts ydoedd, mai gwell cadw at y drefn, un ran o dair am fod yn well dilyn egwyddor sefydlog na phennu swm ar y pryd. Dadleuid y pwnc gyd a llawer o fedr a dawn. Pan ddaeth tro Roberts i ateb ymaflodd yn y gair "Egwyddor," a dywedai: "Hawdd iawn arfer geiriau mawr am bethau cyffredin. Gofynnodd tad Boswell i rywun pwy oedd y Dr. Johnson hwnnw yr oedd ei fab yn gymaint ffrind ag o; a dyna oedd yr ateb, 'Dyn yn cadw ysgol yn Llundain. Ysgol ydyw hi; ond academy mae o'n ei galw hi.' Felly y mae Mr.——— yn galw rheol fach yn egwyddor. Ysgol ydyw hi; ond academy mae o'n ei galw hi. Rheol ydyw hi; ond egwyddor y mae o'n ei galw hi." A'r ddyfais syml yna y trodd efe'r cyfarfod hwnnw o'i blaid. Bydd yn hir cyn y gwel Cyfarfod Misol Arfon ŵr a fedr ei lygad-dynnu i'r un graddau, ac yn yr un fel ag y medrodd efe. Perthyn ei anerchiadau ar faterion pwysicach a mwy cyffredinol i'r un dosbarth a'i bregethau a'i anerchiadau yn y seiat.
Yr ydym wedi sôn eisoes amryw weithiau am ei gysylltiad a'r Genhadaeth Gartrefol. Gwnaed ef yn Ysgrifennydd iddi yn Sasiwn Dimbech, Mehefin 1889, a bu yn esgob y cylch hwnnw yng ngwir ystyr y gair hyd ddiwedd ei oes. Oni buasai'r llwyddiant mawr a fu ar Genhadaeth Gartrefol y Gogledd o dan ei ofal, cwyno y buasem fod calon mor dyner, a meddwl mor fyw, wedi gorfod dwyn cymaint o feichiau. Ond pa wybod nad ydoedd y gwaith a wnaeth gyd a'r Genhadaeth o gymaint gwerth gan ei Arglwydd, a phe buasai Thomas Roberts wedi byw blynyddoedd yn hwy i bregethu ac i ysgrifennu dau neu dri o lyfrau. Cymerai arno lawer o waith a llawer o ofal, na fuasai neb yn dweyd ymlaen llaw fod rhaid wrtho, eto gwaith y gwelai pawb ei werth ar ol gweled ei wneud. Mynnai wybod anawsterau neilltuol pob lle a phob gweinidog, nes bod swydd a allasai fod yn un sych ac offerynnol, wedi mynd yn ei law ef, fel popeth yr ymaflai ynddo, yn rhan o'i fywyd ef. "Y mae hon," meddai wrth Mr. William Lloyd, "wedi yfed f'enaid i."
Y mae'n bryd dweyd gair ar ei bregethu. Wedi'r cwbl, fel y dywedai David Davies o'r Abermo, "Pregethu ydyw gwaith pregethwr." Wrth reswm nid yw'r pregethu i'w gyfyngu i'r adegau y bo yn ei bulpud, ac wedi darllen testyn. Fe gynnwys pregethu bob cyfle a gaffo dyn i ddysgu ei gyd-ddynion am bethau mawr bywyd a duwioldeb. Am anerchiadau achlysurol Thomas Roberts, nid oes dim dwy farn, na lle i ddwy. Anaml iawn y byddai'n llai nag ef ei hun yn y rhai hyn. Llawer gwaith y gwelwyd ef yn gweddnewid cyfarfod dilewych, trwy gipio gair yma ac acw o'r areithiau o'r blaen, a rhoi ryw rwbiad cyflym, egniol, iddynt a'i feddyliau ei hun, nes byddai'r dur a'r gallestr rhyngddynt wedi taro tân cyn iddo eistedd i lawr. Os olaf fyddai ei dro i siarad, dibennai'r ymdriniaeth dan ei choron, ac os tu a'r canol, rhyfedd sôn, byddai'n haws i bawb arall siarad ar ei ol na chynt. Clywais ef yn rhoi rhyw fywyd rhyfeddol mewn gair o araith agoriadol goeth, "Dyddiau ieuenctid yr eglwys." Cododd rywbryd yng nghorff y cyfarfod, a choffaodd yr ymadrodd, "Dyddiau ieuenctid yr eglwys." Ie, yr oedd gair Mr.——— yn peri i ni feddwl am air y proffwyd. "Mi a'i denaf hi ac a'i dygaf i'r anialwch. . . Ac yno y cân hi, megis yn y dydd y daeth hi i fyny o wlad yr Aifft." Yna ychwanegai'n fyfyriol, megis rhyngddo ag ef ei hun, Dyddiau ieuenctid yr eglwys. Ie, ni fydd hi byth yn iawn nes ei chael hi'n ifanc yn ei hol." Yr oedd y fath hiraeth yn ei oslef, nes bod pawb yn deall ei feddwl yn ddeg gwell, na phe buasai wedi cymryd trafferth i roi darluniad manwl o'r gwahaniaeth rhwng ieuenctid yr eglwys a chyfnodau mwy ffurfiol yn ei hanes.
Ces gyfle unwaith i'w wylio ef yn paratoi araith, trwy ddigwydd gael y fraint o gyd-letya ag ef. Rhoes y cyfeillion caredig yr oeddym dan eu cronglwyd gennad i ni, y noson o flaen y cyfarfod, aros ar ein traed cyhyd ag y mynnem; a chan fod Mr. Roberts yn gysgwr pur fylchog, a minnau'n falch o'r cyfleusdra i gael mwy na fy rhan o'i gymdeithas, yr oedd hi yn llawer o'r nos arnom yn mynd i orffwys. Y mater oedd efe i lefaru arno drannoeth oedd, Perthynas yr Efengyl ag Ysbryd Gwerinol yr oes. Ymgomiai yn ol ac ym mlaen ar wahanol bethau, gan ddisgyn yn awr ac yn y man ar bwnc yr araith. (Ymdrechwn innau beidio'i flino ef a chwestiynau.) "Y mae rhyw adnod," meddai, yn Ezeciel, Abraham oedd un, ac a feddiannodd y tir; ninnau ydym lawer, i ni y rhoddwyd y tir yn etifeddiaeth." "Ychydig a ddywedodd efe arni yn yr ymddiddan, er troi tipyn o'i deutu hi; ond wrth wrando drannoeth gwelwn beth oedd yntau yn ei weled ynddi, sef rhybudd rhag peryglon yr ysbryd gwerinol. A'r sylw a wnaeth o ar yr adnod oedd hwn:—"Nyni ydym lawer, i ni y rhoddwyd y tir.' Y mae hynny'n cymryd yn ganiataol eu bod hwy cystal dynion ag Abraham." Hyd y gallwn i ddyfalu, wrth i gysgod ambell i feddwl ddisgyn ar yr ymddiddan, peth digon naturiol i Mr. Roberts oedd gweled, wrth baratoi i ddysgu eraill, i ba le yr oedd arno eisieu myned cyn gweled yn glir sut i fynd, gweled y cymhwysiad cyn gweled yr ymresymiad oedd i fod yn sail iddo, a gweled y sylwadau yn aml cyn gweled y pennau. Erbyn clywed yr araith darn bychan iawn o honi oedd y sylw a grybwyllais. Ei baich hi oedd, bod Cristnogaeth, heb law rheoli'r ysbryd gwerinol, yn brif foddion i'w ddeffro ac i'w feithrin. Adroddai hanesyn am un o garcharorion gwladol Ffrainc, yn dweyd ei deimlad y diwrnod cyn ei ddienyddio. "Pe gwelwn i fory, pan fydda'i mynd ar y trwmbel tu a'r dienyddle, pe gwelwn i'r bachgen butraf yn ystrydoedd Paris mewn perygl o fynd dan yr olwyn, mi wnawn ymdrech deg i'w achub ef; oblegid beth wn i, nad o hwnnw y cyfyd gwaredwr i Ffrainc ryw ddiwrnod." Yna dyfynnodd yr areithydd air Shelley, "Each heart contains perfection's germ." "Ie," meddai Mr. Roberts, gyd a'r floedd danbaid, fuddugoliaethus honno, Ond pwy welsai hedyn perffeithrwydd yn y dyn distadlaf, oni bai i Iesu Grist ei ddangos o? a phwy, er ei weld, a allasai ei ddwyn o i berffeithrwydd, ond yr Arglwydd Iesu Grist."
Ond nid oes dim posibl cyfleu'r araith ar bapur; yr oedd cymaint o'i grym hi yng ngwaith y llefarwr yn troi o gwmpas rhai o'r geiriau, yn adrodd eilchwyl ac eilchwyl,
"Each heart contains perfection's germ."
Yn olaf un yr oedd yn siarad y tro hwn, a'r gynulleidfa yn dechreu aflonyddu cyn iddo godi. Cyn iddo eistedd, mi glywn gyfaill yn sibrwd yn fy nghlust, "Y mae pob llygad yn y lle yma ganddo fo."
Yr oedd y meddwl diweddaf yn yr araith hon yn hoff feddwl ganddo, ac yn rhan bwysig o'i genadwri at ei oes,-Dyled y byd yma am bopeth da a feddai i Iesu Grist. Fel y gwelai Thomas Charles Edwards yr agoriad i bob anhawster diwinyddol ym Mherson a gwaith yr Arglwydd Iesu, felly y gwelai Thomas Roberts yr allwedd i bob cwestiwn o wyddoniaeth, ac athroniaeth, a pholitics, yn yr un man. "I do not think," meddai mewn papur yng Nghynhadledd Saesneg Aberystwyth, that nature will yield up all her secrets to men of science, until they become reconciled to her Maker." Un o'r pethau fyddai'n tanio'i eiddigedd fwyaf fyddai gweled pobl yn ymddigrifo yng nghynnydd rhyddid a brawdgarwch, ac yn anghofio priodoli hynny i Iesu Grist. "Yr holl fforddolion," meddai wrth bregethu ar y nawfed Salm a phedwar ugain, "Yr holl fforddolion a'i hysbeiliant ef.' Beth ydyw hynny? Pobl yn cymyd pethau'r Messiah, ac yn honni mai hwy pia nhw."
Fel yr awgrymwyd, nid oedd torri llwybr i'w feddwl ym mlaen llaw ddim yn un o ragoriaethau Mr. Roberts. Dywedai un beirniad craff, edmygydd o hono hefyd, fod rhaid addef y byddai Mr. Roberts yn aml yn dewis llwybr troed, pryd y cawsai ffordd fawr. Rhaid addef hefyd debyg, na fyddai'r llwybr troed, lawer tro, mo'r llwybr byrraf i ben y daith; ond er mwyn ambell i gipolwg, pwy na fuasai'n dewis canlyn y pregethwr hyd y llwybr troed? Yr oedd yr hyn fyddai rhwng cromfachau,—geiriau a brawddegau ar hanner eu dweyd,—y cwmpasu a'r cwbl yn llwyr fynd a'ch bryd chwi, wedi i chwi fynych wrando arno, heblaw fod cyflymder symudiadau ei feddwl, a'i law, a'i lais yn peri i chwi anghofio fod llawer sylw wedi ei gychwyn, a'i daflu o'r naill du. Chwi gaech gymaint o frawddegau a gwaith glân arnynt, ac yn enwedig cymaint o weledigaethau, na fyddech chwi ddim yn debyg o gwyno am yr asglodion a'r naddion, oedd, i ryw fath o lygad, yn gymaint o ddifrod ar y defnyddiau. Clywais ef unwaith yn dechreu pregeth fawr y "Gorchymyn Newydd," yn union lle'r oedd o dro arall wedi ei dibennu hi; er hyn i gyd, byddai pob darn yn berffaith, ond nad oedd cynllun y bregeth glir drwyddi ddim yn hawdd ei gofio. Yr oedd y bregeth yn debycach i dref yng Nghymru, wedi tyfu, trwy i hwn a'r llall godi tŷ ynddi, nag i dref yn yr America, wedi ei thorri yn ystrydoedd ym mlaen llaw, —a scwariau bychain rhyngddynt fel bwrdd chware gwyddbwyll,—cyn bod carreg ar garreg eto ar y gwastadedd noeth.
"Efe," fel y sylwai Mr. William James yn ei angladd, "efe oedd gannwyll yn llosgi ac yn goleuo." Rhaid oedd iddo ddechreu llosgi cyn goleuo'n iawn a dyna sy'n gwneud rhoi dychymyg am dano i bobl nas clywsant ef yn ei fan goreu, yn beth anodd iawn. Yr oedd y peth a ddywedai Mr. Roberts am y Proffwydi gynt yn wir am dano yntau. Nid dynion oeddynt yn cael eu cenadwri yn barod at eu llaw. Na, sefyll y byddent ar eu disgwylfa, ymsefydlu ar y tŵr, tremio i'r pellter am y weledigaeth. "Os erys disgwyl am dani; canys hi a ddywed o'r diwedd." (Hi ddaw gan anadlu'n fân ac yn fuan.) "Gan ddyfod y daw, ac nid oeda." Ni fyddai gan y proffwyd genadwri i eraill heb ei bod hi'n gyntaf wedi ei llosgi i'w enaid ef ei hun; felly yntau yr oedd ei genadwri'n costio yn ddrud iddo. Faint bynnag fyddai efe wedi feddwl o'r blaen, byddai raid iddo wrth weledigaeth newydd ar y pryd. Pan fyddai hebddi, di-lewych fyddai'r odfa; ond wedi i chwi ei glywed ef rai gweithiau cystal ag ef ei hun, byddai rhyw ogoniant o hynny allan ar ei odfaon cyffredin. Teimlo a wnaech fel Robert Ellis: "Bydd yn well gen i weld Thomas Roberts yn methu na gweld eich hanner chi'n medru." Pe buasai'n debycach i'r cyffredin, pwy ŵyr na fuasai'r dreth am hynny'n rhy drom? Pwy ŵyr na fuasai'r athrylith yn llai disglair, a'r bywyd heintus a gerddai'r gynulleidfa dan ei weinidogaeth yn llai ei rym?
Bu farw nos Wener, Tachwedd 24, 1899. Disymwth iawn yr ymadawodd.
"Twas like his rapid soul: 'twas meet,
That he who brooked not time's slow feet,
With passage thus abrupt and fleet,
Should hurry hence."
Fel y dywedodd ei briod ddiwrnod y cynhebrwng, "Fe gwynodd lawer ei fod yn methu cysgu. Fe gaiff gysgu dan y bore." Nid oes neb a warafun iddo gael gorffwys, er mor anodd gostegu llais hiraeth. "Felly y rhydd efe hûn i'w anwylyd."
II
SYR OWEN EDWARDS
I
GANWYD Owen Edwards yng Nghoed y Pry, ar fin y ffordd o Lanuwchllyn i Fwlch y Groes, ac o fewn rhyw filltir go dda i Orsaf Llanuwchllyn. Owen ac Elizabeth Edwards oedd ei dad a'i fam; ac yr oedd ol y ddau yn amlwg iawn arno. Gan ei fam y cafodd y callineb a'r craffter hanner gwyrthiol a'i nodweddai. Ei dad, wedyn, oedd biau'r elfen gelfydd, freuddwydiol, a berthynai iddo. Yr oedd cof ganddo'i gymryd gan ei dad yn blentyn pur fychan i'r meusydd, a dysgu iddo adnabod y blodau; a bu yntau yn ffrind i'r blodau ar hyd ei oes. Fel ei dad, medrai Owen yntau rigymu o'r goreu. Ar air, etifeddodd bob dawn oedd gan ei dad ond y ddawn ganu. Y marc pellaf a gyrhaeddodd y bachgen ar y llinell honno oedd canu'r cornet; ond rhoes hynny heibio wrth roi heibio bethau bachgenaidd. Yr unig son am dano'n canu ar ol hyn oedd pan oedd ei gyntafanedig yn faban. William Edwards, ewythr trwy briodas i Lady Edwards, a ddigwyddodd fod yn aros gyda hwy yn Llanuwchllyn; ac wrth glywed peth mor amheuthun ag Owen Edwards yn canu gefn nos, cododd i ben y grisiau i wrando; ond pan ddeallodd y penteulu fod ganddo wrandawr, tewi a wnaeth.
Yr oedd llawer o Lanuwchllyn ynddo; a gadawodd yr Annibynwyr lawer o'u dylanwad ar Lanuwchllyn. Y maent yn gryfion yn yr ardal, a buant gynt yn gryfach o lawer. Dywedai Carlyle fod dylanwad Presbyteriaeth ar Scot, er nad oedd Scot ei hun ddim. yn Bresbyteriad. Pan fo enwad yn gryf mewn rhyw gylch, neu wedi bod yn gryf, fe ddaw pawb yno fwy neu lai o dan ei ddylanwad. Ac felly darfu i Owen Edwards, oedd yn Fethodist eithafol (bron na ddywedech chi, rhagfarnllyd) gael yn ei natur ryw gainc o'r Annibynwyr Cymreig hefyd. Nid oedd ef, bid a fynno, ddim yn gynnyrch pur yr Hen Gorff. Yr oedd yn gryn edmygwr o'i gefnder, y Parch. Evan T. Davies, o Landrillo yn awr; a meddyliai gryn lawer o Michael Jones. Effeithiodd ei gyfathrach a'r Annibynwyr arno yn un peth i beri iddo wynebu diwinyddiaeth o safle'r llenor yn fwy na'r athronydd a'r triniwr pynciau. Effeithiodd beth hefyd ar ei ddawn siarad. Gall y sawl nas clywodd ef ffurfio syniad pur dda am ei ddawn wrth wrando Elfed, cyn i Elfed fynd i hwyl. Ni chlywodd yr un o'r ddau mo'i gilydd ond yn anaml; ond y mae'r lleisiau'n debyg wrth naturiaeth, a'r treigliadau, y codi a'r gostwng, yn rhyfeddol o debyg. Er mai'r "llais a'r parabl lleddf" oedd nodwedd Owen Edwards, nid oedd y lleddf mo'r lleddf traddodiadol sy'n perthyn i Fethodist orthodox.
Un o'r prif ddylanwadau arno'n llanc yn y Bala, yn Ysgol Tŷ Tan Domen, ac yng Ngholeg y Methodistiaid, oedd ei gyfeillach â Thom Ellis a David R. Daniel. Mewn oedran na fydd bechgyn lawer yn meddwl nemor am ddim ond mabol gampau a chwareuon, na'r goreuon o honynt yn meddwl am ddim byd lletach ei arfod na'u gwersi ysgol, byddai'r tri yma'n berwi o ddiddordeb mewn llyfrau a darluniau o'r tu allan i'w gwaith ysgol. Darllenwr ar draws ac ar hyd oedd Owen Edwards yn y cyfnod hwnnw; ond gweithio ryw ambell i chwech wythnos fel lladd nadroedd, a dyfod yn agos iawn i'r brig yn yr arholiad.
Y mae'n glod, pa fodd bynnag, i'w athrawon, Ellis Edwards a Hugh Williams, fod wedi darganfod sut fachgen oedd ganddynt yn y gŵr ieuanc y gorfyddai arnynt ambell dro ei ddwrdio am esgeuluso'i waith. Ymresymai yntau â hwynt yn ei ddull hamddenol ei hun. Dywedai fod arno flys cymryd ei fywyd yn ddifyr tra y caffai yr âi yn hen yn ddigon buan. Dibennai'r ymddidanion hyn â'i athrawon weithiau mewn chwerthin a chwpanaid o de, waith arall mewn rhyw sylw crynhoöl gan y Proffeswr, megis hwnnw gan Mr. Williams, wedi hanner awr o ddondio: "Well, I suppose you understand the general tenour of my remarks." Deallodd rhai o honom yn bur gynnar fod y Proffeswr Williams, y lleiaf ei ddylanwad o'r ddau arno, yn ystyried fod Owen Edwards ym mhell tu hwnt i rai a gyfrifid yn drech myfyrwyr nag ef. Er mai llenyddiaeth oedd ei orhoffedd ef o'r cychwyn, medrai oddiwrth wyddoniaeth hefyd. Ychydig a ŵyr erbyn hyn fod Owen yn wyddon pur addawol yn y cyfnod hwnnw. Efo, pan yn Athro Cynorthwyol, fyddai'n hwylio experiments i Ellis Edwards erbyn y dosbarth min nos. Pan oedd hi'n farwaidd iawn mewn un o'r dosbeirth dau o'r gloch, clywsom ffrwydriad embyd mewn ystafell arall; a pheth oedd yno ond Owen Edwards wedi torri'r llestri trwy roi gormod o bwysau ar yr hydrogen wrth ei fagu erbyn rhyw arddangosfa yn yr hwyr. Diangodd yn ddianaf; ond rhwng ei wyneb ef a'r bwrdd gwaith oedd yr unig lecyn yn yr ystafell heb wydr mân arno.
Yn Aberystwyth dechreuodd cyfnod newydd, cyfnod y gweithio caled, cyfnod a barhaodd heb nemor of fylchau hyd oni ddiosgodd ei arfau ddeugain mlynedd yn ddiweddarach. Heb lawer o fylchau a ddywedais, waith nid oedd ei wyliau ef, gan mwyaf, ddim yn fylchau yn ei dymor llafur, gan y byddai ganddo o hyd rywbeth ar droed, rhyw dynnu lluniau lleoedd hynod; ac yr oedd maint y diddordeb a gymerai ym mhob peth ar ei deithiau yn ei drethu ef fwy o lawer nag y trethasent un o ddiddordeb llai. Y mae gwrando pregeth i bwrpas yn trethu mwy o'r hanner arnoch na gwrando'n ysgafala. Nid cyfnod diffrwyth oedd y cyfnod o'r blaen chwaith. Yr oedd Owen Edwards, mewn gwirionedd, wedi darllen Ceiriog a Swift a Shakespeare a Wordsworth a Ruskin mewn oedran na fydd bechgyn yn gyffredin wedi darllen dim ond a osodwyd iddynt. Ac onid coll difrifol yn ein system ni hyd heddyw—gwaeth heddyw braidd nag o'r blaen—yw y gall bachgen hwylio am o saith i ddeg o flynyddoedd llafurus, at fynd yn feddyg, neu gyfreithiwr, neu bregethwr, heb fedru dim ar ddiwedd y tymor ond a ddysgodd at arholiadau? Y mae'n meusydd llafur ni'n rhy drymion i ddyn gael hamdden i edrych dim dros y clawdd heb fod yn wrthryfelwr yn erbyn ei athrawon. Mynnodd Owen Edwards y cyfryw hamdden cyn cymryd ei dorri i mewn at weithio mewn rhych. Ond wedi dechreu gweithio wrth reol, fe ymroes ati hi'n ddiymarbed. O hynny'n mlaen, yr unig fai gan ei athrawon arno fyddai gweithio'n rhy ddyfal. Clywais Benjamin Jowett yn dywedyd—yn y cyfarfod ysgwyd llaw hwnnw fyddai yn Balliol ar ddiwedd y tymor: "It's a very foolish and a very wrong thing, Mr. Edwards, not to take proper care of your health." Curodd bawb ar Lenyddiaeth Saesneg yn Arholiad Cyntaf B.A. Llundain—yr arholiad a elwir weithiau yn Intermediate. Ysgubodd rai o'r gwobrau dosbarth yn Glasgow yn yr unig dymor gaeaf y bu yno. Cafodd un o'r Brackenbury Scholarships yn Balliol, tair o wobrau cyhoeddus, agored i'r holl golegau yn Rhydychen fel ei gilydd, a graddio yn y dosbarth blaenaf yn yr Ysgol Hanes. Estynnwyd ei Ysgoloriaeth o bedwar ugain punt iddo flwyddyn yn hwy, er mwyn iddo gael teithio ar y Cyfandir. Dysgodd lawer iawn ar y daith hon. Gwelodd y byd a'r betws.
Yr oedd nid yn unig yn weithiwr dygn, ond yn weithiwr cyflym hefyd. Pan oedd yn Aberystwyth, daeth Golygwyr Cylchgrawn yr Athrofa ato ryw fore yn niwedd tymor, a phawb yn hwylio mynd adref, i grefu am erthygl; ac od oedd bosibl, am ei chael hi ym mhen ychydig oriau. Dywedodd Edwards yr ysgrifennai un, ond iddynt hwy bacio'i goffr ef at fynd i ffwrdd. Addawsant hynny, ac aeth y ddau ati mor selog nes pacio gormod—wel, y cwbl a feddai'r ysgrifennwr, ac ym mysg pethau eraill ei ddwy het yng ngwaelod y coffr. Y pryd hwnnw byddai pawb yn gwisgo het neu gap; a rhaid oedd mynd i brynu, neu fynd adref heb ddim am ei ben. Pa fodd bynnag, gorffennwyd yr erthygl yn ei phryd. Medrai Owen Edwards fraslunio'r rhannau olaf o draethawd tra fyddai yn ysgrifennu'r rhan flaenaf allan yn llawn-llanw a llunio ar unwaith. Bu ef a minnau am rai tymhorau'n mynd a thraethodau i'w beirniadu at y Peniadur Jowett. Ac ar un o'r boreuau hynny gwelais fy nghyfaill rai gweithiau heb gael amser i orffen ei draethawd, dim ond ei fraslunio; a pha beth a wnâi pan fyddai hi felly, ond deud y traethawd wrth yr Athro; ac hyd yr wyf yn cofio, un waith yn unig y cafodd ei ddal. Yr oedd ei siarad ef mor debyg i ddarllen: "Y llais a'r parabl lleddf," na wyddai'r Athro, gan amlaf, mo'r rhagor.
Dechreuodd bregethu pan yng Ngholeg y Bala; a daliodd i bregethu nes ymsefydlu'n Athro yng Ngholeg Lincoln, Rhydychen, pryd yr aeth y ddau waith yn ormod iddo. Ei gred ef, bid a fynno, ydoedd fod siarad a chynulleidfa o dipyn o faint yn lladd mwy arno na dim a wnâi. Yr oedd yn bregethwr tra chymeradwy. Fel y gallesid disgwyl, y wedd brydferth i'r gwirionedd a dynnai ei fryd ef y rhan amlaf. Cofir aml un o'i bregethau hyd heddyw,—"Y Balmwydden," "Gedrwydden," "Harddaf hefyd le fy nhraed." Ar y cyfan fe gytunai y rhan fwyaf fod disgrifiad hen chwaer grefyddol a chraff odiaeth, yn bur gywir am dano: "He lays a splendid table, but doesn't press it." "Bwrdd ardderchog, ond dim llawer o gymell." Eto, fe wnaeth rai pregethau a brofai y gallasai ragori mewn dull arall o bregethu. Er siampl, yr oedd ganddo un ar yr unfed ar bymtheg o Ezeciel-Pregeth y Tair Chwaer; a'r idea oedd, rhai wedi bod yn cyd-bechu yn cael eu cydgosbi a'u cyd-ddychwelyd. "Pan ddychwelwyf eu caethiwed hwynt, caethiwed Sodom a'i merched, a chaethiwed Samaria a'i merched, yna y dychwelaf dy gaethion dithau a'th ferched yn eu canol hwynt." Amlwg oedd y medrasai bregethu i'r gydwybod; ond â'r elfen gelfydd farddonol yn ei wrandawyr yr ymwnâi fynychaf, er bod amcan ymarferol ganddo bob amser.
Cafodd amryw alwadau yn fugail—un i Frederick Street, Caerdydd, un i Landderfel, a rhai heblaw hynny. A'r syndod yw, er bod pregethu Owen Edwards yn bregethu mor newydd, ac yn enwedig o newydd ym mhlith y Methodistiaid, fod hen flaenoriaid ceidwadol yn "dwlu arno," chwedl pobl y De.. Gwelais un yn dyfod ato unwaith, ac yntau ym mysg rhyw dri neu bedwar o honom, a gofyn iddo—" Owen Edwards, rowch chi gyhoeddiad yng Nghwm Tir Mynech?" Tynnodd Owen ei lyfr allan; ac ar hynny ailfeddyliodd y Blaenor. "Arhoswch," meddai, "mi ga'i 'ch gweld chi eto. Os gofynna'i i chi 'rwan, mi fydd raid i mi ofyn i'r rhein i gyd ": a ninnau, os gwelwch chi'n dda, 'n clywed y cwbl! Dyna'r sut bregethwr oedd Owen Edwards.
Cyn gado'r rhan yma o'i hanes byddai cystal crybwyll un peth neilltuol iawn ynddo. Ni fu bregethwr erioed a mwy o gydwybod ganddo yng nglŷn a'i ymddygiad mewn tai ar ei deithiau pregethu. Fel y gŵyr llaweroedd, yr oedd yn un o'r rhai difyrraf ei gwmni; ac os yr un, yn hoffach o gwmni merched nag o gwmni meibion; ond ni fu un amser ynddo ddim a barai i neb feddwl llai o weinidogaeth yr Efengyl. Ystyriai, a dywedai yn gyfrinachol, nad oedd hi ddim yn iawn i ddyn gymryd mantais ar ei goeddiadau pregethu, a'i gysylltiadau fel pregethwr, i ffurfio cyfeillach serch â neb. Ei syniad ef oedd, gan fod y teuluoedd yn ein croesawu ni i'w tai fel pregethwyr, nad oedd yn deg manteisio ar y cysylltiad hwnnw i gyrraedd unrhyw amcan arall pa mor anrhydeddus bynnag.
Am Owen Edwards fel llenor, y peth a'n synna ni fwyaf ydyw, mor llwyr yr oedd sylfeini'r llwyddiant mawr a gafodd, a'r dylanwad eithriadol a enillodd, wedi eu gosod pan oedd ef yn myned trwy'r athrofeydd. Os llenyddiaeth fyddai pwnc yr ymddiddan, efe fyddai enaid y cwmni. Yr oedd ganddo lygad dewin i ddyfod o hyd i drysorau llên. Yr oedd rhyw gyfaredd o ysbrydoliaeth o'i gwmpas, rhyw ddawn i'ch tynnu chwi heb yn wybod i'r un cywair ag ef ei hun. Cof gennyf fod pedwar neu bump o honom wedi mynd am dro hyd lethrau Moel Emol, ger llaw Llanfor, ac un o lyfrau Ceiriog gyda ni i'w ddarllen. Yr wyf yn cofio o'r goreu fod Tom Ellis yno, a W. S. Jones, y ddau ar eu gwyliau haf o Rydychen. Dyma sefyll neu eistedd mewn cornel lle y cyfarfyddai dau glawdd i gael tipyn o gysgod gwynt, a gosod Owen Edwards i ddarllen Ifan Benwan. Ac nid anghofiodd neb oedd yno byth mo'r hwyl pan ddaethpwyd at y pennill:
"I fyw yn gynnil hyd fy oes,
Medd Ifan, 'mi ofala;
Chaiff neb byth ddweud fod gennyf fi
Ddim mwy o gaws na bara.
"Ac yna torrodd slisen fawr,
A dododd honno'n isaf;
Ac wedyn torrodd slisen fach,
A dododd honno'n uchaf."
Ni wn i ddim hyd heddyw beth a barodd iddi hi dorri'n gymaint tymestl o chwerthin yn y fan yna ar y gân. Diau fod gwynt iach a'r cwmni llawen yn cyfrif peth am dano; ond darllen Owen Edwards oedd y peth mwyaf.
Dechreuai gynllunio at roi gwaith darllen i'r Cymry ym mhell cyn gorffen ei addysg ei hun. Pan yn Rhydychen yn fyfyriwr, anfonodd at John Ruskin. i ofyn ei gennad i gyhoeddi cyfieithiad Cymraeg o dri o'i lyfrau ef. Rhyngodd ei lythyr fodd y dysgawdwr enwog yn fawr dros ben. "You have made me as proud as a peacock," meddai, "to find that there is some spirit left in Wales, not crushed out by manufactures and education. And your choice among my books has pleased me much." Nid wyf yn cofio'n sicr pa rai oedd y llyfrau. Tybied yr wyf fod y Crown of Wild Olives yn un, ac fe allai yr Ethics of the Dust yn un arall. Ond rhaid bod rhywbeth yn llythyr y bachgen a apeliai yn ddwfn at yr hen wron. Ni chafodd y llyfrau hynny mo'u cyfieithu ; ond yr oeddynt yn yr arfaeth.
Efe oedd ysbryd cynhyrfiol Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Nid oeddym yn ddigon hyffordd y pryd hwnnw i wybod mai Cymdeithas Ddafydd ap Gwilym a ddylasai ei henw hi fod. Nid nad oedd gan y lleill eu cyfraniad at fywyd y cwmni hwnnw; ond credaf y byddent oll yn eithaf bodlon i chwi ddywedyd mai'r "Arch-Dderwydd" oedd blaenor y symudiad. Fo ddysgai yn wir gan rai llawer llai nag ef ei hun; ond camp ac nid coll ynddo oedd hynny. Fo wyddai yn well na neb arall beth a fedrai'r lleill bob un ei wneuthur oreu; a champ fawr mewn arweinydd ydyw hynny. Efo oedd yr Ysgrifennydd cyntaf, fel y gwelir oddiwrth erthygl wych Llywelyn Williams yn y Welsh Outlook. Ond wrth fod yn ysgrifennydd cyntaf fe gafodd gyfle i argraffu ar y Gymdeithas ryw ystwythter a rhyw naturioldeb rhwydd, a chadwodd hithau ef, mi gredaf, trwy genhedlaeth ar ol cenhedlaeth o fechgyn. Buasai ambell i 'sgrifennydd yn siwr o ladd cymdeithas fel hon trwy dorri rhigolau rhy gaethion iddi weithio ynddynt. Pob. peth a ddywedai'r Ysgrifennydd hwn, fe dueddai i fagu rhyddid ac nid i'w fygu. Byddai ei gofnodiony rhai a anfonid i'r papur, braidd heb eu newid,-yn gyrru'r frawdoliaeth yn gandryll wrth glywed eu darllen yn y cyfarfod nesaf. Dywedasai un o'r bechgyn, a hwnnw'n bregethwr, un o'r bechgyn goreu o honom hefyd,-air yscaprwth, mewn tipyn o afiaith wrth glywed sylw mwy cyrhaeddgar na'i gilydd : "Go dda! ïe, byth o'r fan yma!" A dyma'r fel yr ymddangosodd y cofnod yn "Y Goleuad":
"Ar ol y sylw diweddaf cyfeiriai hwn a hwn mewn dull gwamal at ddydd sicr ei dranc." Yr oedd gan Owen Edwards y dalent ryfeddaf i agor llif-ddorau doniau pobl eraill, yn gystal a dywedyd pethau di-gyffelyb ei hun. Ar ol iddo ymadael i'r Cyfandir ar y daith y soniwyd eisoes am dani, fe welodd yn y papur Gywydd John Morris Jones, "Cwyn Coll am y Brodyr Ymadawedig." Yr oedd yr awdur wedi gadael heibio bedair llinell o'r Cywydd, am y tybiai y mae'n debyg eu bod yn grafiad rhy gignoeth i'w printio ar goedd gwlad. Yr un dyddiau ag y printiwyd y Cywydd heb y rheini, fe ddigwyddodd i minnau, yn fy niniweidrwydd arferol, yrru'r pedair llinell hynny i Owen Edwards mewn llythyr, fel siampl o ddoniolwch y Cywydd. Beth oedd yn y papur yr wythnos wedyn, o Geneva neu rywle pell arall, ond y pedair llinell atgas y barnasai yr awdur yn ddoeth eu diarddel. Daethant i fewn yn naturiol ddigon fel dyfyniad o'r llythyr a yraswn i. Bu'r direidi dihysbydd yma'n fywyd i'r Gymdeithas Ddafydd ac yn foddion i dynnu'r bechgyn allan hyd yr eithaf.
Oedd, yr oedd sylfeini gwasanaeth llenyddol Owen Edwards wedi eu gosod mor fore a hynny. O'r Gymdeithas yma o fechgyn yn yr ysgol y cododd yr Orgraff Ddiwygiedig y mae cymaint o son am dani—yr orgraff y bu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, ag arfer gair Anthropos, yn fam fedydd iddi,-yr orgraff a ddysgir heddyw i bob plentyn, ac na ŵyr y tô presennol o blant ddim fod yr un wedi bod ond hyhi. Yr oedd pethau eraill ar gerdded yr un pryd, at gyfoethogi a dyrchafu llenyddiaeth Gymraeg; ond trwy rai o fechgyn y Gymdeithas honno yr agorwyd ffordd i wneuthur ymchwiliadau John Rhys a llafur golygu Gwenogfryn Evans yn dreftadaeth cenedl gyfan. Llawer a fu o wawdio ar ymdrechion y llanciau di-brofiad hyn, a thipyn bach o rywbeth yn ymylu ar erlid; ond cyn pen y tair blynedd fe welid y gwawdwyr a'r erlidwyr yn efelychu castiau diniwed y bechgyn di-brofiad gosod rhyw air neu briodwedd, a gyfrifid yn ddigrif o hen neu yn ddigrif o newydd rhwng nodau dyfyn i ddechreu; ac yna, ym mhen tro neu ddau, ysgrifennu'r gair heb nodau dyfyn, a'i dderbyn yn y man yn gyflawn aelod. Wrth gwrs, yr oedd yn bur naturiol bod ar y mwyaf o helynt gyda'r pethau newydd hyn. ar y cychwyn. Ni welsoch chi beth newydd erioed na fyddai am ychydig ormod o helynt gan rywrai yn ei gylch-modur newydd gan gwmni masnach, phonograph newydd mewn teulu, offer tynnu lluniau am y pythefnos cyntaf. Ac os daw organ i gapel, odid na fydd yr organ wedi mynd yn degan gan rywrai; a'r unig feddyginiaeth i'r chwiw fydd bod y capel nesaf yn cael organ hefyd. Byddai defnyddio'r Orgraff Newydd yn ddeunydd hwyl gynt; ond nid oes hwyl yn y byd o'i defnyddio hi heddyw, am y rheswm syml fod braidd bawb yn ei defnyddio.
Am gyraeddiadau Owen Edwards fel dysgwr, nid rhaid ymhelaethu. Dywedai York-Powell, y Proffeswr Hanesiaeth ar ol hynny, mai Edwards oedd y bachgen cryfaf a welsai ef yn yr Ysgol Hanes trwy'r holl flynyddoedd y buasai yn Athro ynddi. Dyna farn gŵr o'r tu allan i Goleg Edwards ei hun. Clywais Beniadur presennol y Coleg hwnnw'n deud mai Edwards oedd yr unig ddisgybl a fu ganddo erioed, y teimlai ef na allai fod o ddim cymorth iddo. Ym mhen ychydig amser ar ol i Edwards ddyfod yn ol yn Athro, rhoes yr un gŵr res o bapurau o waith gwahanol fechgyn dieithr i Edwards, i'w beirniadu mor gyflawn a di-gêl ac y medrai; ac fe synnodd arno weled mor llwyr yr oedd ei gyfaill ieuanc wedi adnabod pob un o honynt oddiwrth ei waith. Perthynai Owen Edwards i Gymdeithas y Seminar Hanes, cymdeithas o raddedigion ac is-raddedigion. Cafodd y fraint. eithriadol braidd o ddarllen papur i'r Gymdeithas honno. Os nad wyf yn cam-gofio, yr oedd Hensley Henson, Esgob presennol Henffordd, yn perthyn iddi yr un pryd. Ni chymerai ran yn nadleuon yr Undeb, Cymdeithas boliticaidd y bechgyn; ond gwnâi ddefnydd mawr o Lyfrdy'r Undeb; ac ysgrifennai lythyrau yno beunydd a byth.
Hawdd fuasai coffau aml i ystori er dangos yr argraff a wnâi'r Cymro dawnus ar y cyffredin o Saeson yr Athrofa. Yr oedd difyrrwch di-ddiwedd iddynt yn y gymysgfa ryfedd oedd ynddo ef o ddireidi ac afiaith, hyd at ddibristod, ar y naill law, ynghyd a rhyw anian syml, wledig, Biwritanaidd, ar y llaw arall. Yr unig waith erioed i mi fod mewn theatr, digwyddodd i mi fod ym mraich bachgen o ddehendir Lloegr, oedd yr un fath a minnau heb fod mewn un erioed o'r blaen. Gofynnodd i Owen Edwards, a gyfarfu â ni rywle ar y ffordd, a oedd yntau'n mynd i weld yr actio. "Na," meddai Edwards, "fedra i ddim anghofio'r Salm Gyntaf."
II.
Nid syn fod Syr Owen mor gymeradwy fel Inspector, bod yr athrawon yn ei ddeall ef mor dda, ac yntau'n eu deall hwythau. Fe fu'n athro tra llwyddiannus ei hun ar amryw o risiau'r ysgol ddysg. Bu'n bupil teacher yn Ysgol Genhedlig Llanuwchllyn; yn Athro Cynorthwyol yn y Bala am flwyddyn; ac yn Athro yng Ngholeg Lincoln, Rhydychen, am bedair blynedd ar bymtheg-o 1888 i 1907. Yn gynnar yn y cyfnod hwn y priododd Ellen, merch y Prys Mawr geneth oedd yn ddihareb am ei phrydferthwch, a chyn hynoted a hynny, i bawb a'i hadwaenai'n dda, am rinweddau'i charictor.
Ni chefais ddim profiad personol o Owen Edwards fel Darlithydd. Diau ei fod yn ddifyr a chlir a chryno. Ond am ei deithi fel Athro Priod, Tutor, mi wn yn lled dda. Wedi bod yn gyd-ddisgybl ag ef am flynyddoedd, ces y fraint hefyd o fod yn un o'i ddisgyblion cyntaf yntau; oblegid cyn ac ar ol ei bennu yn Gymrawd o Goleg Lincoln, fe ddysgai fechgyn o amryw golegau eraill. Yr oedd rhyw elfen oddefol yn perthyn iddo fel athro, a'i galw hi felly o ddiffyg gwell enw,—rhywbeth yn ymylu ar gymryd arno mai'r disgybl fyddai yn ei ddysgu ef, ac nid efo yn dysgu'r disgybl. Deallais ym mhen blynyddoedd mai dyma oedd ei syniad ei am waith Athro—y syniad Socrataidd. Bum yn synnu lawer gwaith na fuasai yn fwy brwdfrydig ei glod i Lewis Edwards, ac yntau'n edmygwr mor fawr o Lewis Edwards fel tywysog y deffroad llenyddol yng Nghymru. Yr oedd yn ddarllenwr mawr ar y "Traethodau Llenyddol." Ond fe! athrawon soniai fwy lawer am Henry Jones ac Ellis Edwards, am Caird ac A. L. Smith. Dywedodd wrthyf unwaith nad oedd y Doctor ddim yn cynrychioli'r syniad am yr hyn a ddylai athro fod, nag am yr hyn a ddylai addysg fod,—bod ym mysg athrawon Cymru syniad gwell—syniad Watcyn Wyn—tynnu allan trwy addysg yr hyn oedd yn y disgybl, yn fwy na gosod terfyn i ffurf ei gynnydd--mewn gair, llai o ddisgyblaeth a mwy o ryddid. Y mae'r athro yno, nid i dorri llwybr i'r disgybl yn gymaint, ond i gael ei odro am bob cyfarwyddyd y clywo'r disgybl ar ei galon ei ofyn ganddo. Y mae hyn yna, bid sicr, yn gosod y pwnc yn foelach ac yn blaenach nag y gosodid ef gan Owen Edwards ei hun; ond y ffordd yna yn ddi-ddadl yr oedd ei osgo ef.
Llafuriodd yn ddyfai a diymarbed yn Rhydychen—cadw dosbeirth yn y prydnawn, yn gystal a bore a hwyr, peth nas gwnâi ond ychydig iawn o'r athrawon swyddogol,—dim ond ambell i athro priod a enillai ei fara trwy baratoi'r bachigyn at arholiadau neiltuol—y cerbydwyr, chwedl John Pritchard, Birmingham. Adwaenwn gyd—fyfyrwyr i Owen Edwards—ambell un go ddiffrwyth, ambell un arall aflêr gyda'i waith yn ei ladd ei hun o ddiffyg trefn. Fe fyddai tro yn y wlad am brynhawn yng nghwmni Edwards yn ddigon i roi brawd gwan felly ar ei draed am hanner tymor. Fe ddoi adref fin nos alond ei galon o ymroddiad i amgenach gwaith a diameu mai'r un anian o lywodraethai'r cyfaill pan ddaeth yn Athro wrth ei swydd. Cefais achos ysgrifennu ato rywbryd yn y cyfnod hwn dros ryw fachgen, heb fod yn perthyn i'w Goleg ef, oedd wedi colli tipyn ar y llwybr, a mynd dan gerydd gan yr awdurdodau. Mi hir gofiaf y drafferth a gymerodd a'r tiriondeb a ddangosodd mewn rhoi'r gŵr ieuanc ar y ffordd i ddyhuddo awdurdodau'r Coleg, a dyfod yn ol i lwybrau rhinwedd ac i gywair gwaith. Y mae'n ddirgelwch sut y medrodd wneuthur ei waith mawr a chyson yn yr Athrofa, a gwneuthur hefyd y gwaith llenyddol a wnaeth i Gymru. Nid anghofiodd am awr fod ganddo ysgol eangach na Rhydychen, fod cannoedd yng Ngwlad ei Dadau yn eistedd wrth ei draed ac yn yfed o'i ysbryd.
Am ran o'i dymor yn Rhydychen fe fu'n cynrychioli Sir Feirionydd yn v Senedd. Costiodd hyn yn ddrud iddo mewn llafur a lludded. Llawer gwaith y cafodd hynny a gafodd o gwsg yn nisgwylfa'r Orsaf Drên, er mwyn dal trên bore o Lundain—rhy blygeiniol gan bobl ei westy godi ar ei gyfer a dychwelyd at ei waith i Rydychen. Yr oedd syched am waith yn nwyd ynddo. Ond pennod rhwng cromfachau oedd pennod y Senedd. Dywedodd hen frawd o bregethwr—Thomas Dafis, Melin Barhedyn, beth gwir iawn wrtho unwaith. Gofynnai Owen iddo: "Oes gennoch chi ddim cyngor rowch chi imi, Tomos Dafis?" Ciliodd yntau gam neu ddau yn ol i gael ail olwg arno; ac meddai: "Paid byth a chwffio. Wnei di ddim cwffiwr." Tybed y gwyddai'r hen bererin gymaint o wir oedd yn ei ddeud?
Nid trwy ymladd y byddai Owen Edwards yn dangos ei wroldeb, ond trwy ddewis ei lwybr ei hun a glynu wrtho heb ofni na gwg na gwên. Osgoi brwydr a wnâi, y rhan amlaf, ond nid o gwbl oddiar lwfrdra, namyn am nad oedd brwydro ddim yn beth wrth ei fodd. herwydd yr elfen yma, ac o herwydd ei fod wedi ei alw at waith mwy, ni chyrhaeddodd ef mo'r enwogrwydd a enillodd rhai o'i gydwladwyr mewn politics. Mewn gair, nid oedd na champ na rhemp gŵr plaid yn perthyn iddo.
Ond er nad oedd ymladd yn perthyn i'w ddawn, medrai ladd ambell i ffolineb yn fwy effeithiol na thrwy ymladd. Medrai wawdio'n ddeifiol; ac nid yn aml y gwelwyd ef yn troi min ei watwareg ar ddim nad oedd yn haeddu'r driniaeth. Adroddir ei fod yn beirniadu mewn eisteddfod leol ym Mhwllheli. Un o'r testunau cystadlu oedd, "Enw Newydd ar Bwllheli."
Yn lle gwobrwyo'r goreu, fe gymerth fantais ar yr amgylchiad i ddangos ffolineb y rhai a osodasai y fath destun. Y feirniadaeth hon a fu'n wasanaeth claddu i'r idea honno: hi ddarfu am dani o'r dydd hwnnw allan. Y mae pawb yn cofio colofn yr ateb cwestiynau yn hen gyfrolau'r "Cymru,"—y Golygydd ei hun, yn ddigon aml, wedi dyfeisio'r cwestiwn er mwyn cael ei ateb; ac nid ychydig o bethau dwl a ddiffoddwyd yn y dull esmwyth yma. Dyma siampl ar antur o "Gymru " Hydref, 1902:-"Athro—'Nis gwn beth yw'r achos fod y Cymro'n ddi-asgwrn-cefn,' Gwyddoch o'r goreu. Chwi yw un achos."
Yn ol ysgrif ddawnus fy nghyfaill Llywelyn Williams, bwriad Syr Owen ydoedd noswylio'n gynnar ac ymroddi i waith llenyddol. Ond daeth galwad newydd. Pennwyd ef yn brif Inspector ar Gymru. Mynych y cwynir nad yw swydd a dawn ddim yn taro'i gilydd; ond dyma, beth bynnag, gyd-darawiad hapus ryfeddol o'r ddau. Am unwaith fe ddaeth y goron ar ben y gwir dywysog. Prin y bu penodiad erioed yn gorwedd yn esmwythach ar deimlad yr athrawon o bob maint a gradd. Yr oedd y tir wedi ei baratoi trwy ei lafur llenyddol ef, yr athrawon ac yntau eisoes ar yr un llinyn. Fe ymroddodd i'r gwaith mewn amser ac allan o amser. Fe weithiai Sir Feirionydd ei hun am flynyddoedd, fel y fferm o gwmpas plas y gwr-bonheddig, heb is-ymwelydd dano i gymryd dim o'r llafur oddi ar ei law. Gan yr athrawon ystyrid ef megis tad; a phan lesmeiriodd y banerwr hwn, nid ychydig o honynt a deimlodd eu bod wedi colli, nid tywysog yn unig, ond câr agos a ffrind. Vr unig beth y mae llawer yn gresynnu am dano yw, na chawsid ym myd addysg Gymreig yr hyn a alwodd Lloyd George mewn cysylltiad arall yn Unity of Command. Pa bryd y down ni'n ddigon call i osod holl gylch addysg Cymru dan un gyfundrefn o arolygiaeth? A phed anturiasid ar hynny yn nydd Syr Owen, nid llai o ryddid i athrawon neilltuol a fuasai, nac o amrywiaeth ym mysg yr ysgolion, ond mwy.
Yng nghyfnod ei waith fel athro yn Lincoln hwyliodd a golygodd amryw gylchgronau "Cymru Fydd" ynghyd a R. Humphreys Morgan; "Cymru"; Cymru'r Plant"; "Wales"; "Heddyw"; a'r "Llenor." Golygodd hen lyfrau, megis Geiriadur John Davies o Fallwyd. Ysgrifennodd amryw ei hun o rai newyddion, a hwyliodd eraill:—"Tro yn yr Eidal," "Geneva," "Llydaw," "Robert Williams o'r Wern Ddu," "Ap Fychan," ac amryw o lyfrau plant. Gwelir nad yw fy rhestr yn agos i gyflawn. Ychydig flynyddoedd cyn hynny, anodd fuasai cael llyfr Cymraeg o faintioli cymhedrol i'w roi'n fenthyg i'r claf yn yr Ysbyty. Wedi iddo ef ddechreu llafurio yr oedd digon o ddewis. Y dydd o'r blaen gofynnid i mi dynnu allan restr o lyfrau plant i'w hargraffu i ddeillion. Gofynnais am gyfarwyddyd i ŵr pur hyffordd. Llyfrau Owen Edwards oedd y rhai cyntaf ar y rhestr honno; a chlod ac nid anglod iddo ef oedd bod yno weithiau rhai eraill lieblaw ef; oblegid prawf oedd hynny ei fod ef wedi llwyddo i gychwyn cyfnod. A dyna'r fel y bu hi gyda'r rhan fwyaf o'i waith ef. Blaenffrwyth ydoedd o gynhaeaf toreithiog.
Geilw Mr. Richard Morris Syr Owen yn "broffwyd"; ac yr oedd felly, yn broffwyd yn yr ystyr a roddai Thomas Roberts Jerusalem i'r gair. Dywedai ef fod proffwyd yn rhagfynegi, am ei fod yn gweld hadau'r dyfodol yn y presennol. A'i adnod ef ar y pwnc fyddai honno: "Traethaf hwy i chwi cyn eu tarddu allan." Dyna waith proffwyd-dehongli ci bywyd i genedl cyn bod y genedl i gyd yn ymwybodol o hono. Beth ynte oedd cenadwri'r proffwyd hwn, a ddehonglodd Gymru i Gymru? Mai neges gyntaf Cymro yw bod yn Gymro o ddifrif. Felly y gall Cymro fod o fwyaf o wasanaeth i'r byd, trwy fod yn Gymro. Nid oedd dim culni yn Owen Edwards, dim swcro hunanoldeb cenhedlig. Gwelsom amser na fyddai ef byth yn colli cyfle i roi colyn i'r teimlad hwnnw. Ni fyddai byth yn blino tywallt dirmyg ar y ddefod bapur newydd, a fyddai yn dra chyffredin gynt, o gyhoeddi llwyddiant rhyw laslanc yn y Preliminary Pharmaceutical, o dan y teitl, "Dyrchafiad i Gymro." Ond trwy fod yn Gymry, ac nid yn gopi o genhedloedd eraill, y gall Cymro a Chymraes wasanaethu eu cenhedlaeth a chyfrannu y peth a ymddiriedwyd iddynt hwy at gyfoethogi dynol ryw. Pregethodd yr athrawiaeth hon mewn llawer ffordd.
Pan oedd ef yn ifanc, yr oedd hi'n dymor, chwedl Emrys ap Iwan, o ail-ddechreu Cymraeg; ac Edwards a wnaeth fwyaf i wneuthur y Gymraeg newydd yn ffasiwn. Yn hyn yr oedd ef yn fawr yn anad neb o'i gyd-lafurwyr-mewn medru creu ffasiwn. Yr oedd y peth a wawdid gynt fel Cymraeg plwy', Cymraeg Rhydychen, Cymraeg Llafar Gwlad, yn bod ar hyd yr amser. Cadwesid y traddodiad am dano'n fyw yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg cyfnod sych, diffrwyth, ar yr iaith Gymraeg-gan Nicander a John Mills; a chyhoeddasid anathema gan Lewis Edwards ar y Cymraeg gosod a ddygasid i mewn dan ddylanwad Pughe a Gwallter Mechain. Ond rywsut fe ddaliai pobl i 'sgrifennu Cymraeg gosod, Cymraeg gwahanol i'r hyn a siaradent, er gwaethaf yr holl gondemnio oedd arno; a daliai'r papurau newyddion i efelychu priodweddion estronol. Owen Edwards a wnaeth fwyaf i greu'r ffasiwn sydd ar Gymraeg heddyw. Nid dywedyd yr wyf mai efe a wnaeth fwyaf i sefydlu'r briodwedd na'r orgraff. Bu gan eraill, ac y mae gan eraill heddyw, law cyn amlyced ag yntau yn y gwaith hwnnw; ond efo a wnaeth fwyaf i wneuthur y peth yn ffasiwn. Y mae'r cyfnewidiad heddyw mewn newyddiadur a chylchgrawn yn ddirfawr. Yr oedd llyfrau a phregethau heb golli'r traddodiad o symledd clasurol; ond naw wfft i bapurau newyddion deugain mlynedd yn ol! Y maent heddyw'n darllen fel gwaith rhai yr oedd ysgrifennu Cymraeg yn beth annaturiol iddynt. Teimlai llawer er's talm mor wrthun oedd y Cymraeg anghymroaidd hwnnw oedd mewn bri gynt. Pan yn rhyw fachgennyn mi glywais ddadl wrth y bwrdd rhwng rhai o weinidogion y Methodistiaid—Thomas Owen, Porthmadog, ac Evan Jones, ac eraill ar y cwestiwn, ai "mwyrif" ynte "mwyafrif" oedd y gair goreu am majority? Dyfynnu "mwyrif" yr oeddid fel enghraifft eithafol o Gymraeg gwneuthur; ac fel hyn y crynhôdd Evan Jones ffrwyth y drafodaeth: Yr ydw' i 'n dal fod arfer gwlad yn ddeddf yn y pwnc yna." Ond er bod llawer, hen yn gystal ag ifanc, yn gweld gwrthuni'r Cymraeg gosod, Owen Edwards a wnaeth fwyaf i'w ladd ef. O ganlyniad, daeth ysgrifennu Cymraeg o fod yn grefft gudd i'r ychydig yn waith rhwydd i'r lliaws. Mewn merched y gwelwch chi'r gwahaniaeth. Hwynt—hwy, debyg, ydyw cludyddion goreu pob defod, nid am eu bod yn waseiddiach na'r meibion, ond am eu bod yn fwy byw i gipio popeth fyddo'n mynd. Y merched ddaw a'r ddefod o siarad Saesneg i fewn i ardal Gymraeg. Hwynt-hwy bob amser fydd yn penderfynu ffiniau'r gwahanol raddau sy'n perthyn i gymdeithas, pwy sy'n bobl fawr a phwy sy'n bobl fychain. Ac yn y merched y gwelwch chi'r cyfnewidiad hwn. Ffrwyth cyntaf addysg uwchraddol i ferched yng Nghymru oedd peri na fyddai'r un ferch braidd byth yn ysgrifennu llythyr Cymraeg os medrai hi 'sgrifennu Saesneg. Dyna'r fel y byddai hi, yn bendifaddeu, rhwng 1870 ag 1890. Heddyw chi gewch gystal llythyr Cymraeg gan ferch a chan fab; a pho oreu addysg y ferch, goreu oll fydd ei Chymraeg.
Owen Edwards hefyd a biau lawer iawn o'r clod am ledu cylch darllenwyr Cymraeg. Ni synnai dyn ddim nad barn yr hanesydd fydd, mai Daniel Owen oedd ei brif gydymgeisydd ef yn y gwaith hwn. Rhaid temtio pobl i ddarllen; ac er bod llawer un wedi 'sgrifennu pethau rhagorol yn Gymraeg yn y genhedlaeth hon, y ddau hyn a wnaeth fwyaf o bawb i demtio'r Cymry i ddarllen Cymraeg. Ond heblaw hynny, cafodd Owen Edwards gyfle swydd i wneuthur peth nas cafodd neb arall yr un fantais i'w gyflawni. Fe ddaeth ef i'w swydd fel Inspector pan oedd y clefyd a adweinid fel "Cymru Fydd" yn ei boethder. Yr oedd yr un anian yn John Rhys. Byddai yntau yn siarad Cymraeg â'r plant. Buasai yntau yn Inspector Ysgolion; a chydymdeimlai yn drwyadl â'r breuddwyd o gael Cymru eto yn gartref Cymraeg a nythfa i fywyd hollol Gymreig ; ond daeth ei weinidogaeth ef fel Inspector yn rhy gynnar i greu defod. Hau ei ideas mewn drain yr oedd, lle'r oedd Owen Edwards, o'r tu arall, wedi braenaru braenar cyn dyfod i'w swydd. Yr oedd yr amseroedd yn barod weithian i gael ysgolion ar batrwm mwy Cymreig.
Y mae Cymru wedi dioddef er's cenedlaethau oddiwrth yr anffawd o fod ei chynddelw hi yn Seisnig i fesur mawr. Gwnaeth yr hen ysgolfeistri waith ardderchog yn ddiau yn eu dydd. Yr oedd rhai o honynt, yn y Capel, ac yn eu cartrefi, yn hen Gymry trwyadl; eithr fel athrawon yr oeddynt eto heb ymysgwyd oddiwrth y syniad mai'r ffordd i wneuthur Cymro yn ddysgedig a diwylliedig oedd ei wneuthur mor debyg ag oedd bosibl i Sais. Ac am yr ysgolion genethod, yr ysgweier o'r patrwm Seisnig oedd eu cynddelw hwy o ŵr bonheddig; a gwraig y Plas a gwraig y Person oedd perffeithrwydd gweddeidd-dra mewn gair ac ymddygiad. Nid ydym wedi llwyr esgor y clefyd yma eto; ond yr ydym filltiroedd ym. mlaen o'r lle yr oeddym ddeng mlynedd ar hugain yn ol. Yr ydym yn dechreu gweld fod gan Gymru hithau ei bathau o ddiwylliant, a'i chynddelwau o 'mddygiad boneddigaidd. Gwir nad yn y plasty y ceir hwynt, namyn ym mhlith y ffermwyr mwyaf goleuedig, a'r masnachwyr a'r crefftwyr darllengar; ond y maent yn bod. Pa eisiau i ni fynd ar ofyn dosbarth a'n llwyrwadodd ni am gynddelwau o fywyd diwylliedig a bonheddig? Pob parch i'r hen ysweiniaid a'u llediaith Saesneg. Hwy wnaethant waith gwerthfawr am dymor maith. Bydd ar ddyn ias o hiraeth am rai o honynt heddyw, wrth gofio pa beth a gawsom ni yn eu lle hwy. Beth a feddyliasai Tom Ellis, tybed, o'r to presennol o aelodau Seneddol Cymreig, yn sychedu am swyddi a manteision eraill, a rhyngu bodd y Llywodraeth ar y pryd wedi mynd yn grefydd ganddynt? Ie,'n wir, beth a feddyliasai Mr. Lloyd George yn ei ddyddiau goreu o beth fel hyn? Na, yr oedd hen ŵr bonheddig na wnaeth araith a dim llun arni erioed, yn anaws ei brynu na'r rhai hyn. Ond er gwerthfawrogi pob rhagoriaeth a berthynai i'r hen foneddigion, nid gwiw gwadu nad ŷnt wedi colli pob hawl i fod yn batrymau i'n bywyd cymdeithasol ni. Y maent wedi ymestroni oddiwrthym; a chyn y dechreuom eu hefelychu yn eu defodau, rhaid fydd eu cael hwy yn ol at y patrwm Cymreig. Ond hyd yn ddiweddar, nid oedd gennym ni ddim cynllun o fywyd bonheddig ond teuluoedd a luniasent eu harferion wrth batrwm estronol. Y mae'r gwahaniaeth yn yr ysgolion yn fawr erbyn hyn. Nid yw ddim llai na'r peth a alwai Thomas Williams o'r Rhyd-ddu yn "nefoliwsion." Wrth reswm y mae rhai ysgolion ar ol mewn peth fel hyn. Clywais am ysgol yn ddiweddar iawn lle na chaniateir i ferched v capeli ddilyn y gwasanaeth a hoffent fwyaf. Ac heb law bod gorfod arnynt i fynd i'r Eglwys Esgobaethol, gyrrir hwynt i gyd i'r Odfa Saesneg,-i un Eglwys yn y bore, ac i un arall yn yr hwyr-newid yr Eglwys er mwyn i'r plant gael Saesneg a dim ond Saesneg. Na, a siarad yn ddynol, ni chafodd Syr Owen ddim byw ddigon hir, onid e ni chawsai peth fel hyn ddim byw yn hwy nag
Ac o deithi cenedl y Cymry nid oedd dim amlycach yn Owen Edwards na'i ffyddlondeb i'w chrefydd hi. Beïid ef weithiau gynt am roi pregethu heibio ond dylid cofio un neu ddau o bethau wrth feirniadu y rhan honno o'i hanes. Yn un peth, o'i anfodd y dechreuasai bregethu, a thrwy daer gymell, fel na ellir ei gyhuddo ef o ddefnyddio'r pulpud yn ris i gyrraedd dim byd arall trwyddo. Peth arall, ni throes mo'i gefn ar ystyr ac amcan y Weinidogaeth wrth roi ei gwaith uniongyrchol hi heibio. Gwir y bu cyfnod, pa hyd nis gwn yn sicr, pryd yr oedd ei weithgarwch crefyddol yn llai nag y buasai cynt, ac nag y bu wedyn -ei weithgarwch eglwysig felly; ond ni phallodd mo'i ffyddlondeb i draddodiadau crefyddol ei genedl, na-ddo un awr. Credai fod crefydd yn gyffredinol, a chrefydd yn yr ystyr neilltuol hefyd-Crefydd Iesu Grist yn rhan hanfodol o hanes Cymru, ac yn hanfodol i ragolygon Cymru Fydd. Dilynodd y ddefod Gymreig (dyma un peth nas hudwyd ni gan esiampl y Sais i'w roi heibio) o gadw lle amlwg i grefydd fel i agweddau eraill bywyd, yn ei holl ymwneuthur â hanes ac â dysg. A phe bâi eisiau prawf o'i ffyddlondeb hanfodol ef i grefydd ei dad a'i fam, cofier ddarfod iddo roi cryn lawer o'i ynni yn niwedd ei oes i'r Ysgol Sul; a gwasanaethodd swydd Blaenor yn y blynyddoedd diweddaf hefyd. Ac ar hyd yr amser, o byddai eisiau cynorthwyo'r Gweinidog, ni fyddai neb parotach nag Owen Edwards. Mewn gwirionedd, ni chefnodd ef ar y Weinidogaeth wrth gilio o'r pulpud, ond cario anian y Weinidogaeth i fyd llenyddiaeth.
Ond y mae'n bryd gofyn bellach, beth oedd ei gymwynas fawr ef â mudiad Cymru Fydd. Y mae rhai o'i gyd-weithwyr yn y deffroad Cymreig yn fwy o spesialistiaid nag ef. Y pethau yr oedd ef yn specialist ynddynt, pethau yw'r rheini y mae ei waith ef ynddynt heb ei gyhoeddi. Credaf y daliai peth o hono'i gymharu â'r gwaith goreu yn yr un meusydd sydd yn y farchnad heddyw. Dyna'r tri thraethawd yr enillodd wobrau arnynt yn Rhydychen, a rhai o'i draethodau tasg yn y gwahanol athrofeydd,-credaf y gwnâi ei blant garedigrwydd a'u cenedl ac â'r byd ped argreffid hwy, neu ddetholiad o honynt. Er darfod ysgrifennu llawer o honynt yn lled frysiog, y mae dawn yr Awdur ynddynt oll: a chyrhaeddodd rhai o honynt dir uchel iawn mewn addfedrwydd a chyflawndra. Ni wn i ddim a oes rhyw beth cystal heddyw, o waith unrhyw Brydeiniwr, a'i waith ef ar y Diwygiad Protestanaidd yn Ffrainc,-y traethawd gwych hwnnw y barnwyd ef yn oreu arno, ond nas cafodd y wobr o ddeugain punt am dano, am ei fod eto heb ddigwydd mynd trwy'r seremoni o dderbyn ei radd. Ond gwaith mwy cyffredinol, gwaith nad oedd yn faes cyffredinol iddo ef mwy nag eraill, ydoedd llawer o'i waith llenyddol ef. Pa le ynte yr oedd ei ragoriaeth arbennig ef? Beth a osododd ei wlad o dan fwyaf o ddyled iddo fel llenor? Os rhaid enwi un peth mwy na'i gilydd, credaf mai hwn-cadw'r hen a'r newydd ym mywyd Cymru yn un. Perygl oedd iddynt ymestroni i'w gilydd. Y mae galw ym myd llen, yn gystal ag mewn cysylltiadau uwch, am ryw Elias i droi calon y tadau at y plant, a chalon y plant at y tadau; ac ef, fwy na neb arall, a wnaeth hynny.
Os dywed rhywun mai perygl dychmygol y gwaredodd Owen Edwards ni rhagddo, nid rhaid iddo fynd ym mhell i edrych am arwyddion fod y perygl yn bod i raddau eto. Un o'r helyntoedd llenyddol ddechreu haf 1920 oedd beirniadu "Blodeuglwm" y Proffeswr W. J. Gruffydd. A'r feirniadaeth nid oes a wnelom yn awr. Y pwnc y munud yma yw yr ysbryd y cynygid y feirniadaeth ynddo, a'r ysbryd y derbynnid hi o ran hynny hefyd, sef ysbryd her rhwng dwy garfan. Ymosodid ar Mr. Gruffydd, nid ar ei deilyngdod noeth yn gymaint, ond fel cynrychiolydd ysgol newydd. A'r peth sy'n groes i'r graen gan rai yn ei atebiad yntau i'r feirniadaeth ydyw, ei fod yn lled-ameu hawl rhyw feirniaid i feirniadu o gwbl. Ac yng "Ngheninen Gorffennaf y mae araith o waith fy nghyfaill a'm hathro gynt, Llew Tegid. Baich honno yw bod yr ymdrech i wneuthur trefn ar yr iaith Gymraeg wedi peri i lawer betruso ysgrifennu Cymraeg, gan nas gwyddant pa le y maent. "Pwy ydw' i? Os y fi ydw' i, yr wyf wedi colli ceffyl. Os nad y fi ydw' i, yr wyf wedi cael trol.'" Nid oedd neb cymhwysach i roi gyngor oddiar y Maen Llog ar y mater hwn na Llew Tegid; oblegid nid ameu neb nad yw ef mewn llwyr gydymdeimlad â phob gwasanaeth a wnaed ac a wneir i lenyddiaeth Gymraeg gan yr Ysgol Newydd. Ond y mae perygl i'r hen a'r newydd fynd yn ddwy garfan, ac yr oedd perygl ugain mlynedd yn ol yn fwy. Naturiol iawn oedd i'r gwahaniaeth rhwng yr hen a'r newydd gael ei fwyhau gan y ddwyblaid. Yr oedd y fath drafferth efo'r orgraff, fel y teimlai rhai a fagesid dan drefn wahanol fod y gwahaniaeth yn fwy nag ydoedd. Ac wedyn fe anghofiai pleidwyr Cymreig Emrys ap Iwan a Chymraeg Rhydychen, nad oedd y defodau a ddilynent hwy fawr amgen na chanlyn ym mlaen ar beth a gychwynasid gan rai yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan Wilym Hiraethog, a Nicander, a John Mills—mynd yn ol, mewn gwirionedd at safonau clasurol yr iaith. Gwyddai bechgyn y Cymraeg Newydd hyn yn burion; ond yr oedd yn bur hawdd ei anghofio. Felly y bydd plant y diwygiadau bob amser-meddwl, yng ngwres eu cariad cyntaf, nad oedd dim llun o Grefydd yn y byd nes eu dyfod hwy i'w hadferu hi. Yr un fath yr oedd plant y diwygiad llenyddol. Fe faddeu haneswyr y dyfodol iddynt wrth weld y cyfnewidiad iachus a barasant. Y mae'r rhagor rhwng Cymraeg papur newydd yn 1920 a Chymraeg papur newydd yn 1880 fel bywyd o feirw. Ond y pwnc yn awr yw bod perygl i'r hen a'r newydd syrthio allan, ac i'r traddodiad llenyddol gael ei dorri.
Er nad ydys wedi llwyr esgor y perygl yma, ar y cyfan y mae wedi peidio a bod yn gymaint perygl ag y bu. Digon o braw fod yr hen a'r newydd er's cryn ysbaid bellach, wedi dechreu deall ei gilydd, yw program yr Eisteddod. Cymysgfa iachus a welwn ni yma—yr eisteddfodwr hen ffasiwn yn cydeistedd i feirniadu â'r ysgolhaig, yr astudiwr hyffordd yn yr hen awduron yn cydweithio â'r astudiwr nad yw ei derfyngylch lenyddol fawr pellach yn ol na dechreu'r ganrif o'r blaen. Yr wyf yn tueddu yn bur bendant, nes cael rhagor o oleuni, i briodoli'r elfen gatholig hon i Syr Owen, nid yn unig, ond yn bennaf o lawer iawn. Cymerer ar antur ddau rifyn neu dri o'r "Cymru" bymtheg neu ddeunaw mlynedd yn ol. Dyma rai o'r ysgrifenwyr oedd gan Owen Edwards y pryd hwnnw : David Lloyd Jones, William John Parry Coetmor, Elis o'r Nant, Winnie Parry, William Williams, Glyn Dyfrdwy, W. T. Ellis, Glaslyn, Tecwyn (sef Griffith Tecwyn Parry y mae'n debyg), R. E. Rowlands, M.A., Robert Bryan, Gwyneth Vaughan, Elfed, Richard Morgan, O. G. Williams (Gaiannydd), mi goeliaf), Defynnog, Wyn Williams, Carneddog, W. J. Gruffydd, T. Gwynn Jones, Elfyn, Anthropos, Iolo Caernarfon, Dyfnallt, Daniel Davies y Ton. Dyma'r golygydd mwyaf catholig ei chwaeth y gwn i am dano. Y mae pob ysgol, pob oedran, pob rhyw, pob math of ddawn, pob graddau o ddysg, ym mysg ei gynorthwywyr. O ran rhestr ei gyfranwyr nis gwyddech i ba ysgol y perthynai ef ei hun. Ymddengys hefyd fod croesawu'r amrywiaeth yma yn ei gylchgronau yn bolisi ganddo. Pan ddaeth y rhifynnau cyntaf o'r "Beirniad" allan, dan olygiaeth ei gyfaill John Morris Jones, dywedai rywbryd mewn ymddiddan, wedi cryn lawer o ganmol ar y cylchgrawn newydd : "Cyfyngu ei hun braidd yn ormod y mae o i lenorion. Dywedasai llawer, ond odid, fod Owen Edwards ei hun yn methu trwy syrthio i'r eithaf arall croesawu pobpeth â rhyw flas Cymreig arno. Ond pa waeth am hynny? da oedd i rywun fethu ar y tu hwnnw i'r llwybr. Bu ei gatholigrwydd rhyddfrydig ef—er darfod iddo weithiau roi benthyg pulpud i ambell i bregethwr sal—yn foddion i gadw nerthoedd llenyddiaeth Cymraeg efo'i gilydd ; a chymwynas fawr oedd hynny.
Nid anfantais i gyd oedd i Owen Edwards ddyfod yn ol i Gymru trwy Loegr. Yr wyf yn cofio clywed Thomas Wheldon yn dywedyd mai peth da iawn i Gymro oedd mynd am dymor i Loegr. Dyna a wnawn innau, pe cawn i ddechreu eto," meddai. "Mi feddylith ffyliaid fwy o honoch chi; a feddylith pobl gall ddim llai." Cafodd Owen Edwards y fantais hon oddiwrth ei waith yn bwrw rhyw ddeunaw mlynedd. fel athro yn Rhydychen; ond cafodd fantais fwy. Cadwyd ef allan o bob miri enwadol ac eisteddfodol. Nid oedd yn ddigon agos atom i fagu gelynion, ar y naill law; ac nid oedd ganddo chwaith dyrfa newynog o ddilynwyr yn disgwyl ffafrau. Felly, rhwng y naill beth a'r llall, ac, yn bennaf dim, o herwydd ei anian gatholig ei hun fe'i cadwyd ef yn annibynnol ar bleidiau,a thorrodd lwybr iddo'i hun. Wrth hwylio ar gyfer yr Yrfa Gychod flynyddol rhwng y ddwy hen Athrofa, Rhydychen a Chaergrawnt, bydd y bechgyn yn y cwch, a'r athro sy'n eu hyweddu hwy at yr ymdrech ar y lan ac yn canlyn min yr afon ar ei geffyl. Felly y byddai hi gynt beth bynnag. A gwych o beth yw bod arweinydd addysg cenedl yn glir â'i mân helyntion hi, ond iddo fedru cadw yng nghyrraedd ei bywyd hi yr un pryd, a than ddylanwad ei dyheadau hi o ddydd i ddydd. Yr oedd Owen Edwards, yn ei gyfnod tyfu, yn ddigon pell i fod yn annibynnol, ac yn ddigon agos i wybod beth oedd yn mynd ym mlaen. Trist meddwl fod y fath gyfoeth o ddoniau a gwybodaeth wedi ei gloi i fyny pan ddibennodd Syr Owen ei yrfa fis Mai 1920, yn 61 oed. I'n golwg ni buasai ei gael ef am bymtheg neu ugain mlynedd yn rhagor yn gymwynas amhrisiadwy. Yr oedd ei waith ef fel tywysog ym myd addysg yn gyfryw ag y gallesid ei gyflawni heb lawer o ddiffyg ym mlynyddoedd henaint. Gall masnachwr fyw yn rhy hir er lles ei fasnach. Gall gweinidog fyw yn rhy hir er lles ei eglwys. Ond am ŵr o safle Syr Owen Edwards, gallasai ei gyngor fod o werth mawr am flynyddoedd ar ol iddo gilio o'r gwaith caletaf; ond yr oedd ei oes gymharol fer wedi gwneuthur llawer iawn at weddnewid llenyddiaeth. genedl, ac wedi estyn oes yr iaith Gymraeg. Gosododd Gymraeg a chynddelwau Cymreig ar dir yn yr ysgolion nas cilir mwy yn ol o hono; oblegid fe fagodd Syr Owen dô o ddisgyblion na adawant i'w waith ddatod. A'r cyfnewidiadau mawr a wnaeth fe'u gwnaeth hwy heb dynnu pobl yn ei ben fwy nag oedd raid, ac yn enwedig heb gyfyngu bywyd Cymru trwy unrhyw fath ar gulni naillochrog, heb golledu'r dyfodol o unrhyw gyfraniad o werth yn ei bywyd amrywiog hi. Mwy ac nid llai fydd ei glôd fel y treigla blynyddoedd dros ei goffadwriaeth; oblegid er cymaint a fedodd ar ffrwyth yr oesau o'r blaen, yr oedd yn fwy o heuwr nag ydoedd o fedelwr. Yr oedd yn fawr ei barch gan y Saeson. Pan giliodd o Rydychen i fynd yn Inspector, dewiswyd ef yn Gymrawd o ran Anrhydedd o Goleg Lincoln, rhagorbarch y teimlai ef ei hun yn eithriadol falch o hono.
Adnabu ddydd a nos yn ystod ei yrfa yr ochr yma i'r llen. Profedigaeth y bu yn hir yn ei chefnu oedd colli ei gyntafanedig; a phrofedigaeth nad ymunionodd o honi oedd colli ei briod ryw flwyddyn go helaeth cyn ei ymadawiad yntau. Arferai ddywedyd gynt, rhwng difrif a chware, mai ei ddymuniad fyddai cael rhywun i ganu "Toriad y Dydd" pan fyddai ef yn marw. Pa fiwsig a glywodd ar awr ei ymadawiad nis gwyddom; ond i fyd yr âeth lle mae'r holl fiwsig yn fiwsig toriad dydd; canys ni bydd nos yno." Ac er na chafodd fyw cyhyd ag y carasem ni iddo gael, cafodd fyw'n ddigon hir i weled dydd wedi torri ar addysg ei wlad.
III
Y DR. JOHN WILLIAMS, Brynsiencyn.
RYWBRYD tua'r flwyddyn 1876 neu '77 dywedodd fy nhad wrthyf fod Cyfarfod Pregethu yn Llansantffraid yn Edernion. "Y mae John Williams Beaumaris," meddai, "a John Jones, y Rhos, yn pregethu. Y mae arnaf flys ceisio car i fynd yno." Ni ddygwyd mo'r program hwnnw i ben. Daeth rhyw rwystri ni fynd; ond mawr oedd fy syndod at yr addewid, waith nid oedd crwydro i gyfarfodydd pregethu ddim yn beth cyffredin o gwbl yn hanes fy nhad. Yn fy mam yr oedd mwyaf o'r anian honno. Ac mi welwn fod John Williams yn rhywun pur neilltuol cyn y buasai dyn fel efo yn barod i fyned bedair-milltir-ar-ddeg i'w wrando. Peth newydd iawn y pryd hwnnw oedd bod myfyriwr o'r Coleg yn bregethwr cyfarfod. Tebyg fod peth felly wedi bod o'r blaen; ond peth dieithr iawn ydoedd y blynyddoedd hynny. Gwelwyd ar ol hynny lawer i 'student' yn cyrraedd y gradd hwn.
Yn wir, braidd y bu tô cyfan, byth oddiar hynny, heb fod yn eu plith un neu ddau o'r cyfryw, ac weithiau fwy; ond hyd y sylwais i, rhywle tua hanner y rhai a ddaeth yn bregethwyr poblogaidd yn yr Athrofa a barhaodd felly ar hyd eu hoes. O drugaredd daeth ambell un i'r golwg ar ol gadael yr Athrofa nas gwyddid am dano yn ei flynyddoedd cyntaf. Dyma un, pa fodd bynnag, a enillodd dir amlwg yn gynnar, ac a gadwodd ei le nes machludo'i ddydd. Dywedai'r cyfaill annwyl a chraff, William Jones o'r Felin Heli, "fod braidd bob pregethwr yn cael ei ddydd gras, ond fod dydd gras rhai ohonon ni'n hynod o fyr." Yr unig beth anhwylus ynglŷn â John Williams yn nechreu'i weinidogaeth oedd bod enw Bryn Siencyn a'i ddaearyddiaeth yn lled ansicr gan bobl o bell. Fe gyhoeddwyd Mr. Williams gan ryw frawd yn y De unwaith fel "John Jenkins, Bryn Wiliam."
Ganwyd ef yng Nghaergors, Llandyfrydog, yn 1855. Mi fum innau'n meddwl, fel y dywedir yn y "Goleuad," mai tua '53 y ganesid ef; ond fe dorrodd ef ei hun y ddadl mewn rhyw ymddiddan tua Chlamai, wel Hen Glamai, 1915. Dywedai'r Doctor, "Dydw i ddim yn drigain eto, ond mi fyddaf yn o fuan." Felly, triugain a chwech oedd ei oed eleni.
Rhaid fod pregethu wedi dechreu cydio ynddo'n bur fore. Yr oedd ganddo gof plentyn am William Roberts, Amlwch, a synnai lawer at y canmol fyddai ar William Roberts. Yr oedd y Patriarch yn wron ym marn John Williams, yr hynaf, tad y pregethwr. Ond ryw Saboth yn y Parc, daeth tro'r plentyn yntau i gael ei gyffwrdd gan bregethwr a gyfrifai ef yn un sych a rhwystrus. "Yr ydych yn synnu," meddai William Roberts, wrth ddisgrifio dioddefiadau'r Gwaredwr, "iddo fo ddioddef fel y gwnaeth o. Wyddoch chi at ba beth y bydda' i'n synnu? Ei fod o wedi troi'r abuse gafodd o yma o'n plaid ni ar ol mynd adre'." "Mi aeth rhyw thrill drwyddo' i," ebai John Williams, pan adroddai'r ystori wrthyf bedair wythnos i ddoe—y tro diweddaf i mi ei weled.
Y tro cyntaf y pregethodd yn y Bala, dipyn cyn gadael yr Athrofa, pregethai yn y bore ar y "Mab Afradlon," ac yn yr hwyr ar "Deuwch ataf fi." Yr oedd eisoes wedi meistroli arddull Gymraeg loew dros ben. Os yr un, yr oedd hi'n fwy blodeuog ddisgrifiadol nag mewn cyfnodau addfetach. Dagrau'r mab ieuengaf "yn berlau tryloewon ar ei ruddiau," ac yn y blaen. Ond yr un arddull oedd hi ag a swynodd bawb fyddai a chlust ganddo filoedd o weithiau ar ol hynny. Yr oedd rhai o deithi ei bregethu ef y pryd hwnnw yn dra thebyg i'r hyn a welid ar hyd y daith. Yr oedd rhagymadrodd pregeth y "Mab Afradlon yn faith, os yr un, o'i gyferbynu â hyd y bregeth. Codai res o bennau a sylwi yn unig ar ddau. Yr unig wahaniaeth oedd fod ganddo bump o bennau y pryd hynny, lle na chlywais i ganddo byth wedyn fwy na phedwar. Adwaenwn ef yn lled dda yn y Bala, gan ei fod yn lletya y drws nesaf i'm cartref; a byddai clywed ei ymddiddanion ar bregethu a rhai hŷn na mi cystal a choleg.
O ran dawn llais, prin y disgwyliasech iddo ymagor fel y gwnaeth, wrth y dull a'i nodweddai y pryd hynny-siarad braidd yn gyflym, ac yn eithaf hyglyw o'r dechreu, y llais a'r oslef ar hyd y bregeth yn gyfryw ag a wnaethai'r tro i areithio ar ddirwest dyweder. Yn wir, y peth tebycaf i'w ddawn ef y pryd hwnnw fyddai araith o bum' munud ganddo mewn cynhadledd wedi i rywun gyffroi tipyn arno mewn dadl-llefaru'n rymus ac ystwyth, ond heb ddim llawer o drawsgyweirio, nac unrhyw newid yn wir ond a ofynnid gan y pwyslais. Yr oedd yn llais ymddiddan, a hwnnw i fesur yn un iach, heb dorri i oslef teimlad.
Ymsefydlodd ym Mrynsiencyn yn 1878. Ordeiniwyd ef yn '79. Symudodd i Princes Road, Lerpwl, yn 1895, o'r lle y dychwelodd i'r Bryn i gartrefu toc wedi 1905, blwyddyn y Diwygiad. Cyraeddasai gadair y Gymdeithasfa a chadair y Gymanfa cyn hynny. Os nad wyf yn camgofio, yn Sasiwn Porthaethwy y bu'n traethu ar "Natur Eglwys " mewn cyfarfod ordeinio. Ym Mhwllheli, beth bynnag, y traddododd y cyngor, ar rybudd hynod o fyr, yn lle Mr. Elias Jones.
Yn y blynyddoedd diweddaf rhoes Prifysgol Cymru, corff sydd yn lled gynnil o'i anrhydeddau, ddoctoriaeth i John Williams a dangos eu bod yn adnabod diwinydd pan gaent hyd iddo. Fel hyn yr enillodd bob arwydd o barch a fedrai ei genedl a'i enwad ei ddyfeisio, a diau y buasai drysau ereill yn agor iddo pe mynasai ef. Bu'n gapelwr o ran anrhydedd yn y fyddin, a phan bregethai i'r milwyr mawr iawn oedd ei ddylanwad. Cof gennyf iddo ar ddiwedd odfa yn Winchester, ffurfio eglwys i dderbyn rhyw bump a'u cynhygiai eu hunain yn aelodau, un ohonynt yn un y gwyddwn i yn dda amdano. Bachgen ydoedd a llawer o'r elfen grefyddol ynddo pan fyddai ar ei draed, ond ei fod wedi llithro dan hudoliaeth y ddiod. Yr oedd John Williams yn bennaf pregethwr ganddo, ac o dan ei weinidogaeth ef y daeth i'r seiat yn ol, a chael ei drosglwyddo gan y pregethwr trwy lythyr, fel ei gyd-filwyr, i'r eglwys y buasai gynt yn aelod ynddi. Ym mhen ychydig fisoedd ar ol hynny fe syrthiodd yn un o frwydrau Ffrainc, ond allan nid aeth efe mwyach.
Eithr pa anrhydeddau bynnag a enillodd testun y sylwadau hyn, fe'u henillodd yn bennaf dim fel pregethwr. Dyma Alpha ac Omega 'i ddylanwad a'i ddefnyddioldeb. Fe droai'r cwbl o gwmpas hynny.
Y newid mwyaf a ddaeth ar ei ddawn oedd yn y Diwygiad hwnnw tuag 1883, a gysylltir âg enw Richard Owen. Daeth rhyw ddwyster newydd i'w bregethu ef yn y cyfnod hwnnw. Braidd na ddywedai dyn mai cyfuniad eithriadol o ddwyster ac awdurdod oedd ei brif nodweddion. Ond anawdd bod yn siwr beth oedd yn brif mewn gŵr a'r fath gyflawndra of ddoniau ynddo.
Y mae pawb yn cofio'r corff tal, grymus, yr oedd dipyn dros ddwylath o daldra, yr wyneb a ddatganai gymaint o arlliwiau teimlad. Y feirniadaeth a glywech chi gan rai oedd fod yn bur hawdd gweled ar ei ddull yn gwrando sut argraff a wnâi pregeth arno. Gwell gan lawer ohonom bregethwr a wrandawo fel yna na phregethwr a'i wyneb yn broblem. Byddai ef yn ei ddagrau yn aml o byddai pregeth wrth ei fodd. A thebyg fod yr hyn a'i gwnâi yn wrandawr mor fyw, yn un o'r elfennau a gyfrifai am ei lwyddiant fel llefarwr. Wyneb wedi ei eillio'n lân ydoedd ers cryn flynyddoedd weithian; ond mewn hen luniau gwelir tipyn o gernflew o boptu i'r wyneb, ond heb ddim barf flaen. Yn y pulpud fel ym mhobman byddai ei symudiadau yn esmwyth a gweddaidd. Wedi i'w gorff rymuso a thrymhau, parhâi mor ysgafndroed ag ydoedd yn fachgen. Ni theimlech chi byth mewn parlwr tŷ capel, er ei fod ysgatfydd y dyn mwyaf yn yr ystafell, ei fod yn anhylaw o fawr; a phan symudai yr oedd sioncrwydd a hoewder ym mhob osgo. Byddai tipyn o "swing yn ei safiad yn rhannau cyntaf y bregeth, ond llonyddai beth wrth fynd rhagddo a chynyddu mewn dwyster. Y pryd yma wedi i'w ddawn fynd dan y newid y soniwyd am dano, dechreuai yn ddistawach lawer na chynt; a phan gynhyrfai ei ysbryd, fe newidiai'r llais ei gywair yn gystal a'i rym. Gwnaethai disgrifiad George Matheson o John Caird y tro am ei lais yntau,—"A voice built in terraces." Y mae pregethwr mawr arall yn Sir Fôn y gallech chi glywed, ambell dro, amryw o deithi ei lais yn y saith munud cyntaf, nid y cwbl o lawer, ond amryw yr un pryd. Ond am y Dr. Williams, gallech ei wrando ef am chwarter awr heb wybod pa drawsgyweiriadau oedd yn bosibl iddo, ond pan ddôi trawsgyweiriad—naill yn ai 'floedd awdurdodol neu yn oslef ddwys erfyniol—fe wedd-newidiai gynulleidfa weithiau â gair.
Gwelais beth felly'n digwydd ryw foregwaith yn Nyffryn Clwyd, mewn capel o'r enw Henllan. Un o bregethau Efengyl Ioan oedd ganddo. Pregethodd lawer o Efengyl Ioan pan oedd yn fugail ym Mrynsiencyn, a gellid meddwl fod yn o hawdd ganddo byth wedyn droi i rywle i gymdogaeth y pregethau hynny i chwilio am bregeth newydd. Wedi yr astudio pregethwr ryw ran o'r Gair yn weddol drwyadl unwaith, fe fydd hwnnw yn faes hawdd iddo wneuthur pregethau ynddo am ei ocs. Ni olyga hynny o angenrheidrwydd ail-godi'r hen bregethau, ond fe wybydd ei ffordd i fewn ac allan yng nghymdogaeth yr ysgrythyrau hynny.
Y bore hwnnw llefarai John Williams yn bur hamddenol am agos i dri chwarter awr-ambell i ymresymiad yn deffro mwy o amheuon nag a ostegid ganddo. Fel y mae rhywbeth llai na'i gilydd yn perthyn i ddynion mawr, ymresymu cywrain oedd y peth gwannaf ym mhregethu John Williams. Er enghraifft, y tro hwnnw, fe amcanai brofi fod y Brenin Mawr weithiau yn defnyddio ac yn bendithio'r anghymwys; a'r siampl oedd byddin o gacwn yn ymosod ar elynion Israel. Yr oeddych dan demtasiwn i ofyn ai byddin anghymwys oedd honno. Braidd na ddywedech chi y buasai miloedd o gacwn, wedi deffro ati hi o ddifrif, yn ddigon o feistres ar unrhyw fyddin a ddôi i'w herbyn. Cymerai ysbaid o ymresymu a manylu, na fuasai dim ond ymadroddiad gwiwddestl a llais swynol y llefarwr yn ei gadw rhag mynd yn drymaidd a'r bobl yn gwrando gan rym eu hyder fod y pregethwr yn un y byddent yn siwr o rywbeth ganddo cyn yr eisteddai i lawr. Yr oedd aml i sylw gafaelgar bid siwr ar hyd y daith, a'r cwbl wedi ei weu a'i weithio yn berffaith wrth gwrs.
Ond o fewn deng munud, mwy neu lai, i'r diwedd, fe gymerth ei anadl ar ol dirwyn i fyny'r gadwyn ymresymiad; ac ymollyngodd i'r oslef gyfareddol honno sy'n nodweddu rhai o bregethwyr goreu y Methodistiaid, a dywedai, â rhyw swn yn ei lais rhwng gwên ac ochenaid o ryddhad: "Fe fydd yn dda gen i am ryw air yn yr Epistol at yr Hebreaid sy'n deud mai'i ogoneddu' gafodd o i'w wneuthur yn Archoffeiriad." Ac oddiyno ymlaen dyna un o'r tameidiau perffeithiaf o bregethu a glywais i un amser. Medrai John Hughes lunio peroration gwerth ei ddysgu allan bob gair; ond braidd y credaf iddo ef erioed lunio dim byd llawn cyn berffeithied a'r deng munud hwnnw o John Williams.
Diau fod ei ymresymiadau cywreiniaf yn rhoi bodlonrwydd iddo ef; ond ar wahân i'w ddawn ef i wisgo'r ymresymiad-yr oedd honno yn odidog-nid yn y fan yna'r oedd ei ogoniant mwyaf ef. Un o'r rheini ydoedd, y mae eu teimlad lawer pryd yn nes i'w le, nid na'u rheswm, ond na'u hymresymiad. Dyna nodwedd llawer o areithwyr penna'r byd.
Fe fynnai rhai yn wir nad ydoedd cyn berffeithied fel arweinydd eglwysig ag ydoedd fel pregethwr a diwinydd. Hyn sydd sier: ni fyddai'r Dr. Williams byth yn euog o aros heb ddeud ei farn nes bod y pwne bron wedi ei benderfynu, rhag cael ei hun mewn lleiafrif. Byth nid osgoâi ddadl er mwyn cadw'i groen yn iach. Ond yn y pethau y gwahaniaethech chi fwyaf oddiwrtho ar bolitics, neu bolitics eglwysig, chi fyddech yn siwr fod ei anian, ei reddfau ef, bob amser yn eu lle. Methai rhai o'i edmygwyr pennaf a chydolygu ag ef ar y Rhyfel; ond yr oedd ei deimlad ef a'i anian yn cyfeirio'r ffordd iawn ar y cwestiwn anawdd hwnnw. Pan gredai miloedd o ddynion gonest fod y doreth o'r gwrthwynebwyr o ran cydwybod yn rhagrithwyr rhonc, yr oedd John Williams yn credu fel arall. Credai a dywedai yn ddifloesgni fod nifer mawr o Conscientious Objectors yn fechgyn difrif a gonest, a'u bod yn cael cam dirfawr gan y brawdleoedd. Nid yw hyn ond un enghraifft o amgylchiad lle y gall fod teimlad dyn yn nes i'w le na'i farn. Yr un fath mewn diwinyddiaeth, ef wrthodai syniad anfoesol ar yr Iawn, nid am ei fod wedi gallu ymladd ei ffordd i olygiad clir o'r ochr arall, na'i fod chwaith wedi dyfod o hyd i gyfuniad newydd o hen olygiadau, namyn o herwydd bod ei gydwybod iach yn gwrthod dygymod ag ymddygiad yn y Duw Mawr a fuasai i'w gondemnio mewn dyn.
Nid yw'r hyn a ddywedir yma ddim yn gyfystyr a gwadu nad oedd gwerth mawr a pharhaol ym mhregethau diwinyddol John Williams. Dylai fod dati neu dri dwsin o'r rheini mewn unrhyw ddetholiad teilwng o'i bregethau. Cly wais frawd meddylgar o flaenor yn dywedyd, ar ol gwrando'r bregeth ar
"Gosodais yr Arglwydd bob amser ger fy mron,"
"Chlywais i 'rioed ddim byd yr un fath a hon. Yr oedd hi wedi ei gweithio fel problem yr Euclid. Ac yr oedd hi felly. Eto mi glywais David Charles Davies yn rhoi beirniadaeth arno na fuaswn i yr amser honno ddim yn ei disgwyl hi o gwbl ganddo ef: "Pregethwr ardderchog yw John Williams, ond braidd yn rhy abstract—dim digon o esiamplau. Nid illustrations ydw i'n ei feddwl, ond esiamplau." Yr oedd hyn tuag 1890 neu '91, ac fe newidiodd John Williams lawer yn hyn o beth yn ei bregethau diwinyddol. Daeth rhyw don fwy ymarferol i'w weinidogaeth wedi ei fyned i Lerpwl—mwy o flas cyffyrddiad agos a phethau fel y maent. Efe a glywais i'n dyfynnu gyntaf linellau Kipling gyda chymeradwyaeth fawr:
"To paint the thing as it is
For the God of things as they are."
Wrth y bwrdd tê yn o fuan wedi ei ymsefydlu yn Lerpwl yr oedd hyn. Yr oedd wedi cyfieithu'r darn i ryw gylchgrawn oedd gan Eglwys Princes Road. Pe bai'r copi yn fy nghyrraedd, byddai'r gân yn werth ei dyfynnu'n llawn yn Gymraeg. Ei gyfieithiad ef yw'r goreu a wnaed eto o honi. Fe fedrai John Williams brydyddu; ac am feirniadu barddoniaeth nid oedd ond ychydig o'i gystal.
Ond i ddychwelyd, er mor ragorol oedd yr elfen ymresymu ym mhregethau John Williams, neu yn y rhai goreu o honynt, yr oedd yr elfen ymarferol ac apeliadol yn well fyth. Pan fyddai'r ymresymiad yn rhy ddyrys i rai cyffredin eu hamgyffred, fe ddeallai pawb yr ystori ar y diwedd am ryw hen bererin o sir Fôn a'r pennill o Williams Pant y Celyn i'w chlensio hi. "Yr oedd rhyw ŵr crefyddol wedi cymryd yn ei ben i gadw llyfr a rhoi yn hwnnw bob caredigrwydd fyddai fo'n ei wneud a gwaith yr Arglwyddderbyn pregethwr yn ei dŷ, ac yn y blaen. Ryw dro wrth gadw dyletswydd fe gafodd afael ar y gair hwnnw ar ei weddi heb gyfrif iddynt eu pechodau,' a chafodd hwyl fawr ar ganmol gras, yn maddeu heb gyfrif. A phan gododd o'i weddi, Mari,' meddai fo, 'P'le y mae'r hen lyfr hwnnw? Os ydi o'n maddeu heb gyfrif, 'da' innau ddim i gadw cyfri,' a thaflodd yr hen lyfr i'r tân."
Ac fel y byddai y rhannau nesaf at y bobl o'r bregeth yn aml ym mysg ei phethau goreu hi, felly yr oedd ei bregethau ymarferol ef, at ei gilydd, y rhai goreu oedd ganddo. Ac yr oedd ganddo rai o'r rheini ym mhell cyn cyfnod Lerpwl. Yn wir ni fu erioed heb ambell un o honynt, ond eu bod yn mynd yn amlach yn ol yr herwydd fel yr heneiddiai. Mewn dau beth yn wir fe ddaliodd i gynyddu, mewn rhyddid yn ei ddull o ymadroddi, ac yng nghwmpas ei genadwri. Daeth mwy o amrywiaeth gwirioneddau i fewn fel y treiglai blynyddoedd.
Pregeth wych o'r dosbarth yma oedd "Byw'n sobr ac yn gyfiawn ac yn dduwiol." Eglurid beth oedd sobrwydd yn ystyr y Testament Newydd i'r gair. "Welsoch chi ambell i ddirwestwr meddw?" meddai'r pregethwr. "Dyna ydyw diffyg sobrwydd, nwyd yn teyrnasu a rheswm dan draed. Golygfa ydi honno o'r un class a honno welwyd yn y llys—yr Iesu'n garcharor. a Philat ar y fainc."
Byddai ei adnabyddiaeth o ffalster a rhagrith yn ddi-feth. "Glywch chi Balaam," meddai, "yn deud yn gry', ac yn teimlo'n wan, ac yn deud yn gry' am ei fod yn teimlo'n wan? Pe rhoddai Balac i mi lonaid ei dŷ o aur,' meddai Balaam, "a mynd wedyn am ddyrnaid o arian."
Ni chlywais mo Bregeth Esau; ond clywais adrodd ei bod hi'n un oddeithiol o rymus, a bod y pregethwr unwaith wrth ei phregethu hi, nid yn wylo yn unig, ond yn wylofain gan ddwyster ei gydymdeimlad a'i fater ac a'i wrandawyr.
Fel yr awgrymwyd eisoes, enillodd fwy o ryddid yn ei flynyddoedd diweddaf, wel, yn y pymtheg mlynedd olaf o'i oes—traethai yn fwy ymddiddanol; a dangosai lawer gwaith y medrasai ragori yn y dull hwnnw hefyd pe mynasai. Patrwm o'r ddawn ymddiddan oedd araith o'i eiddo mewn Cyfarfod Pobl Ifainc yn Nhydweiliog, Lleyn. "Dyn heb fod yn iach, fedr o ddim mwynhau pryd o fwyd fel rhywun arall. Y mae arno eisiau' scram.' Y mae pobl felly yn y cylch crefyddol. Nid ydyw bwyd iach, plaen ddim digon ganddyn nhw. Rhaid iddyn nhw gael 'scram '." Ac ychwanegai mewn islais hanner cellweirus: scram ydyw Cyfarfod Pregethu hefyd."
Nid llawer a glywais i arno'n arwain rhannau defosiynol yr addoliad, ar ol cyfnod yr Athrofa; ond rhoddai fri mawr ar y rhan honno o'r gwasanaeth. Dywedai mewn Sasiwn rywbryd am bregethwr yn dechreu odfa fore Sul braf ym Mehefin trwy roi'r pennill hwnnw i'w ganu:
"Mae dydd y Farn yn dod ar frys."
"Yn lle," meddai Mr. Williams, "rhyw bennill felly:
"Mi bellach goda'i maes
Ar fore glas y wawr,"
ac adrodd y tri phennill yn ei ddull di-hafal ei hun.
Gwnaeth y pregethwr mawr hwn lawer heb law pregethu, gormod hwyrach iddo fedru cael y gorffwys a allasai o bosibl estyn ei oes. Ond er ein bod yn gwarafun iddo ddifa'i ynni ar bwyllgorau o bob math, gogoniant dyn mawr ydyw parodrwydd i weini mewn diflaswaith a fuasai is—law sylw gan rai. Ac yr oedd yn ddyledus i'r elfen yma am lawer o'i ddylanwad mawr ar ei Gyfundeb, ac ar ei Sir yn enwedig. Dilynid ef yn ewyllysgar, nid am ei fod bob amser yn arweinydd anffaeledig. Efe fuasai'r cyntaf i gydnabod nad oedd felly; ond dilynid ef am ei fod gyda'r brodyr yn eu diflaswaith beunyddiol. Nid esgeulusai byth mo'i Gyfarfod Misol ei hun. Codai dri o'r gloch y bore i ddal trên ar ddiwrnod y Cyfarfod Misol. Mawr ydyw effaith y parodrwydd yma i helpu yn y gwaith cyson. Cwyn ambell un yw ei fod yn fyr o ddylanwad i droi pobl i'w ganlyn mewn dadl yn y Sasiwn neu'r Seiat Fisol; ond y gwir yw nad ydynt hwy byth yno ond pan fo arnynt eisiau tynnu'n groes i farn y lliaws. Pe buasent yno o hyd fel John Williams, yn cydwneuthur y gwaith cyson a'r frawdoliaeth, buasent o'r un farn y rhan amlaf a'r Corff, ac yna cawsent drwydded i fynd yn groes i'r farn honno pan fyddai galw, a medrent dynnu'r lliaws gyda hwynt.
Ond fel y dywedwyd, pregethu di—gymar o dda oedd prif spring ei ddylanwad. Ei brofiad fel pregethwr a'i gwnaeth yn esboniwr mor wych. Y mae yn amheus a fu cyflawnach cyfuniad o ddoniau yn hanes y Methodistiaid. Chwi gaech yn ddiau rai mwy nag ef mewn un neu ddau o bethau; ond am gyfuniad o ddoniau y mae'n anawdd meddwl am neb gogyf. uwch. Yr oedd ynddo gryn lawer o hen bregethu hwyliog Sir Fôn, y pregethu hwnnw yr oedd John Pritchard, Amlwch, yn siampl ragorol o honno. Ond yr oedd yn glir oddiwrth wendidau'r pregethu hwnnw. Byddai John Pritchard weithiau yn gwaeddi gosodiadau sychion mewn llais dolefus. Gwyddai John Williams i'r dim pa bryd i weiddi a pha beth i'w weiddi. Ac ynddo ef yr oedd y pregethu poblogaidd gafaelgar apeliadol wedi ei blethu a meddylgarwch ac athrawiaeth deilwng o bregethu goreu John Hughes. Ond fe feddai ystwythder ymadrodd ac amrywiaeth areithyddol na feddai John Hughes mo hono. Y mae'r pregethwyr cyffredin yn elwa rhywbeth o fod ambell i bregethwr mawr ar y maes; ac o'r tu arall y mae llesmeirio banerwr yn peri i gatrawd gyfan dorri ei chalon.
Ond yn ein hiraeth am un o dywysogion disgleiriaf y pulpud Cymreig, na foed i ni anghofio cydymdeimlo a Mrs. Williams a'r plant. Rhywbeth yn ymylu ar hunangarwch a berthyn i'n galar ni am ŵr mawr tuedd i anghofio fod rhywrai mor agos ato ef a phe na buasai yn ŵr y teimlo cenedl ei golli.
II
Adolygiad ar y gyfrol gyntaf o Bregethau gan y Parch. John Williams, D.D. Wedi eu golygu gan y Parch. John Owen, M.A., Caernarfon.
Dyma waith anodd wedi ei wneuthur yn eithriadol o dda—dodi ar gof a chadw beth o gynhaeaf gweinidogaeth pregethwr mawr. Yr oedd y gwaith yn anos am fod llawer o'r rhagor rhwng pregethwr mawr a phregethwr cyffredin yn y deud yn fwy nag yn y meddyliau; ac yr oedd hyn yn arbennig o wir am y Dr. Williams. Nid nad ydoedd yn feddyliwr wrth gwrs, ac yn fwy o fyfyriwr nag o feddyliwr; ond yr oedd yn fwy o ddeudwr nag o'r un o'r ddau. Galwodd cymydog o bregethwr, a fu yma'r prydnawn heddyw, fy sylw at un prawf arbennig o ogoniant John Williams fel deudwr: "Y mae yma rai pregethau y mae dyn yn synnu ei fod o'n medru cael hwyl ar eu deud nhw."
Dywedai David Charles Davies fod tuedd ym mhregethau John Williams i fod yn rhy abstract. Ni wn i ddim a glywodd efe'r feirniadaeth hon yn rhywle. Fe altrodd lawer, bid a fynno, yn yr ugain mlynedd diweddaf yn hyn o bwnc. Gofalai, chwedl Mr. Davies, nid am eglurebau yn unig—byddai cyflawnder o'r rheini ganddo bob amser—ond am esiamplau hefyd o bob gosodiad o bwys.
Ond camp na chyflawnwyd ei thebyg yn aml oedd rhoi mynd ar bregethau fel rhai o bregeth Ton Williams er gwaethaf yr elfen ysgaredig, lafurog, a berthynai iddo fel meddyliwr. Rhaid fod y dawn ymadrodd a'r dawn llais, a phersonoliaeth gyfareddol y pregethwr, yn neilltuol tu hwnt. Ni wyddech chi ddim braidd, wrth ei wrando, ei fod yn cymryd gormod o gwmpas weithiau i ddeud ei feddyliau, a chymryd gormod o gwmpas waith arall i brofi ei bwnc, rhag perffeithied ei oslef a'i bwyslais, a rhag grasloned symudiadau cynnil ei gorff. Fe wnâi hyn o beth dasg y Golygydd yn un bur anodd.
Cafodd gyfle i ddangos beth a fedrai ar y llinell yma yn yr anerchiad ar bregethu. Feddyliwn fod mwy o waith golygu ar hwn nag ar nemor un o'r pregethau, gan ddarfod cyfuno yn hwn amryw ysgrifau i'w gael i'r ffurf sy arno. Ag ystyried hynny, y mae'r anerchiad yn wyrth o gyfanrwydd di—wnïad. Pe bawn i'n dipyn iau mi gymerwn hwn yn faes llafur, a'i ddysgu allan bob gair.
Wrth ei ddarllen ni allech beidio cofio mai John Owen oedd y perffeithiaf o'r ysgrifenyddion Sasiwn a fu'n rhoi adroddiad o Seiat y Sasiwn yn y Drysorfa. Yr oeddwn i'n digwydd cofio rhai o'r anerchiadau a gofnodid, ac heb greu o ddim, rywsut, byddai'r Ysgrifennydd yn llwyddo i roi'r fath amlygwydd i bob clwt glas yn y drafodaeth, ag arfer gair John Williams, fel y byddai'r Seiat yn well bron yn y Drysorfa nag oedd hi yn y Sasiwn. Yr oedd yr adroddiad fel gwaith Prydderch yn ledio pennill. Os bydd yno ryw ddwy linell well na'i gilydd mewn emyn fe gaiff y rheini chware teg. Felly yn yr anerchiad yma, y mae yn geinwaith celfyddyd fel rhannau o Lyfrau Moses, yn well o'r ddau wedi bod trwy ddwylo'r redactor nag oeddynt gan yr awdur cyntaf. Nid John Owen yn lle John Williams sydd yma, ond John Williams ei hun ym mhob brawddeg, John Williams wedi ei ddethol a'i gydasio yn ddichlyn dros ben.
Am y detholiad o'r pregethau, nid gwiw beirniadu hynny heb ein bod ni'n gwybod beth oedd gan y Golygydd i ddethol ohono. Digon posibl fod yn well gan y Golygydd aml i bregeth na rhai o'r rhai a ddodwyd ganddo yma, ond nad oedd y rheini ddim mewn ystâd mor hwylus i'w hargraffu, ddim mor gyflawn a gorffenedig. Mi garaswn i fod y Bregeth ar Esau yn Sasiwn Pwllheli, pregeth a baratowyd i'r wasg gan y pregethwr ei hun, i mewn. Ni chyfansoddodd ef na neb arall fawr ddim byd gwell yn ei llinell ei hun na honno.
Yr oedd ganddo ddwy bregeth ar "Y Bugail Da," un yn gynnar ar ei weinidogaeth, a'r llall yn y deunaw mlynedd diweddaf dyweder. Tyfu o gyfnod i gyfnod ar ei oes a wnaeth y pregethwr, a chymryd ei weinidogaeth drwyddi; ond fel arall y digwyddodd hi gyda'r ddwy bregeth hyn; yr hynaf o'r ddwy yw'r oreu o gryn lawer yn ol hynny o gof sy gennyf fi. Yr ail a ddodwyd yn y gyfrol,—" Adnabyddiaeth y Tad o'r Mab," Ioan x. 15. Da gan ddyn wrth gwrs gael y bregeth hon, pe dim ond er mwyn cael yn y gyfrol ddatganiad clasurol o un o feddyliau mawr y pregethwr—sylfaen yr iechydwriaeth ym mherthynas y Tad a'r Mab. Ond yr oedd yr idea honno yn yr hen bregeth. A chyda hynny yr esboniadaeth yn well a chyflawnach, yr eglurhad ar gysylltiadau'r adnod—wel, yr oedd ganddo ddwy adnod yn destun y pryd hwnnw yn ddi-gymar o loew, a'r diweddglo yng nghymdogaeth yr Atgyfodiad, yn arddull goreu John Williams.
Yr unig feirniadu a glywais i ar y bregeth honno oedd bod ar y mwyaf o ol Godet ar y rhagymadrodd; ond wedyn, yr oedd Cymreigio disgrifiad Godet o ddefodau bugeiliaid y Dwyrain, fel y medrai ef ei Gymreigio, yn gymwynas bur fawr. Mwy o ymresymu a llai o ddisgrifio sydd yn y bregeth fel y mae hi yma. Ond beth a wyddom nad oedd y bregeth hynaf ar goll? Y mae yn amlwg fod gan y pregethwr ei hun fwy o feddwl o hon. Yr oedd yn cywreinio mwy ynghylch y gwahanol fathau o adnabod, ac yn y blaen; ac nid oedd ef, mwy na rhai dynion mawr eraill, ddim yn feirniad diogel ar deilyngdod cymharol ei gynhyrchion ei hun.
Tybiai ef, a barnu oddiwrth y lle a roddai i'w wahanol bregethau, mai ei bregethau diwinyddol, cywreinbleth, oedd ei rai goreu. Y rheini a bregethai ef amlaf o ddim reswm, dau dro am un os nad rhagor i'r lleill. Ond ym marn pob beirniad braidd ond efo'i hun y lleill oedd y rhai goreu. Byddai pregethwr tra gwahanol yn debyg iddo yn hyn—Evan Jones, Caernarfon. Yr oedd dan yr argraff ei fod yn pregethu'n well ar bwnc—pregethu traethodol; ond yr oedd yn amlycach fyth yn ei amgylchiad ef, mai pregethau o nodwedd arall, pregethau ar hanes, neu ar gymeriad, neu bregethau a gwawr o filosoffi arnynt, oedd yn taro'i ddawn ef oreu.
Yr un peth sydd wir i raddau, nid i'r un graddau o bosibl, am bregethau John Williams. "Balaam,' "Esau,"
Barabas," "Plant y Dydd," "Y Maen," "Ei waith Ef ydym," "Crist yn gwymp ac yn gyfodiad "—dyna bregethau mwyaf John Williams. wyf yn enwi rhai sy yma a rhai sy heb fod. Mewn gwirionedd, ymddengys i mi ei fod yn fwy o esboniwr nag o ddiwinydd cyfundrefnol, yn fwy yn ei welediad nag yn ei ddawn i ymresymu. Yr oedd ei reddfau ysbrydol yn ddi—feth. Cyffyrddiad ei ddychymyg, yr oedd hwnnw'n ddigon medrus i'w wneuthur yn fardd, ond mai i batrwm areithiwr y llifodd ei ddoniau cyn iddynt orffen cymryd ffurf.
Wrth ymresymu, fe wnâi weithiau wrth—gyferbyniad na welech chi ddim yn rhyw hawdd iawn ei fod yn un teg, megis lle y dywedai mewn pregeth nas ceir yma, mai bendithio'r cymwys ydyw trefn Duw, ond ei fod weithiau yn bendithio'r anghymwys. A'r enghraifft o fendithio'r anghymwys oedd byddin o gacwn yn ymosod ar fyddin o filwyr. Yn awr y mae yn anodd gennyf fi feddwl am ddim byd cymhwysach na byddin o gacwn—miloedd ar filoedd a phob un a'i golyn, dwy neu dair weithiau ym mhen un bachgen, ac heb fod gwaeth ganddynt drengu eu hunain yn y frwydr na suo yn y perthi. Na, wir, byddin go anodd cael ei chystal fuasai'r cacwn.
Ond os byddai'r ymresymwr a'r dadelfennwr weithiau yn peri i ni betruso, yn codi ambell dro fwy o amheuon nag a ostegai, byddai'r gweledydd yn cario argyhoeddiad â phob ergyd; ac y mae'r gyfrol yma'n frith o esiamplau o ddawn oreu'r pregethwr.
Wele rai; o bregeth "Crist yn Gwymp ac yn Gyfodiad." Am Iddewiaeth y dywedir: "Mor brydferth fuasai ei marw hi pe trengasai fel Simeon ar ol derbyn yr Iesu yn ei breichiau." (t. 23.)
Am bobl rhyw bentref tawel diwyd yng nglan y môr y dywedir fod y llong—ddrylliad a ddigwyddodd yno wedi troi'n brawf, yn godiad ac yn gwymp. "Cyn pen y pedair awr ar hugain y mae'r wreck wedi rhannu'r holl drigolion yn ddau ddosbarth, ysbeilwyr a dynion gonest." (t. 233).
"Ni fydd yn dawel heb grefydd; ond y drwg yw, y mae yn rhy dawel gyda chrefydd." (t. 237). "Dyma'r gwahaniaeth. Aeth pob disgybl arall yng nghwmni'r Iesu i ffraeo a'i bechod, a thyfodd pob un ohonynt yn sant. Ond cadwodd Judas yn ffrindiau i'w bechod, a thyfodd yn gythraul." (t. 239).
"Bobl annwyl, a ydych yn ystyried eich bod wrth ymwneud â chrefydd Mab Duw, yn ymhel a nerthoedd Dwyfol?" (t. 241). Meddwl ydyw hwn yr oedd y pregethwr yn rhyfeddol o fyw iddo, y grym, y dynamic, ofnadwy a ddaeth i'r byd yma yng Nghrist Iesu. Ceir ef yn y bregeth hon ac ym mhregeth "Y Maen," ac yma ac acw drwy ei weinidogaeth. Dyna oedd yr Ymgnawdoliad, dyna oedd yr Iawn, dyna oedd yr Atgyfodiad, iddo ef, datguddiad o ryw rym Dwyfol ac anorchfygol. Gan yr ystyriaeth honno fe siglid ei natur gref gyfoethog hyd ei gwraidd.
Yn yr hyn a ddywedwyd uchod, fod pregethau ymarferol John Williams yn well, at ei gilydd, na'i bregethau athrawiaethol, y mae un eithriad amlwg o blith pregethau y gyfrol hon—y Bregeth ar yr Iawn.
Y mae hon, rhyfedd son, yn well braidd wrth ei darllen nag wrth ei gwrando, dim ond bod y darn efengylaidd hwnnw ar ddiwedd yr odfa, y cymhwysiad, yn gwirioni pawb ar wahân i deilyngdod y bregeth drwyddi. Y mae'n amlwg ddarfod i'r awdur adael hon mewn ffurf eithriadol o addfed. Ymddengys mai yn syniad Dale y gorffwysai ei feddwl, y golygiad fod yr aberth yn angenrheidiol er diogelu llywodraeth foesol Duw. "Fel y byddai efe yn gyfiawn, ac yn cyfiawnhau y neb sydd o ffydd Iesu." Pwy a ŵyr na chawsem ni gyfraniad neilltuol ganddo ar yr athrawiaeth fawr hon, pe cawsai fyw? Gweithio'i ffordd yr ydoedd yn y blynyddoedd diweddaf, at feddyliau y gallai ddygymod â hwynt ar yr Iawn, heb eto orffen boddhau ei hun.
Nid oedd yn perthyn i waith Mr. Owen newid rhyw fân wallau yn yr ysgrif, megis "ga" yn lle "gaiff" ar d. 28, "a phan ga" ar d. 132. Cawn hefyd ar d. 30 "Pan y mae gwaith yn ddim," yn lle " pan nad yw neu "pan na bo."
Gallasai'r Golygydd yn gyfreithlon orffen ambell i ddyfyniad, lle y mae ei orffen y buasai'r pregethwr wrth ei ddywedyd, megis hwnnw—
"Melltithied Ebat uwch bob bai,"
ar ddiwedd Pregeth yr Iawn; yn enwedig gan fod clensio paragraff â phennill yn nodwedd mor amlwg ac mor odidog ym mhregethu John Williams.
Ond manion yw y rhai hyn. Gŵyr pawb fod Cymraeg y pregethwr hwn yn batrwm o ddillynder. Mewn hoewder gwisgi y mae tu hwnt i Gymraeg y Dr. John Hughes. Ac yr oedd y pregethau yn dra ffodus o syrthio i ddwylo llenor mor fedrus a Chymreigiwr mor ofalus â Mr. John Owen. Y mae dwy o bob tair, neu dair o bob pedair o'r pregethau hyn yn rhai y ceir ynddynt un o bregethwyr mwyaf Cymru, a'i gael ar ei oreu.
IV
YR EFENGYL YN OL MARC
CYFIEITHIAD NEWYDD[1]
Yr Efengyl yn ol Marc. Cyfieithiad Newydd. Rhydychen yng Ngwasg y Brifysgol. 1921. O dan nawdd Adran Ddiwinyddol Urdd Graddedigion Prifysgol Cymru y paratowyd y Cyfieithiad hwn gan Bwyllgor o wyth ym Mangor.
I
AML y gofynnir, "Paham yr oedd yr amseroedd o'r blaen yn well na'r rhai hyn?" Ond mewn rhyw bethau diau fod heddyw yn well na'r dyddiau gynt. Yr ŷm yn byw mewn dyddiau pryd y mae sêl newydd wedi deffro dros ail-gyfieithu'r Beibl Cymraeg. Y mae eisoes ddau gyfeisteddfod ar waith. Yn lle bod pregethwyr ar eu teithiau'n cyfnewid chwedlau eglwysig—pwy sy'n cael galwad? pwy sy'n rhoi'i le i fyny? pa le y mae hi'n helynt rhwng y Gweinidog a'r Blaenoriaid? canolbwnc y diddordeb yn awr yw, sut i gyfieithu'r adnod a'r adnod. Efengyl Marc ydyw ysgub blaenffrwyth y symudiad hwn; a gellir dywedyd yn ddibetrus ei fod ef y cyfieithiad goreu a wnaed i'r Gymraeg eto o unrhyw ran o'r Ysgrythyr Lân. Nid yw dywedyd hynny yn anair i neb, canys yn yr ugain mlynedd diweddaf y daeth llawer o wybodaeth am Roeg cyfnod y Testament Newydd yn hysbys i'r byd Prydeinig, ac ni bu beirniadaeth destynol yr is-feirniadaeth fel y gelwid hi ychydig flynyddoedd yn ol—erioed mewn ystâd cyn addfeted ag y mae yn awr. A chyda hynny, y mae gennym weithian ysgolheigion Cymraeg nad oes berygl i'w sêl dros gywirdeb eu hudo i roi i'w darllenwyr ryw ledfegyn o beth dan enw Cymraeg.
Ond golygu y mae hyn fwy ac nid llai o ofal wrth feirniadu'r Cyfieithiad. Ni fyddai'r Cyfieithwyr ddim balchach o ganmoliaeth ddall, pa mor onest bynnag y bo. Trwy lawer o drafod ar y Cyfieithiad Newydd y sefydlir safon i'r llyfrau nesaf a gyfieither. Yn wir fe wahodd y Cyfieithwyr feirniadaeth; a chysur a chalondid pob beirniad a fydd yr hyn a ddywedai Paul ger bron Agrippa: "Nid wyf yn tybied fod dim o'r pethau hyn yn guddiedig rhagddynt."
Weithiau y mae gogwydd y Cyfieithwyr at y clasurol a'r hen, ond llawn cyn amled at y briodwedd ymddiddanol. Astudio Groeg llafar gwlad ar y llafrwyn (y papyri), a ddarganfuwyd yn yr Aifft, a barodd fod y gogwydd am ryw hyd at feddwl mai Groeg llafar gan mwyaf ydyw Groeg y Testament Newydd. Wele rai esiamplau. "Y mae'n ddrwg gan fy nghalon dros y dyrfa," viii. 2. "Un peth sydd ar ol ynot," x. 21. Yn vi. 9, cawn air llafar Môn ac Arfon, a gair da iawn, "crysbais." Gwelais feirniadu "pres" fel gair rhy sathredig. Ond beth a wnaethai cyfieithydd yn well, gan fod eisiau'r gair 'arian' am arian brasach? Cymh. vi. 8 a x. 23. Yr oedd yn gofyn cadw rhyw air i olygu manbres ac arian treigl. Goreu hyd y bo modd fyddai cael gwybod bob gafael wrth y cyfieithiad pa air Groeg sydd gennych wrth ddarllen y gair Cymraeg. Ac wedi cyfieithu dau neu dri o lyfrau gan y Pwyllgor hwn a phwyllgorau eraill, fe sefydlir bob yn dipyn, arferiad ar y pen hwn. Yr un dylanwad sy ar Moffat hefyd, y syniad mai Groeg ymddiddan sy gennym yn yr Efengylau ac mai Saesneg ymddiddan a ddylai ei gynrychioli ef. Dichon fod y syniad yma wedi ei weithio'n rhy bell gan Moffat a chan ein cyfieithwyr newydd ninnau. Diau gennyf fod Cymraeg papur newydd, neu Gymraeg Daniel Owen dyweder, i ddyn heb fedru ond Cymraeg y Mabinogion, yn edrych yn ddi-urddas a sathredig. Felly i bobl gynefin a Groeg clasurol Athen fe edrych Groeg yr Efengylau yn fwy gwerinaidd a diaddurn lawer nag ydoedd i bobl yr oes honno. Eto i'r cyfeiriad yna yr oedd eisiau mynd, ond fod yn gofyn ymgadw rhag mynd yn rhy bell. Cawn, ni gawn ddeud "mynd yrwan yn gystai a myned, waith y mae wedi ei dderbyn yma yn gyflawn aelod o'r Beibl Cymraeg.
Eithr nid oes yma ôl gogwydd na pholisi sefydlog o blaid na Chymraeg llafar na Chymraeg clasurol chwaith. Tra yr ydys weithiau yn tueddu at y rhydd a'r ymddiddanol, gwelir y duedd arall llawn cyn amled, y duedd at yr urddasol a'r hen. "Felly daeth bod Ioan y Bedyddiwr . . " i. 4. "A'i ymlid a wnaeth Simon," i. 36. Prin y mae "ymlid" yn ddealladwy i Gymro di-addysg, yn yr ystyr o fynd ar ol yr Iesu er mwyn cael ei gwmni. Y mae gair yn hel ac yn bwrw arlliwiau o ystyron ar ei daith i lawr yr oesoedd. "A chyffelyb bethau o'r fath, lawer, a wnewch," vii. 13. Cadw trefn y Groeg oedd yr amcan, debyg; ond onid gwell fuasai dilyn trefn gynefin y Gymraeg?" —Llawer o gyffelyb bethau o'r fath . . ." Yn xi. 24 y mae "Credwch i chwi ei gael" yn Gymraeg tlws, ac yn berffaith gywir; ond ar gyfer darllenwr plaen, onid gwell fuasai gwneuthur ergyd yr adnod yn fwy pwysleisgar?" Credwch eich bod wedi derbyn." Yn xv. 45, y mae gair sy'n hollol gywir eto, ond yn lled anghynefin mewn Cymraeg diweddar: "Fe roddes y gelain i Ioseph." Paham na wnaethai "corff" y tro?
Un broblem wrth gyfieithu Marc oedd yr amserau, er siampl, y presennol hanesig. Da y gwneir roddi mwy o hwn nag a geir yn yr hen gyfieithiadau; ond dichon y teimla llawer fod yma ormod ohono. "A daw i'r tŷ," iii. 19. "A deuant i Gaersalem," xi. 15. "A dygant ef i'r lle Golgotha," XV. 22. "A chydag ef croeshoeliant ddau leidr," xv. 27. Y mae Cyfieithiad Diwygiedig y Saeson yr un fath yn fynych yn hyn o beth, ond fe bair dau beth fod dilyn y ddefod yma yn Gymraeg weithiau yn anhwylus. Un ydyw bod posibl camsynied y mynegol 1liosog weithiau am y gorchmynnol. Ond peth arall mwy ei bwys ydyw bod un ffurf i'r amser presennol yn Gymraeg yn amser dyfodol hefyd. Oherwydd hyn buasai "Y maent yn dyfod," ambell dro, yn well, neu ynte roi'r ystyr heb gadw'r ffurf—"Daethant " yn lle "deuant." Ambell i ferf Gymraeg y sydd, a dau dreigliad iddi, presennol a dyfodol, megis gwn," gwybyddaf "; ac wrth ein bod ni o dan orfod i ddefnyddio'r un ffurf am y presennol a'r dyfodol, y mae blas y naill arfer, er eich gwaethaf chwi, yn mynd ar y llall.
Diau fod gan y cyfieithwyr newydd reswm da dros y ffordd a ddewisasant, a dichon mai hwy sydd yn eu lle. Un rheswm a awgrymant yn y Rhagair ydyw, bod newid amser o'r naill ferf i'r llall mewn brawddeg yn un o deithi arddull Marc. Y mae Efengyl Mathew, dyweder, yn llyfnach—mwy o ol treigl arni. Y tebycaf yw fod honno wedi bod yn rhan o ddysgeidiaeth lafar yr Eglwys cyn ei dodi mewn ysgrifen. Ol treigl yn y ddysgeidiaeth lafar, ond odid, yw'r rheswm fod adnodau o Efengyl Mathew neu Efengyl Ioan, y rhan amlaf, yn haws eu dysgu na rhai o Luc a Marc. Y mae'r corneli wedi gwisgo i ffwrdd. Yn wir, fe ddichon mai wedi y delo rhannau eraill o'r Beibl allan yn y Cyfieithiad newydd, y gwelir gwerth rhai o'r cyfnewidiadau a wnaed yn Efengyl Marc; oblegid nid hwyrach mai er mwyn dangos y gwahaniaeth dull rhwng yr efengylau y dewiswyd rhai pethau a dery'n lled ddieithr ar glust Cymro o'r oes hon.
Amser arall, a mwy o le i ddadleu yn ei gylch, ydyw'r amser anorffennol. Tuedd y Cyfieithwyr Newydd yw dodi'r anorffennol Cymraeg yma, lle bynnag y bo'r anorffennol yn Roeg. Mi enwaf rai mannau lle y buaswn i'n petruso dilyn y Cyf. Newydd. "A boddent yn y môr," v. 13. Ac fe'u cymerai hwynt, ac a'u bendithiai, dan ddodi ei ddwylo arnynt, X. 16. "Tawai yntau," xiv. 16. "Tewi'r oedd yntau," fuasai oreu gennyf fi. Nid ydys wedi gwneuthur y gwahaniaeth rhwng yr anorffennol mynychu a'r anorffennol pur, sef yr anorffennol a olyga fod peth yn digwydd yr un pryd a rhywbeth arall. Y mae'r ystyr o fynychu sy mor aml i'r anorffennol Cymraeg" "he would go", "he used to go"—yn ei gwneud hi'n amhosibl cadw'r ffurf ddiymdro ym mhob man. Rhaid disgyn weithiau ar y ffurf gwmpasog, "yr oeddwn yn mynd," yn lle "mi awn." Gall fod yr hen amser anorffennol yn Gymraeg bron yn ogyfled ei ystyr a'r anorffennol Groeg; ond yn sicr nid ydyw felly yn awr. Y mae ffurf gwmpasog a'r ffurf ddiymdro wedi mynd yn ddau amser gwahanol erbyn hyn. Ac wedyn, mewn amryw byd o fannau, dyry'r Cyfieithiad hwn y ferf yn yr amser anorffennol, lle y mae hi yn yr amser amhendant—yr aorist felly—mewn rhai o'r cyfieithiadau diweddar goreu, megis eiddo Moffatt a Chyfieithiad Diwygiedig Lloegr a'r America. Ystyr anodd ei gosod yn deg mewn Saesneg na Chymraeg yw'r ystyr o ddechreu gwaith sy'n perthyn i'r amser anorffennol yn Roeg; a diameu braidd mai'r cynrychiolydd goreu iddo ydyw'r past tense yn Saesneg, a'r blaenorol amhendant yn Gymraeg—sef y ffurf honno a ddengys fod y weithred rywbryd yn yr amser a aethi heibio, ond heb nodi o gwbl ai gorffennol ai anorffennol oedd hi o'i chyferbynnu a rhyw weithred arall, neu a'r pryd y byddom yn adrodd yr hanes. Dylasai, mi dybiwn, fod yr amser amhendant hwnnw—"aeth," "dywedodd," "gofynnodd," yn y cyfieithiad yma am i waith yn lle'r ffurf arall, 'ai,' 'gofynnai,' 'dywedai,' ac yn y blaen.
Ond pethau anodd iawn cerdded y ffiniau rhyngddynt ydyw amserau'r ferf; a phrin y cawn ni fod y ffiniau'n cyfateb yn union mewn unrhyw ddwy o'r ieithoedd meirw a ieithoedd byw. Fy nhemtasiwn i fuasai torri'r cwlwm ar gwestiwn yr amserau, gwneuthur mwy lawer o ddefnydd o'r berfenw, gwneuthur mwy lawer o frawddegau ar batrwm felly: Pan ddaeth efe a nesau at y tŷ." Er enghraifft, oni ddoi'r patrwm yna o frawddeg i fewn yn burion yn v. 13? "A rhuthrodd y genfaint dros y dibyn i'r môr, tua dwy fil, a boddi yn y môr." Y mae'r cyfieithwyr yn ddigon chwannog i'r briodwedd ystwyth a Chymroaidd hon. Canys Herod a anfonodd ac a ddaliodd Ioan, a'i rwymo yng ngharchar," vi. 17. Gŵyr y Pwyllgor yn well na mi nad oes dim a welir yn amlach mewn hen Gymraeg na rhes o ferfau, a'r cyntaf yn ei fodd a'i amser priodol, a'r lleill i gyd yn y modd annherfynol. Gwir y collid un o hynodion iaith Efengyl Marc pe defnyddid liawer ar y briodwedd hon, ond tybed fod modd cael cyfieithiad darllenadwy byth, a gyfleo bob rhyw droadau o arddull fel y gwreiddiol?
Y rhagenwau llanw, eto, sydd bwnc a llawer o le i wahaniaeth barn arno. Yr argraff a adewir ar feddwl dyn wrth ddarllen y Cyfieithiad, yw bod rhy ychydig o'r rhain ynddo. Nid oes reol gaeth, y mae'n debyg ar hyn o bwne, dim ond honno a gynygiodd Eben Fardd i ryw ddisgybl, oedd yn methu a gwahaniaethu rhwng pa b, a rhwng c ag g, wrth spelio.
"Oes rhyw reol, Mr. Thomas?" meddai'r disgybl. "Y inae hi rhwng cliced gên dyn a'i goryn o," meddai Eben. Pwnc felly ydyw hwn. Y ffordd oreu i'w benderfynu ef fyddai darllen rhes go hir o'r cyfieithiad yn y Pwyllgor i weld sut y bydd yr effaith ar y glust wrth glywed llawer ohono efo'i gilydd. "Lle'r oedd —", ii. 4. Gwell "Lle'r oedd ef." "Yn dy geisio," iii. 33. Gwell "yn dy geisio di." Rhoi ei ddwylo ar ychydig gleifion, a'u hiachau," vi. 5. Gwell "a'u hiachau hwynt," fel y cyfieithiad cyffredin. "Am iddo'i phriodi," vi. 17. Gwell "am iddo'i phriodi hi." "I'w gosod o'u blacnau," viii. 6. hwy." Y mae'r rhagenw gogwyddog hwy ar ol yma yn yr hen gyfieithiad a'r newydd. "Yn fy enw," ix. 39. Gwell "yn fy enw i." "Eto felly chwaith nid oedd eu tystiolaeth yn gyson," xiv. 59. Gwell "Ac eto felly nid oedd eu tystiolaeth hwy yn gyson." Mewn un man yn wir fe wellhawyd ar yr hen gyfieithiad ar bwnc y rhagenw llanw, iv. 2. "A dywedai wrthynt yn ei ddysgeidiaeth." Y mae "yn ei ddysgeidiaeth ef," yn wall dybryd yn yr hen; oblegid, fel y gwyddys, nid oes eisiau rhagenw llanw, o bydd y rhagenw meddiannol yn sefyll am yr un un ag enwedigydd y frawddeg. Ond at ei gilydd, fe fyddai brychiad o ragenwau yn gymwynas a'r llyfr. Byddai deud fod yma ryw foelni di—gwmpas yn ddeud rhy gryf; ond yn y cyfeiriad hwnnw y byddai'r gwir mewn ambell i fan. Ni welwn i yn fy myw nad yw "Hwy a barchant fy mab i" o'r hen gyfieithiad yn well na hwn: "Parchant fy mab." Er bod yr efe yn yr hen gyfieithiad yn wrthodedig fel newyddbeth a ddaeth i fod yn yr unfed ganrif ar bymtheg, y mae eisiau rhagenw pwysleisgar yn lle hwnnw. Byddai fo neu efo yn bur hwylus ac yn eithaf hen.
Yn groes i arfer yr ysgolheigion sy ar y Pwyllgor, ceir weithiau gadw'r drefn Saesneg a Groegaidd ar y frawddeg drwy arfer y rhagenw atgyfeiriol a. Dengys hynny nad oes yma ddim rhagfarn at unrhyw ddull cyfreithlon o gyfleu geiriau. "Dy ferch a fu farw," v. 35. Cadw trefn y Groeg oedd yr amcan yma, debyg; ond gan nad oes dim arlliw o bwyslais yn galw, onid gwell fuasai dilyn y cyfieithiad cyffredin: "Bu farw dy ferch"?
Y mae rhai ymadawiadau oddiwrth y Cyfieithiad Awdurdodedig, na fuasai waeth eu gadael fel yr oeddynt. "Parlysedig" sy yn lle "claf o'r parlys " yn ii. 4. Od oedd eisiau newid, onid gwell fuasai "parlysig," neu "barlysog"?
Gallai y ceid ambell i wall bychan damweiniol. Yn x. 19 y mae "Na ladrata," heb yr acen grom. Ni wn i ddim pa un sy'n iawn; ond pan oeddwn i'n fachgen fe fyddai'r hen athrawon yn swnio'r gorchmynnol hwn ag acen ar y sillaf olaf yn y gair, "Na ladratâ." Ond ychydig o ddim fel yma a geir.
Y tro nesaf gobeithiaf gael cyfle i nodi nifer o gampau'r Cyfieithiad Newydd. Gwelir wrth y darllen mwyaf brysiog arno, ei fod yn waith glân, rhagorol, yn ffrwyth y ddysgeidiaeth oreu a'r wybodaeth ddiweddaraf, a'i fod mewn aml i fan yn esboniad gwych yn gystal a chyfieithiad.
II.
Y tro o'r blaen fe anturiwyd nodi rhai pethau a 'mddangosent yn frychau ar waith sy ar y cyfan yn un gwych ragorol. Heddyw yr amcan fydd galw sylw at rai o ragoriaethau'r llyfr.
Un peth pur amlwg yn nawn yr Efengylwr Marc ydyw'r elfen ddarlunio. Teitl un o lyfrau y Dr. R. F. Horton ydyw "Cartoons from St. Mark." Y mae'r Cyfieithwyr wedi gwneuthur cryn degwch â'r elfen hon. Prin yn wir y mae'r cyffyrddiad lleiaf o'r lliw a'r llewych wedi dianc yn ddisylw ganddynt. Bydd ychydig esiamplau'n ddigon; a hwy ddangosant gymaint o le sydd i wella ar y cyfieithiad cyffredin, hyd yn oed lle nad yw hwnnw yn wallus, ond yn unig yn annigonol i gario'r arlliw o ystyr sydd yn y Groeg.
"A chan syllu o amgylch ar y rhai a eisteddai'n gylch o'i gwmpas," iii. 34. Dyna bictiwr ar unwaith.
"Yr Iesu, yn canfod ynddo'i hun i'r rhinwedd oedd. ynddo fyned allan, a droes yn y dyrfa, ac meddai, Pwy gyffyrddodd a'm dillad?" v. 30. Y mae'r crychiad lleiaf o wahaniaeth wedi ei gadw'n ofalus.
"A'i daflu i'r corgwn," vii. 27. Dywedir weithiau mai tyneru'r ymadrodd y mae'r gair "cwn bach" yn y fan yma—awgrym mai cwn fel cyfeillion y teulu a feddylid; ond y mae corgwn yn awgrymu'n wahanol, mai ychwanegu'r ydys at y diystyrwch fwy na dim arall.
Mi feddyliais ganwaith fod y cyfieithiad cyffredin yn ix. 3 yn un anodd rhagori arno. "A'i ddillad ef a aethant yn ddisglair, yn gannaid iawn fel eira, y fath ni fedr un pannwr ar y ddaear eu cannu." Ond dyma well braidd na hwnnw, yn gannaid odiaeth, yn gyfryw ag na allai bannwr ar y ddaear eu cannu felly."
Canys rhai fel hwy biau deyrnas Dduw." Yr oedd y cyfryw rai" yn burion cyfieithiad; ond y mae rhai fel hwy " yn fwy byw (x. 14). Y mae holl ergyd yr adnod yn yr ystyriaeth mai plant a rhai tebyg i blant biau'r deyrnas, nid plant yn unig, ond rhai yr un fath a phlant. Yr oedd ystyr gyntaf y gair cyfryw yn dechreu tywyllu, fel y bydd ystyr gair yn aml wrth hir dreiglo.
Yn x. 19 yr oedd "Ti a wyddost y gorchmynion," o'r goreu; ond y mae "Y gorchmynion a wyddost yn well. Y mae rhyw ias o ymddihaeriad ynddo am gynnyg dysgu gŵr mor hyffordd yn y gyfraith.
"Mor anodd yr â y rhai ag arian ganddynt i mewn i deyrnas Dduw!" x. 23. Y mae "Mor anawdd yr â y rhai y mae golud ganddynt," yn rhy urddasol, yn rhy sych-wastad. Yr oedd ar yr Iesu eisiau rhoi sengol i'r disgyblion, rhoi shock iddynt trwy ddywedyd peth eithafol; a dyna sy'n cyfrif am y braw y mae'r adnod nesaf yn son amdano. Arswyd ydyw'r gair yn y Cyfieithiad hwn; ac nid yw yn air rhy gryf.
Yn x. 30 y mae rhoi'r gair bychan "yn" i mewn wedi goleuo'r adnod yn ddirfawr i'm tyb i. Yn lle "a'r ni dderbyn y can cymaint yr awrhon y pryd hwn, dai, a brodyr, . . ." darllenwn, "a'r ni dderbyn gann cymaint yn awr yn yr amser hwn, yn gartrefi, a brodyr, a chwiorydd, a mamau, a phlant, a thiroedd, gydag erlidiau, ac yn yr oes a ddaw fywyd tragwyddol."
Byth bythoedd mwyach na fwytaed neb ffrwyth ohonot ti," xi. 14. Y mae'r gair yn ddiniweitiach lawer yn yr hen gyfieithiad.
Yn xii. 14 anawdd fyddai cael dim cystal a'r ymadrodd sathredig "ac na waeth gennyt am neb."
Byw odiaeth ydyw'r ymadrodd "chwyrnent arni " yn xiv. 5. Felly yn yr adnod nesaf, xiv. 6, "Gweithred hardd a wnaeth hi arnaf fi."
"Hwn yw fy ngwaed cyfamod," xiv. 24. Yr idea o gyfamod yw'r hyn y mae pwyslais arno yn adroddiad Marc; ac y mae yn werth ei astudio fel y ffurf noeth ar y dywediad. Ac yma gwelwn fod yr Iesu, yn ol yr adroddiad cynaraf a chynilaf o hanes sefydlu'r Swper, yn dysgu fod ei aberth ef, naill ai yn sail, neu ynte'n sêl, y cymod a'r cyfamod rhwng dyn a Duw.
'A'r gwasanaethyddion a'i derbyniodd ef â dyrnodiau," xiv. 65.
Grymus iawn ydyw "ymollyngodd i wylo" yn xiv. 72.
"A daeth y dorf i fyny, a dechreu gofyn iddo wneuthur fel yr arferai iddynt," xv. 8.
A dyma un o'r rhai goreu i gyd, xv. 30: "Hai, ddymchwelwr y deml, a'i hadeiladwr mewn tridiau, achub dy hun a disgyn oddiar y groes."
"Ond erbyn codi eu golwg, sylwant fod y maen wedi ei dreiglo'n ol—yr oedd yn un mawr anferth," xvi. 4.
Gellid ychwanegu llawer enghraifft, ond bydd a roddwyd yma'n ddigon i ddangos na wnaed erioed well cyfiawnder a'r darlunio ym Marc.
Llawer a wnaed yma, drachefn, trwy ffyddlondeb i'r gwreiddiol, i roi'r darllenydd ar dir i wybod i'r mymryn beth oedd mewn golwg gan yr awdur, lle y bodlonodd yr hen gyfieithwyr ar gyfieithiad amwys.
Dirdynnu " yn lle " rhwygo" sy yn i. 26. Diau ei fod y peth tebycaf erioed i'r hyn a alwn ni yn gonvulsions.
"A'r ysgrifenyddion o blith y Phariseaid," ii. 16. Gwna beth yn eglur ddigon oedd yn dywyllwch yn ein Beibl ni. Nid dau ddosbarth sydd yma, ond un, a hwnnw'n ddosbarth mewn dosbarth. Ond y mae'r Cyfieithiad yn cynrychioli'r darlleniad gwahanol i'r hen yn y fan hyn.
Yn ii. 19 gallai'r hen gyfieithiad, "plant yr ystafell briodas" olygu naill ai'r teulu neu'r bobl ddieithr, neu'r ddau. Y mae'r Cyfieithiad Newydd yn torri'r ddadl "gwesteion y briodas."
Gallai "ei gyflawniad newydd ef," yn ii. 21, feddwl un o ddau beth, y weithred o wnio'r newydd ar yr hen, neu y darn a wnïer arno. Y diweddaf sydd i fod, y mae'n amlwg, "Y darn llanw."
Yn iii. 19, nid teitl yn disgrifio cenedl y gŵr yw Cananead, namyn disgrifiad o'r sect neu'r gyfeillach grefyddol y perthynai ef iddi: "Simon y Selot." Cyfieithiad go dda oedd un Thomas Charles Edwards, "Simon y Methodist," yn hen ystyr y gair "Methodist," pan olygai aelod o gymdeithas neilltuol a'i bryd ar feithrin duwioldeb. Fe arfer Carlyle yr ymadrodd our Methodisms am bob math o ymdrech i feithrin crefydd, ei diwyllio hi felly, yn lle gadael iddi dyfu o'i gwaith ei hun.
Gallai "tŷ wedi ymrannu yn ei erbyn ei hun" fod yn amwys, er mai ystyr ddiafael iawn fuasai adeilad wedi ymrannu yn ei erbyn ei hun; ond fe dorrwyd y ddadl yma trwy roi "Teulu" i mewn, iii. 25.
"Yn ebrwydd y rhydd y cryman ar waith," iv. 29. Y mae hwn yn well na "rhoi'r cryman ynddo." Gallasai hynny olygu torri ysgub neu ddwy; ond golyga rhoi'r cryman ar waith gynhaeaf prysur.
Enghraifft dda yw "ar ei ben-blwydd" o'r fel y gallai cyfieithiad llai llythrennol fod yn decach nag un a gadwo'n dynnach at y gwreiddiol vi, 21. Yr oedd "dydd genedigaeth " yn nes i lythrennol, ond yn llai dealladwy yn Gymraeg.
Amgenach lawer yw bydded farw'n gelain," yn vii. 10, na "bydded farw'r farwolaeth," gair na rydd unrhyw feddwl eglur i ni.
"Ystrywiau drwg" sydd am ddrwg feddyliau yn vii. 21. Y mae'r gair yn o fentrus, gan nad yw'r geirlyfrau safonol yn rhoi yr ystyr hon i'r gair a gyfieithir "meddyliau"; ond y mae yn gyfieithiad eglur beth bynnag; ac am a wn i, gall fod yn iawn. Dichon fod rhyw hen ystyr i'r gair Cymraeg "ystryw," nas gwn i am dani.
Yr hyn a gawn yn vii. 32, yn lle "Atal-dywedyd," yw "diffyg ar ei barabl," yr hyn yn ddiau sy gywirach.
"Difenwi" sydd yn y Beibl Cymraeg yn xv. 32. Ond yma cawn a ganlyn: "A'r rhai a groeshoeliasid gydag ef oedd yn edliw iddo." Cyfieithiad campus.
"Yr oedd y dyn hwn yn fab i dduw," heb briflythyren i'r gair "duw," xv. 39. Nid Mab Duw yn ein hystyr ni i'r gair a feddylir, namyn mab i ryw dduw. Meddwl y canwriad oedd fod y croeshoeliedig hwnnw yn rhywun goruwch-naturiol.
Cawn hefyd aml i gyfieithiad, ac aml i nodiad ar ymyl y ddalen, neu ar ei gwaelod hi yn hytrach, a wna waith yr esbonwyr yn llawer llai. Tollwyr ydyw'r "publicanod," ii. 15.
"A llongau eraill oedd gyda hi" (sef gyda'r llong yr oedd yr Iesu ynddi), sydd well lawer na "chydag ef."
Yn viii. 38 dyma destun y Cyfieithiad: "Yn y genhedlaeth anffyddlon a phechadurus hon." Ar waelod y ddalen ar gyfer "anffyddlon," cawn y nodiad gwerthfawr a chynhwysfawr hwn: "Gr. godinebus, ond yn yr ystyr Hebraeg oanffyddlon i Dduw "."
"Llanwodd yspwng â surwin," xv. 36. Ychwanegir nodiad ar "surwin," sef diod arferol milwyr cyffredin a llafurwyr. Y mae'r nodiad ynddo'i hun bron yn ddigon i benderfynu'r pwnc y mae cryn ysgrifennu wedi bod arno, am y ddau dro y cynygiwyd diod i'r Arglwydd Iesu ar y groes. Fe wrthododd y ddiod a gynygiwyd iddo i farweiddio'r boen, ond fe dderbyniodd y ddiod a rodded i'w ddisychedu.
Afraid dywedyd ddarfod dangos y gofal llwyraf ar gael y testun gwreiddiol cyn gywired ag yr oedd posibl wrth y goleuni diweddaraf. Ac fel y cafodd yr isfeirniadaeth beirniadaeth destynol y Llyfr bob chwarae teg, felly hefyd ceir yma gryn help i ffurfio barn ar brif gwestiwn beirniadaeth hanesyddol, neu uwch-feirniadaeth Efengyl Marc. Gŵyr llawer o ddisgyblion yr Ysgol Sul fod amheuaeth am y deuddeg adnod olaf o'r Efengyl hon. Nid na allant hwy fod yn eithaf dilys fel cynnyrch yr oes Apostolaidd; ond lled sicr ydyw nad ŷnt yn rhan o'r Efengyl fel yr ysgrifennwyd hi ar y cyntaf. Yn y cyfieithiad hwn cawn gyfle i ffurfio barn drosom ein hunain. Y prif brawf ydyw bod y llawysgrifau yn amrywio yn yr adnodau hyn; a rhoddir yma ddau atodiad gwahanol a geir yn y copïau, yr un cyffredin ac un arall. Fe â hyn ym mhell i brofi fod y ffurf gyntaf ar Efengyl Marc yn dibennu ar ddiwedd xvi. 8.
Ysgrifennais hyd yma heb ymgyngori ag adolygiad gwych a manwl Mr. Tecwyn Evans. O fwriad yr oedd hynny, rhag i'm barn gael ei hystumio gan ddylanwad gŵr y mae gennyf gymaint meddwl o hono. Gwelir fy mod innau wedi disgyn ar amryw o'r un pynciau â Thecwyn; a phe printiaswn yma bopeth oedd yn fy mrasnodion cyntaf, buasai'r tebygrwydd rhyngom yn nes fyth. Ar bwnc y modd dibynnol petruso gormod yr oeddwn i ddywedyd dim yn rhyw hyderus felly. Am amserau'r ferf, gwelir nad yw Tecwyn a minnau yn gwbl unair; ond ar bopeth arall, hyd y sylwais, yr ŷm wedi dyfod i'r un fan. Yr unig newid a wneuthum ar ol darllen Tecwyn oedd tynnu'r r o'r gair llewyrch. Gobeithio na ddyd yr argraffydd hi i mewn.
Ymhen blynyddoedd, wedi llawer o chwilio a darllen y gwelwn ni gymaint o ychwanegiad oedd y Cyfieithiad yma at ein llenyddiaeth Ysgol Sul ni. Nid bychan o beth yw bod gennym weithian flaenffrwyth ymchwil annibynnol. Popeth oedd gennym yn Gymraeg o'r blaen, oddigerth a geid mewn esboniadau, efelychiad addefedig o'r Cyfieithiad Saesneg Diwygiedig ydoedd. Dyna oedd Cyfieithiad Owen Williams, a chyfieithiad y Dr. Edwards o Gaerdydd y ddau yn dilyn y Saesneg yn rhy gaeth o lawer; ond dyna hefyd oedd gwaith rhagorol Mr. Phillips, ond bod hwnnw yn efelychiad rhyddach a gwell o gymaint a hynny. Eithr o'r diwedd dyma waith yn Gymraeg gan rai a hawl ganddynt i farnu, a medr eithriadol iawn i ddodi ffrwyth eu hastudiaeth i ni "yn ein hiaith ein hun yn yr hon y'n ganwyd." Y maent wedi mentro newid mwy na'r Saesneg Diwygiedig, heb fynd mor ddibris o chwildroadol a'r Dr. Moffat. Nid ŷnt fel efe, yn cymryd y cyfrifoldeb o symud paragraff neu adnod o'u lle cynefin, a'u dodi lle y gwnaethent, yn eu barn hwy, amgenach synnwyr. Nid oes dim pen-draw i waith felly, unwaith y dechreuer cael hwyl arno.
Y cyfieithiadau tebycaf i hwn yn Saesneg yw rhai y Dr. Agar Beet o Epistolau Paul. Y mae ef, fel ein cyfieithwyr newydd ninnau, yn credu mewn dilyn trefn y Groeg. Yr oedd yn burion cael gwybod y drefn honno; ond anodd iawn ydyw ei chadw hi yn Gymraeg heb golli peth ar y pwyslais. Tuedd yr iaith Roeg yw gyrru'r gair pwysleisiog yn ol agosaf y medrer i ddechreu'r frawddeg, lle y mae aml i bwyslais yn Gymraeg i'w ddangos drwy yrru'r gair cyn nesed ag y byddo modd i'w diwedd hi. Dyna a bair fod eisiau newid curiad y llais wrth ddarllen. Ond er bod hyn yn ymyrraeth peth a hwyl a rhuglder y darlleniad, wrth ddarllen yn hyglyw, y mae yn help i alw sylw at ergyd y gwreiddiol; ac y mae newid gafael y modur wrth fynd i fyny'r rhiw yn help i ddysgu daearyddiaeth, yn gymorth i gofio pa le y mae'r bryniau a'r pantiau. Dylai llyfr fel hwn fod gan bob athro Ysgol Sul. Yn wir, o'i feddu, hwy allant fforddio bod yn lled annibynnol ar esboniadau, bob peth ond y rhaglith. Ac nid y leiaf o gymwynasau'r gwaith yw bod y pwyllgor dysgedig wedi penderfynu rhannu'r llyfrau bob yn baragraff, yn lle bob yn adnod.
V
"FFYDD YMOFYN."
GAN SYR HENRY JONES.
A Faith that Enquires. The Gifford Lectures delivered in the University of Glasgow in the years 1920 and 1921, by Sir Henry Jones. Macmillan &Co., Ltd., St. Martin's Street, London. Price 18/—
DYMA gyfrol o'r Darlithiau Gifford—cynhaeaf llafur Syr Henry Jones. Yr oedd yn gred ganddo, yn ei gystudd caled a maith, na fyddai farw nes gorffen y gwaith hwn; a chyflawnwyd ei hyder; oblegid ymddangosodd y gyfrol ym mhen ychydig iawn o wythnosau ar ol ei ymadawiad. Ffydd Ymofyn" yw teit y llyfr, sef y gyfryw ffydd ag a fynno chwilio i fewn i seiliau ei hyder, y fath hynny ar grefydd a fedro roddi rheswm am y gobaith sydd ynddi. Mewn gwirionedd fe gynnwys y gyfrol hon athroniaeth grefyddol Syr Henry Jones.
Ni ellir cael gwell braslun o'i rhediad hi na'r un a ddyry ef ei hun yn y ddarlith ddiweddaf. "Y mae'r cwrs yn rhyw dair rhan. Yn y rhan gyntaf fe ymwnaethpwyd â'r rhwystrau sydd i ymorol am rym ein credôau crefyddol wrth ddulliau di-gêl, diarbed, a diwarafun gwyddoniaeth. Yn yr ail, mi ddatgenais me ddi-arbed ag y medrwn y gwrthgyferbyniad rhwng bywyd crefydd a'r bywyd cyffredin. Mi ystyriais yn fanwl y gwrthdarawiad rhwng moesoldeb a chrefydd, sy'n edrych tu hwnt i'w gysoni o groes, dangos y syniad cyfeiliornus y cododd y gwrthwynebiad ohono, a nodi ar y terfyn yr egwyddor i gysoni'r gwrthwynebiad. Yn y rhan olaf ymdriniasom â Duw crefydd, ac â'i berthynas Ef â'r byd meidrol, ac yn enwedig â dyn; a chawsom ei fod yr un un a'r di—amodau mewn athroniaeth. Y ffrwyth debygid oedd cael bod rheswm yn cefnogi crefydd oleuedig. Fe ddengys ymofyn, ond iddo fod yn rhydd ac yn drwyadl, fod grym yn ein ffydd ni." (t. 350). Dyna amcan a chynnwys y llyfr mewn cwmpas pur gryno. Crefydd, fel popeth arall, yn fater i chwilio, cysoni crefydd â moesoldeb, a gwneuthur Duw crefydd a duw athroniaeth yn un.
Rhyfyg fyddai i adolygwyr—tylwyth cymharol anwybodus yw'r adolygwyr—anturio cyferbynnu'r darlithiau hyn a phethau yn yr un maes; ond credaf y caiff y rhan fwyaf o astudwyr y llyfr yn haws ei ddarllen ac yn haws ei gofio na gweithiau Pringle-Pattison a Sorley yn yr un gyfres. Y mae yma fwy o ddawn egluro, mwy o asbri llenyddol, mwy o ferw a sê, mwy o ddyblu. Pa un o honynt yw'r cyfraniad cyfoethocaf at athroniaeth crefydd sydd bwnc anodd ei benderfynu; ac fe'i penderfynir gan bawb i raddau yn ol osgo'r darllenwr ei hun at y pethau a ddaw dan sylw; ond am ddawn i yrru'r peth adref, a gadael argraff groew a diangof ar y meddwl, rhaid rhoi'r gamp i Henry Jones. Y mae'n syn odiaeth na cheid yma ol llesgedd a musgrellni, a chofio fod y darlithiau wedi eu paratoi bob yn ail a phoenau arteithiol, ond nid oes yma ddim. Os bydd yr awdur yn rhoi bonclust, fe'i rhydd mor egnïol a deheuig ag y gwnaethai ugain mlynedd yn ol, ac mor iach a diwenwyn ei ysbryd a phe na wybuasai ond trwy hanes am ofidiau'r daith.
Rhagoriaeth fawr hefyd yn Syr Henry yw ei fod yn bur siwr o'i bwnc, wedi cael tir o dan ei droed sy'n rhyngu ei fodd. Y mae ganddo genadwri bendant heb ddim petruso ynghylch ei gwirionedd hi. Gesyd hyn ei ddelw ar ffurf ei lyfr ef. Y ffasiwn yn y byd Seisnig, ers cryn yspaid, ydyw beirniadu llenyddiaeth y pwnc o bant i bentan i ddechreu, ac wedyn, o bydd gofod, dodi rhyw bennod neu ddwy yn braslunio'n gynnil beth fyddai'ch golygiad chwi'ch hun pe ceid amser i'w ddatblygu. Fel arall yn union y bydd Henry Jones—egluro'i safle'i hun i ddechreu y bydd ef, a beirniadu awduron eraill o'r safle hwnnw; wrth fod cymaint o'r llall, y mae y dull yma yn amheuthun mawr.
Nid nad yw yntau yn eithaf chwannog i ragymadroddi. Yn wir y mae rhagymadroddi braidd yn brofedigaeth iddo. Fe ddaeth i Gefn y Waen, Arfon, i ddarlithio ar Socrates. Dechreuodd trwy alw sylw at werth a phwysigrwydd gwybodaeth, ac yn y fan honno yr arhôdd; ac wedi traethu am agos i ddwyawr, terfynodd gyda dywedyd : "mi ddo'i yma eto i ddeud ar Socrates." Mi goeliaf yr ystori yn hawdd. Ac yn y llyfr hwn fe wnaethai llai y tro o ymhelaethu ar bwysigrwydd chwilio ym myd crefydd, yn enwedig gan fod y byd crefyddol wedi dyfod yn nes o lawer i'w safle ef ar hynny o bwnc nag ydoedd ddeugain mlynedd yn ol, a hynny i fesur yn ffrwyth ei lafur ef ac athronwyr o'r un ysgol ag ef. Yr oedd saith darlith braidd yn ormod yn ol yr herwydd ar y rhan yna o'r maes. Ond rhagymadrodd gan yr awdur hwn rhagymadrodd i egluro'i safle ef ydyw, nid i ddeud pa le y mae eraill yn sefyll ddim.
Ac yr oedd eisieu rhyw bethau sydd yn y saith darlith gyntaf hefyd, yn enwedig y gwrthdystiad yn erbyn y duedd sydd o hyd yn bod i orseddu awdurdod yn lle dibynnu ar chwilio.
Llyfrau cymharol ddiweddar yw un Balfour, Syr Arthur Balfour weithian, ar "Seiliau Cred," un Newton Marshall ar Athroniaeth Crefydd (nid wyf yn cofio teitl y gyfrol), ac un Forsyth ar "Awdurdod"; a phwyso ar awdurdod y mae'r rheini i gyd i raddau mwy neu lai—naill ai awdurdod swyddogol yr Eglwys, neu ynte awdurdod traddodiad a dderbyniodd hi o ddyddiau'r apostolion.
Ond diau y bydd gofyn, gan fod Henry Jones yn ymwrthod â'r awdurdod eglwys, ac ag awdurdod llyfr, ac ag awdurdod traddodiad, i benderfynu beth sydd wir, pa beth sydd yn penderfynu'r pwnc iddo ef. Y mae ef yn ymwrthod â'r awdurdodau yna, ac yn ymwrthod â maen prawf arall hefyd, sef profiad personol. Dengys Darlith VI., mai peth personol yw profiad, cystal neu cyn saled â'i gilydd nes ei chwilio a'i groesholi. (Gwel t. 92). Darlith bwysig iawn yn y gyfres ydyw'r chweched. Mi gynghorwn y sawl a fynno feistroli'r llyfr i ddarllen hon lawer gwaith drosodd. Debyg na dderbyniasai'r awdur mo faen-prawf William James o Harvard: "I know that a thing is true because something gives a click inside me." Ac eto yn y fel yna y mae llawer iawn yn dyfod o hyd i wirionedd; ac odid y gwadasai Syr Henry hynny; eithr fe wadasai yn bendant mai yno yr oedd eu hawl hwy i'w ystyried ef yn wirionedd. Un peth yw ffordd o ddyfod o hyd i wirionedd, peth arall yw'r ffordd i sicrhau ei fod yn wir. Beth ynte sy'n penderfynu'r pwnc i Syr Henry ei hun? Bod y peth a gynygir i ni fel gwirionedd yn cyd—daro ac yn cyd—asio â hynny o wirionedd a feddem ni o'r blaen. Cynnwys y gwirionedd ei hun a'i gyfanrwydd fel system a rydd iddo hynny o sicrwydd a all ei gael." (t. 56). Cysondeb cyfundrefnol ydyw'r maen-prawf o'r gwir. Gall dyn gael profiad cynnes iawn o beth sydd, o'i chwilio, yn gyfeiliornad. Lle'r idea mewn system sy'n profi ai gwir ai cyfeiliornus ydyw hi. Pwy bynnag sydd ddigon o forwr i fentro'r môr heb ddim cwmpas ond hwn yna, fe fydd crefydd a philosoffi a bywyd i gyd yn rhywbeth arwraidd a rhamantus i hwnnw. Ond a ellir mentro? Neu a oes rhywbeth nes atom y gallom ei gael yn faen-prawf? A oes posibl, chwedl Thomas Hill Green, cael rhywbeth a'n bodlono ni ar ddyddiau gwaith yn gystal ag ar y Sul—ar ddyddiau gwaith, negesau a gorchwylion cyffredin bywyd, yn gystal ag ar Suliau myfyrdod a gweledigaeth? I ateb y cwestiwn hwn rhaid bwrw golwg frysiog ar system Syr Henry ei hun; obegid honno yw un o'r rhai perffeithiaf a ddaeth allan eto. Os gall system ein diogelu ni rhag cyfeiliorni, hon a all. Yr awdur ei hun a fuasai yn dygymod lleiaf o bawb à chael ei goelio heb ei feirniadu. Ni fuasai ef o bawb ddim balchach o gael ei ganmol heb ei chwilio. Ac y mae ef yn ymgymryd â chymaint gorchwyl, dim llai na chodi system a wnelo le i bob gwirionedd a phob darganfyddiad. Ni ddywedasai ef ddim fod ganddo system oedd eisoes yn cynnwys pob peth, ond fe ddwedasai yn ddïau fod ganddo un a lle i bob peth ynddi. Y mae'r peth a ddywed ef am y gred ym mherffeithrwydd Duw yn wir hefyd am y system sy ganddo ef at esbonio'r perffeithrwydd hwnnw: "Fe fyddai i'r da fethu unwaith o ddifrif, ym mywyd un dyn, yn golled i ni am yr argyhoeddiad o berffeithrwydd Duw." (t. 337). Yr un peth sy i'w ddywedyd, y mae arnaf ofn, am system yr awdur ei hun: ei pherffeithrwydd yw ei pherygl hi. O thyr hi i lawr yn rhywle hi dyr i lawr i gyd. mae hi fel y dywedodd Tyrrell am Eglwys Rufain: "Cyfundrefnau llacach, rhwyddach eu hadeiladwaith, gellir torri darn i ffwrdd oddiarnynt heb wneud llawer o niwed; ond am Rufain hi a waedai i farwolaeth pe torrid ei bys bach." Felly yma, y mae'r system mor gyflawn ei gwëad, fel y byddai tynnu edefyn i ffwrdd yn ddigon i'w difetha hi. Fe fydd o bwys gan hynny ymorol a ddeil y system ei chwilio. Beth ydyw hi?
Yn fyr ac anghyflawn iawn dyma hi. Y mae rhyw bethau na all dyn ymwrthod yn hir â hwy. Bydd rhai yn eu rhoi hwy yn bedwar—y buddiol, y prydferth, y gwir, a'r da. Rhai a fyn eu gosod yn dri—y prydferth, y gwir a'r da. Yn ol Henry Jones y maent o leiaf yn ddau—y da a'r gwir. Nid oes bosibl mynd tu cefn i'r rhai hyn. Syched am y ddau hyn sydd yn cyfrif am bob cynnydd a gaffo dyn yn bersonol a chymdeithasol. Y naill o'r ddau yw maen spring moesoldeb, a'r llall yw maen spring crefydd. Ond er bod raid i ni gymryd yn ganiataol fod y ddau yn hanfodol i berffeithrwydd, y gwir a'r da, fe ymddengys y ddau, o'u datguddio mewn crefydd a moesoldeb, yn anghydwedd â'i gilydd. Nid gwiw gwadu'r anghysondeb ymddangosiadol, na'i fychanu mewn un modd. Ac yn wir fe gymer Syr Henry gryn drafferth i ledu allan y gwrthgyferbyniad. Fe ddeil, yn briodol a grymus iawn, mai camsyniad dybryd yw aberthu'r naill er mwyn y llall, aberthu'r da er mwyn y gwir neu y gwir er mwyn y da. Y mae gan y ddau eu hawliau, a cholli'r ffordd a wneir wrth anwybyddu un o'r ddau.
Dyna a ellir ei ddisgwyl i athroniaeth foddhaol ei wneud. Hi wna hynny mewn dwy ffordd, yn (1) trwy ddangos nad yw moesoldeb ddim yn fethiant i gyd, ac yn (2) trwy ddangos nad yw'r perffeithrwydd y mae crefydd yn
yn ei addoli mo'r perffeithrwydd llonydd hwnnw y gesyd rhai gymaint o bwys ar gredu ynddo, namyn perffeithrwydd ar waith—perffeithrwydd sydd
sydd o hyd yn ymddatguddio ac yn ymgyflawni. Y gwaith ydyw'r perffeithrwydd. Nid yw'n bod ar wahân i'r gwaith sy'n ei ddatguddio. Ac er nad oes unrhyw ran o'r greadigaeth foesol chwaith, yn cyrraedd y perffeithrwydd hwnnw nas gellir mynd tu hwnt iddo, y mae hi o hyd—y mae dyn o hyd yn cyrraedd hynny o berffeithrwydd a fyddo cymeradwy dan yr amgylchiadau; fel, os rhaid dywedyd o un ochr nad yw moesoldeb byth yn medru, fe ellir dywedyd o'r ochr arall nad yw byth yn methu. Y mae cwrs y byd a Duw, felly, yn anghenraid i'w gilydd. Nid oes dim Duw heb fyd, mwy na byd heb Dduw. "Diddymdra noeth ydyw'r Diamodol heb y greadigaeth, megis y mae creadigaeth heb y Diamodol yn amhosibl." (t. 274).
Yr anhawster a ymgynnyg ar unwaith yw, pa le y mae'r gwahaniaeth rhwng Duw a'i fyd. Yr ateb a roddir ydyw hwn: "Y mae Duw, fel yr un a arfaethodd y gwaith o'r dechreu, neu fel un nad yw'n gweithio heb wybod beth y mae yn ei wneuthur, yn fwy na'r Greadigaeth a thu hwnt iddi. Y mae Ef yn berffaith eisoes, a'r dyfodol ganddo, canys Ei ewyllys Ef sy'n cael ei sylweddoli yn y byd." (t. 271).
Mor bell o fod y gwrthdarawiad rhwng crefydd a mocsoldeb yn wrthdarawiad terfynol, ond i ni edrych yn ddyfnach, gwasanaethu ei gilydd y mae'r gwir a'r da. Cyflawni arfaeth Ei ddaioni Ef ydyw amcan holl gwrs y byd. Dyma sy'n cyfiawnhau creadigaeth a rhagluniaeth: byd ydyw hwn a luniwyd yn unswydd at fagu carictor. Ar hyn o bwnc daw Syr Henry i'r un fan a'r Proffesor Pringle—Pattison. Dyma'r fel y gesyd Syr Henry'r pwnc. "Pe digwyddai ei fod (sef bod cwrs y byd) yn rhoi i ddynol—ryw y cyfle goreu i ddysgu bod yn dda, yna y mae condemniad yr amheuwr arno, a'i waith yn gwadu nad oes Duw, yn gyfeiliornus." (t. 206).
Ond er dywedyd pob peth braidd am Dduw a ddywedai yr Hegeliaid pantheistaidd, megis Bradley ac o bosibl Bosanquet, y mae Henry Jones yn berffaith siwr fod y Duw yma sy'n cynnwys pob peth, ac nad yw pob peth ond datguddiad ohono, yn berson unigol, yn individual. Fe gred â'i holl enaid yr athrawiaeth, "Duw cariad yw "; ond ei fod yn gwneuthur y diamodau nid fel y gwneir ef gan Mactaggart, yn gymdeithas o ysbrydoedd, yn werinfa o eneidiau, namyn yn ysbryd unigol ac ymwybodol. "Dyna fyddai dyn perffaith, Duw mewn cnawd. . . . Duw Cristnogaeth rhaid fod hwnnw yn berson neu hunan ymwybodol nad oes dim yn y pen draw yn ddieithr neu estronol iddo. Nid oes dim ystyr o gwbl i ysbryd heb fod yn unigol." (t. 268).
Yn y fan yna y gwêl yr awdur sail i'r gred mewn anfarwoldeb. Rhaid fod Duw cariad yn dymuno achub pawb; a chan fod llawer, i bob golwg, yn mynd trwy'r byd yma heb eu hachub, rhaid fod byd ar ol hwn.
Pa faint o'r gred ardderchog yma sy'n briodol ffrwyth system Syr Henry Jones sydd gwestiwn y gallai fod gwahaniaeth barn arno. Fe allai fod mwy nag a feddyliai ef o'i gredo yn deillio o'r grefydd a ddysgodd gan ei dad a'i fam. A oes posibl cysoni pantheistiaeth Hegelaidd â Duw personol, â Duw a charictor ganddo, ac yn enwedig â bod y Duw hwnnw'n gariad? Cawn ymorol y tro nesaf. Dyna fydd gennyf y tro nesaf, os byw ac iach, ymholi i ba raddau y mae'r gyfundrefn a frasluniwyd yn ddigon amherffaith yma, yn agored i feirniadaeth. A'r tro wedyn, o bydd amynedd y Golygydd yn dal, fe amcenir casglu rhai o wersi'r llyfr ardderchog hwn i rai na fedront hyd yn hyn ddygymod â'r system sydd ynddo yn ei chyfanrwydd.
II
Gwelsom yn yr ysgrif o'r blaen fod gan Syr Henry Jones beth nas ceir ond gan ychydig iawn o ddysgawdwyr yr oes yma—cyfundrefn o athrawiaeth wrth ei fodd. Dau beth sy ganddo fel gofynion (postulates) ar y trothwy, y da a'r gwir. Nid oes dim posibl mynd y tu cefn i'r un o'r ddau. Rhaid cymryd y ddau yn ganiataol. Y ddau hyn un ydynt yn y pen draw, pa faint bynnag o anghysondeb ar y wyneb a fo rhyngddynt. Ac wrth y ddau hyn, ac wrth yr angenraid o'u cysoni hwy, y rhaid i ni farnu pob peth. Os gofynnwn ni paham y credwn yn rhyddid dyn, yr ateb yw, Am fod yn rhaid wrth ryddid i fagu a pherffeithio'r da. Os gofynnir paham y credwn yn rhagluniaeth y Brenin Mawr ar bob peth—popeth wedi ei arfaethu a'i drefnu—yr ateb yw, Am fod y gred mewn Duw perffaith, sylwedd a gwirionedd eithaf pob peth sy'n bod, yn golygu hynny. Tybied y gronyn lleiaf o'r tu allan i'r systemy digwyddiad distatlaf heb ei arfaethu, y mae hynny yr un peth ag ysbeilio Duw o rywfaint o'i berffeithrwydd. Dadleu sydd yn y "Goleuad" yr wythnosau hyn, a oedd Syr Henry yn Gristion. Yn y cyfamser, tra fydder yn setlo'r pwnc hwnnw, fe allai y bydd yn dipyn o dawelwch meddwl i rai goruniongred wybod ei fod yn Galfin at y carn.
Yn awr nid gwiw gwadu nad oes rhyw swyn i bob meddwl mewn cyfundrefn a honno wneud lle i bob gwir. Cnydied tiroedd breision profiad faint a fynnont, y mae'r ysguboriau, yn ol y program hwn, i fod yn ddigon helaeth i gymryd y cwbl i mewn. A rhaid addef bod yr adeilad, nid yn unig yn un prydferth dros ben, ond hefyd, i'r sawl a deimlo'n argyhoeddedig o'i gadernid ef, yn gastell o noddfa rhag amheuon. A diau y bydd yn rhaid i grefydd yr oes nesaf wrth fwy o hynny na chrefydd yr oes o'r blaen. Yr oedd crefydd, a phethau llai na chrefydd yn wir, megis barddoniaeth, astudio ieithoedd, masnach, politics, wedi cau arnynt bob un yn ei fyd ei hunan, a gado i bob byd arall gymryd ei gwrs. Yn awr, pa fodd bynnag, y mae hi'n bur wahanol. Y mae pob byd bychan weithian wedi mynd yn dalaith o ryw fyd mwy; a rhaid i safonau gwerth o bob man ddyfod i'r byd mwy hwnnw i'w barnu a'u cyfiawnhau. "Ni all crefydd y dyfodol fforddio bod yn anghyson â hi ei hun." (t. 326). Y mae yn athrawiaeth Henry Jones atebiad diwrthdro i fateroliaeth ac anwybyddiaeth yr oes sydd newydd fynd heibio ; ac y mae yn sail i'r optimistiaeth fwyaf di-ollwng. A phethau mawr iawn i'w diogelu yw'r rhai hyn—bod yn siwr o Dduw, yn siwr o rwymedigaethau moesoldeb, ac yn siwr bod daioni i lwyddo.
Ond y mae beth bynnag ddau gwestiwn i'w gofyn: a ydyw'r adeilad ei hun yn gadarn? ac a oes lle ynddo i bob peth y mae'r Awdur yn ei roi ynddo? Fe allai fod trydydd ymholiad at y ddau yna. Yr oedd Syr Henry Jones yn credu cyn gadarned a'r mwyaf orthodox, mai'r grefydd oreu mewn bod yw Crefydd Crist. A'r cwestiwn arall y gorfodir ni i'w ofyn yw hwn: A ydyw system Syr Henry heb wneuthur lle i ryw agweddau pur amlwg i Gristionogaeth yn ddiffyg yn y system? Neu, os mynwch chi, gofynnwch fel hyn: A ydyw'r agweddau hynny i Gristnogaeth na ddygymydd y system yma â hwy yn hanfodol i Gristnogaeth gyflawn? Fel yna o bosibl y dewisasai ef i'r cwestiwn gael ei ofyn.
(1). A ydyw cyfundrefn Henry Jones yn gadarn a safadwy fel cyfundrefn? Rhaid i adeilad ffilosoffi grefyddol fod yn atebol i ddal pob gwynt. Fel y dywedodd ef ei hun (gwel I. 101), tra y mae pob gwyddiant arall yn cael ymosod arno gan wrthwynebiadau a gyfyd o'i faes ef ei hun, fe ymosodir ar grefydd gan wrthddadleuon o bob rhyw, gan fod ei maes hi yn eangach. Y mae'r cwbl sy'n bod yn ei rhandir hi; ac o ganlyniad rhaid i'r gwyddiant a amcano'i deall hi, a rhoi trefn a dosbarth ar ei phrofiadau, fod yn barod i ymosodiad o gyfeiriadau amrywiol iawn. Ac felly, os ar system y mae ei diogelwch hi o ran ei hathrawiaeth yn gorffwys, dylai'r system honno fod yn berffaith tu hwnt. Dyna'r paham yr ŷm yn rhwym o ymorol a ydyw'r system yn ei holl rannau yn un a ddeil.
Y mae yn amheus gennyf. Meddylier, er siampl, am y drychfeddwl a grybwyllwyd yn yr ysgrif gyntaf, fod byd mor angenrheidiol i Dduw ag ydyw Duw i fyd. Ysgaredigaeth, abstraction, fyddai'r naill neu'r llall heb ei gilydd. Er bod y Proffeswr yn dweyd yn bendant fod Duw yn fwy na'r gwaith hwnnw mewn amser y datguddia fo'i hunan ynddo, eto mewn rhyw ystyr yn y gwaith y mae ei berffeithrwydd ef yn gynwysedig. Y mae ei ddatguddio'i hun mewn creadigaeth yn hanfodol iddo. Yr wyf yn cydymdeimlo â'r idea mai nid bywyd llonydd yw bywyd y Duwdod Mawr, fod y Tad yn gweithio hyd yn hyn, ac mai mewn gwaith y mae yn byw. Ond wedyn, y mae deud nad yw'r Anfeidrol yn bod y tu allan i'r datguddiad o hono yn y meidrol, yn y greadigaeth, hynny yw, fel y clywais i Henry Jones yn deud mewn ymddiddan unwaith, mewn rhyw greadigaeth ;—y mae deud fel yna i mi bron yr un peth a'i wneuthur yntau yn feidrol hefyd. Yn awr nid oedd dim pellach oddi wrth fwriad Syr Henry na gwadu anfeidroldeb Duw. Gwadu anfeidroldeb Duw oedd un o brif gyfeiliornadau Plwralistiaid yn ei gyfrif ef. "Duw digonol," ebai William James, "nid Duw Anfeidrol." Nid oedd gan Henry Jones ddim trugaredd at yr athrawiaeth honno. Ac eto y mae yn lled anodd gweld sut y mae ei athrawiaeth yntau yn osgoi'r fagl. Sut y gall Duw nad yw'n bod o gwbl ond yn ei waith fod yn Anfeidrol sydd bwnc anodd iawn ffurfio unrhyw syniad clir na chymhesur arno. Yr wyf yn addef, ac y mae'r addefiad yn taro o blaid Syr Henry, fod anawsterau o'r ochr arall yn ogystal. Y mae yn bur anodd deall sut y gall Duw na meddwl na gweithredu heb fod ganddo fyd i weithredu ynddo ac arno; ond y mae'r anhawster arall yn un mwy dyrys fyth. Wrth gwrs y mae'r ddiwinyddiaeth Eglwysig yn dyfod dros yr anhawster trwy athrawiaeth y Drindod. Yn ol honno y mae Duw eisoes, ynddo'i hun, yn gymdeithas. Ond ni chawn ni ddim galw honno i fewn yn y fan yma. Ffydd ymofyn sy gennym, ac y mae'r ymofyn i fod yn annibynnol ar draddodiadau. Eithr ni all dyn yn ei fyw lai na synnu gweld ffilosoffi mewn rhyw benbleth beunydd a byth, a'r benbleth yn gyfryw ag y buasai derbyn athrawiaeth y Tadau Eglwysig yn ei datrys rhag blaen. Y mae'r anhawster dan sylw yn enghraifft. Dyma'r Proffesor Mactaggart, athronydd a ddechreuodd yn yr un fan a Syr Henry, fel disgybl i Hegel, wedi ildio i'r anhawster a synio am berffeithrwydd heb gymdeithas, a dyfod i'r farn mai cymdeithas o eneidiau yw'r Perffaith, yr Absolute—gwladwriaeth o ysbrydoedd. Ac y mae'n deilwng o sylw mai'r gred mai cariad yw hanfod perffeithrwydd a'i tywysodd ef i'r fan yna. Nid oes dim posibl darllen gwaith Mactaggart heb gofio am idea Awstin, "Amor rogat trinitatem," y mae cariad yn gofyn trindod." Y mae yn gofyn mwy nag un, bid a fynno.
Ond (2) a bwrw, er mwyn ymresymiad, fod system Henry Jones yn safadwy—yn gyson â hi ei hun felly, a ydyw hi'n llwyddo i gael lle i bopeth y myn efo y dylai fod lle ymhob system iddynt? Y mae ef yn mynd ym mhellach lawer na'r cyffredin o Hegeliaid mewn mynnu lle i rai o wirioneddau hanfodol crefydd, pob crefydd, a Chrefydd yn yr ystyr Gymreig i'r gair hefyd Crefydd ag C fawr iddi. Ond y pwnc y munud yma yw, a wnaeth ef hynny heb roi gormod o straen ar ei gyfundrefn? a oes yn ei gyfundrefn ef le teg i'r gwirioneddau hynny, heb gael benthyg ystafell neu ddwy gan gyfundrefnau eraill?
Ymddengys i mi, er y cyfrifir fi'n ddibris o ddigywilydd am ei ddywedyd, na ddo ddim.
Er enghraifft, y mae'n dal, â holl angerdd ei natur gref gyfoethog, yr athrawiaeth o Dduw personol. Y mae ei feirniadaeth ef ar Hegeliaid, sydd, fel Mr. Bradley, yn gwadu Duw personol, yn un bendant a diamwys. "Ymddengys i mi," meddai, "yn amlwg i ddyn ar ei gyfer, na allai'r cyfryw Berffaith ag na bo'n berson, yn fod ymwybodol ac ar wahân, gyfaneddu mewn byd o wrthrychau, a'i ddatguddio'i hunan yng nghwrs y byd hwnnw." (t. 322). Ydyw, y mae'r athrawiaeth o Dduw personol yn eithaf diogel yn nwylo Henry Jones; ond pa'r un ai diogel yng nghysgod ei system ef, ynte diogel er ei gwaethaf hi, sy gwestiwn arall. Ymddengys i lawer ohonom, braidd yn siwr, er mai Henry Jones a garem ni ar bob cyfrif ei ddilyn, fod Bradley yn gysonach â'r gy fundrefn Hegelaidd fel y coleddir hi gan y ddau. Os nad yw Duw yn bod ar wahân i'w greadigaeth, yn sicr nid yw yn gwybod oddi wrtho'i hun chwaith ar wahân iddi; a dyna oedd golygiad Edward Caird, tad ysbrydol Henry Jones; ac er nad yw Syr Henry, hyd y sylwais i, yn dyfod ar draws y pwnc yn y llyfr hwn, credaf y gellid profi oddi wrth ei waith a'i ymddiddanion mai dyna oedd ei farn yntau. Rywsut y mae'n haws cysoni Anfeidrol sydd yr un peth a gweithrediad oesol y greadigaeth, yn broses tragwyddol felly, â "Pherffaith" Mr. Bradley nag â Duw Syr Henry Jones.
Dyna drachefn yr athrawiaeth am bechod. Yr unig nodwedd dra Hegelaidd ar y llyfr yma ynglŷn â hyn o bwnc, yw bod yr Awdur yn son llai lawer yn ol yr herwydd am bechod nag am ffurfiau eraill ar ddrwg. Y mae pethau a elwir yn ddrygau naturiol cystuddiau, siomedigaethau, ac yn y blaen, yn llanw mwy o lawer o le ar y canfas na drwg moesol; a dyna a gyfrifir yn un o ddiffygion mawr y gyfundrefn Hegelaidd drwyddi. Teg cydnabod fod Henry Jones yn lanach oddi wrth y diffyg na'r un Hegeliad arall y gwn i am dano. Josiah Royce yw'r tebycaf iddo mewn mynnu rhoi ystyr wirioneddol i bechod. Y ddefod
gan doreth o Hegeliaid yw cyfrif pechod yn ffurf is ar ddaioni—da ar ganol ei fagu. Mactaggart sy'n tybied, y down ni, o bosibl, i edrych ar noswaith o feddwi yn yr un goleu ag yr ŷm eisoes yn edrych ar ryw hen ysgarmes glustogau a fu rhyngom pan yn fechgyn. Ond i Henry Jones y mae mwy mewn pechod na hynny. "Nid wyf fi," meddai, "mewn modd yn y byd yn cyfiawnhau drwg. Dal nis gallaf ei fod ynddo'i hunan yn ffurf ar y da; ni ellir dan unrhyw amgylchiadau ei droi yn dda. Gadael lle iddo yr wyf." (t. 355). Ond atolwg beth a ddaw o system Hegel ar y tir yna? Fe ddygymydd golygiad Royce yn well lawer â phantheistiaeth Hegel—y golygiad fod pechod yn rhan o Dduw, fel y mae'r natur is yn rhan o ddyn da. Hawdd fuasai beirniadu golygiad Royce, ac o'm rhan i nid wyf yn ei dderbyn. Ond fel mater o gysonder y mae yn siwr o fod yn fwy cymharus â Hegeliaeth bur.
Ni wn i ddim a ydyw Syr Henry yn fwy llwyddiannus i gysoni Calfiniaeth a rhyddid ewyllys. Fe allai ei fod. Hyn a wn: y mae yn dyfod yn nes at eu cysoni na'r un Cymro a fu o'i flaen. Ond cawn ddychwelyd at y pwnc hwnnw yn yr ysgrif nesaf.
Beth wedyn (3) am yr athrawiaethau o gredo'r Eglwys na wnaeth Henry Jones ddim lle iddynt yn ei system? Fe ddyry ef yn ddiau ryw ystyr hanner barddonol i rai ohonynt, ystyr sy'n llygad—dynnu ac yn swyno dyn. Ac yn hyn, fel llawer peth arall, y mae ei deimlad ef yn nes at y gredo gyffredin na'i farn. Y mae ganddo sylwadau gafaelgar odiaeth ar edifeirwch, ond dim ond crybwyllion cynnil cynnil am faddeuant. Dyma un: "Gall ysbryd crefydd fodloni i ddianc rhag y byd er mwyn bod yn un â Duw. . . . Ac unwaith y cyrhaedder sicrwydd fod y pechod wedi ei faddeu, fe gilia'r pechod o'r golwg, a myned fel pe na buasai erioed." (t. 263). Am a welaf fi nid oes. yn yr iaith yna ddim i'w feirniadu o safle Crefydd Efengylaidd, ond yn unig y cwynid fod y cyfeiriadau at faddeuant yn brin. Y lle y buasai Cristnogion Efengylaidd yn anghytuno fyddai perthynas maddeuant â rhyw brofiadau yr aeth Iesu Grist drwyddynt yn y cnawd, yn enwedig y Groes a'r Atgyfodiad. Yr un fath a Green, y mae Henry Jones yn dal mai camsyniad yw cysylltu'r nerthoedd ysbrydol sydd yn achub ag unrhyw gyfres o weithredoedd a ddigwyddodd ym myd amser a hanes, ond bod Green yn cydnabod yn ddiwarafun mai i waith yr Eglwys yn eu cysylltu hwy â digwyddiadau hanes y mae'r Efengyl yn ddyledus am y dylanwad a gafodd hi ar ddynion.
Perthyn lled agos i hwn y mae pwnc arall o wahaniaeth rhwng Syr Henry a Christnogion Efengylaidd : nid yw ef yn dygymod dim â'r hyn a alwai'r hen ddiwinyddiaeth yn rhagluniaeth neilltuol. "Rhagluniaeth yn ymyrryd, tybied y mae hynny ryw ysgariaeth sy'n annioddefol i'r ysbryd a ŵyr oddiwrth hiraeth cariad ymroddedig ac angen cyson yr ysbryd hwnnw am Dduw." (t. 222). "Er ei holl gyfeiliornadau fe ddysgodd Deistiaeth un pwnc sy'n wir o hyd, neu o'r lleiaf ei awgrymu: fod rhaid ymddiried y bywyd moesol yn gyfangwbl i'r gweithredydd moesol ; ac os mai er mwyn dysgu bod yn dda y mae dyn yma, neu os moesol yn y pen draw yw ystyr ei fywyd ac amcan ei fyd ef, fel y cymerwyd yn ganiataol, yna rhaid gadael iddo weithio allan yr experiment foesol yn ei ffordd ei hun." (t. 223).
(t. 223). I Syr Henry y mae ymyrraeth weithiau yn golygu peidio ag ymyrraeth o gwbl brydiau eraill. (t. 222). Nid yw hynny ddim yn cario argyhoeddiad i mi. Gallai'r ymyrraeth olygu yn unig ymyrraeth gwahanol. Fe eddyf yr Athro ei hun fod rhyw rannau o'r greadigaeth yn amgenach datguddiad o Dduw na'i gilydd, y greadigaeth foesol, er enghraifft, o'i chyferbynnu â'r greadigaeth faterol. Er bod mater yn ysbrydol hefyd, nid yw cyn amlyced datguddiad o'r ysbrydol ag ydyw byd carictor. Os felly—os oes mwy o Dduw, neu od yw presenoldeb Duw yn amlycach mewn rhai o'i weithredoedd na'i gilydd, paham na allai fod rhyw ddynion, a rhyw amgylchiadau neu brofiadau yn hanes dynion, yn ddatguddiad o Dduw mewn ffordd ac mewn ystyr nad yw'r amgylchiadau i gyd ddim?
Buasai rhai yn ychwanegu esiampl arall, syniad Henry Jones am berson y Gwaredwr. Ond gan mai proses y greadigaeth ydyw Duw Henry Jones, a'i fod yn dal mai dyn da yw'r datguddiad cyflawnaf o Dduw y gallwn ni byth ei gael, prin y byddai'n deg dywedyd yn foel ei fod ef yn gwadu Duwdod Crist. Hyn sydd sicr, ni addolodd neb Grist Iesu yn fwy di-warafun nag y gwnâi efo.
Yr wyf yn nodi'r esiamplau yna o'r gwahaniaeth rhwng Syr Henry a'r athrawiaeth gyffredin, fel y gwelo'r darllenydd beth sydd raid iddo'i dderbyn, os myn dderbyn athrawiaeth Henry Jones yn ei chyfanrwydd. Er mwyn eglurder, ac oherwydd gorfod bod yn ddigwmpas, bu raid i mi wneuthur hyn yn rhy noeth. Llawer o'r meddyliau a grybwyllais yr wyf, wrth eu hysgar oddi wrth eu cysylltiadau, ac yn enwedig wrth eu hadrodd heb y wawr o farddoniaeth oedd arnynt, wedi eu hyspeilio o'u gogoniant. Fe bair hynny i mi gofio am beth a ddywedai'r Athro'i hun wrthyf rywdro ym Mangor. Ymliw yr oeddwn ag ef rhwng difrif a chware. "Chi synnech chi, Proffesor, y llun rhyfedd sy ar ych syniadau chi gan rai o'r bechgyn yma, sy'n eu pregethu nhw yn newydd grai o'r clas.' Ie," meddai yntau, a llond ei lais o natur dda, ie, ynt—ê, Puleston, a'u deud nhw wedi oeri." Cofied y darllenydd mai cam y mae adolygiad yn ei wneud â llyfr. Bwyd wedi oeri ydyw.
Y tro nesaf bydd gennyf ddifyrrach ac angenrheitiach gwaith dangos rhyw faint, beth bynnag, o'n dyled ni i'r llyfr, pa un bynnag a gytunom ai peidio â chyfundrefn y llyfr yn ei hyd a'i lled.
III.
Rhyw esgus o feirniadaeth oedd gennym fwyaf y tro o'r blaen. Y tro yma fe amcenir cynnull rhywfaint o gynhaeaf y gwaith gafaelgar hwn. Y mae'r dynion blaenaf ym mhob cangen o wybodaeth yn fwy na'u system; a gellir eistedd wrth eu traed i ddysgu ganddynt heb ymrwymo o gwbl i dderbyn pob golygiad. Ac nid yw hyn yn fwy gwir am unrhyw ddosbarth o ddysgawdwyr nag am ideolistiaid y can mlynedd diweddaf. Er maint y curo fydd weithiau ar rai ohonynt, ynddynt hwy, o blith yr holl ffilosoffyddion, y mae gobaith y pethau goreu sy'n perthyn i ddyn—barddoniaeth, moesoldeb, crefydd. Fe fu cyfundrefnau eraill y tybiai eu dysgawdwyr eu bod yn helpu crefydd. Ryw driugain mlynedd yn ol a rhagor fe ddisgwylid cryn dipyn o help oddiwrth Athroniaeth Syr William Hamilton, Athroniaeth Synnwyr Cyffredin, fel y'i gelwir weithiau; ond fe droes honno yn fwy o "fraich i blant Lot" nag o achles i obeithion a dyheadau goreu dyn. Y Kantiaid newydd, o ddyddiau Coleridge hyd yn awr, a wnaeth fwyaf o lawer i roi arfau yn nwylo'r Eglwys yn erbyn Philistiaeth a materoliaeth yr oes. A'r hyn a ddywedwn ni am yr ideolistiaid fel dosbarth sydd arbennig o wir am Henry Jones. Fe osododd y byd dan ddyled drom trwy ei waith yn rhoi ystyr ddaliadwy i ddatganiadau beirdd a diwinyddion.
Ni wn i ba ffordd well i gael hyd i rai o gyfraniadau mawr yr awdur at drysor meddwl ei oes, heb ymrwymo o gwbl i wneud pob defnydd a wna ef o honynt, na chodi esiamplau. Ac wrth chwilio am y rheini ni gymerwn rai o'r llwybrau y mae ef yn fwyaf chwannog iddynt.
(1) Un pwnc ganddo a dery bob darllenydd yw Pwysigrwydd Gwirionedd. Fe ddeil hwn nid yn unig yn erbyn awdurdod traddodiad, ond hefyd yn erbyn y gogoneddu a fu yn ddiweddar ar deimlad, ac yn erbyn y llwfrdra neu'r diffyg amynedd a fyn ddianc oddi wrth broblem gwirionedd i gysgod yr angen am weithredu. Neu os mynnwch chi, fe'i deil ef yn erbyn yr elfen ymarferol ac yn erbyn yr elfen brofiadol, yn yr ystyr gul i'r gair. "Ac nid yw o bwys i grefydd, a oes Duw mewn gwirionedd ai nad oes, ond i ni allu teimlo fel pe byddai un." (t. 21). Fe rydd bwys mawr ar yr elfen dragwyddol sy'n perthyn i wirionedd. "Ni all crefydd, mwy na mathemadeg, ddim bod yn wir weithiau neu yma ac acw yn unig." (t. 90). Y mae Carlyle yn un o'i hoff awduron ef, ond ni fyn ar un cyfrif ei ddilyn ef ar hyn o bwnc. Meddyginaeth Carlyle at amheuon, fel y gwyddis, yw pwyso ar yr ymarferol—gwneuthur y ddyletswydd a fo nesaf atoch. Ni fyn Syr Henry mo'r feddyginiaeth hon. Er mor bwysig yw'r ymarferol, ni wna fo mo'r tro yn lle ymresymu peth allan ar dir meddwl. Hegel? neu pwy a ddywedodd? fod gan y rheswm yr hawl frenhinol i gael ei ateb o'i enau'i hun. Rhaid distewi'r amheuon yn y llys y codwyd hwy. Nid yw gwaith, er ei bwysiced, ddim digon i dawelu cwestiynau meddwl. Rhaid i wirionedd fynd yn beth y bo yn rhaid i ni wrtho. "Profi'r ydys fod gwrthrych yn beth gwirioneddol, neu fod drychfeddwl yn wir, pan fo gwadu'r peth yn dwyn canlyniadau rhy wallgof i'w hystyried." (t. 346).
Nid na ellir dyfod o hyd i wirioneddau heb law drwy ymresymu. Daw'r anian grefyddol o hyd iddo. Darganfod y mae athroniaeth fod crefydd, megis ar un llam, wedi cyrraedd pethau sydd iddi hi yn ffrwyth llafur." (t. 324). Y mae dull y bardd hefyd yn ddull cyfreithlon o gael hyd i wirionedd. "Nid gwiw meddwl mai dychymyg i gyd yw barddoniaeth. Rhan o natur pethau y mae'r bardd yn ei ddad—fachu." (t. 264). Ond unwaith y codir y cwestiwn a ydyw peth yn wir, rhaid ei ateb ar dir rheswm. Ni ellir mo'i benderfynu mwyach trwy welediad y bardd na thrwy reddf noeth y dyn duwiol. Y mae hwn yn gryn amheuthun mewn dyddiau pryd y ceir pragmadegwyr mewn ffilosoffi yn gwneud y gwir yn ddosbarth neu dalaith o deyrnas yr ymarferol, a phobl grefyddol yn dadleu fod crefydd yn brydferth neu yn fuddiol beth bynnag am ei gwir hi.
(2). Pwnc arall y mae gan Syr Henry bethau goleu a gwerthfawr odiaeth i'w traethu arno yw Personoliaeth.
Pwnc ydyw hwn sy'n peri penbleth i ddiwinyddion cyn y cof cyntaf sydd gennyf fi. Ac fe godai llawer o'r benbleth o fod y ddwy wedd i bersonoliaeth heb eu dal efo'i gilydd yn ddigon clir—yr elfen o gau arno a'r elfen o dynnu ato. Y mae rhyw gau arno yn perthyn i'r personol. Ond y mae posibl dal y wedd honno'n unig, nes bod y personol yn troi yn rhywbeth i gau allan bob cyfathrach â'r byd y perthyno'r person iddo. Golygiad arall sy'n ennill ffafr yrŵan. Golygiad Illingworth a Moberley. Golygiad yr Hegeliaid mewn gwirionedd ydyw ac ni chewch chi mohonno'n well yn un man nag yn llyfr Syr Henry Jones. Fe dalai i astudwyr diwinyddiaeth ddarllen y llyfr yn unig er mwyn yr idea hon. Cyn dyfynnu ar hyn mi ddylwn ddwyn ar gof i'r darllenydd fod Syr Henry, yma fel ym mhob man, yn gredwr mewn rhyddid fel amod angenrheidiol ac anhepgorol cymeriad. Bydd y dyfynion yn werth mwy o gymaint a hynny. "Nid ei wahanu oddiwrth y byd y mae rhyddid dyn yn ei olygu; diffrwytho ydyw gwahanu; ac y mae dyn yn rhydd, nid oddiwrth ei fyd, namyn trwyddo. Ei fyd sydd gyfrannog ag ef yn ei anturiaethau ysbrydol." (t. 145). "Fe ymddengys bod crefydd yn ei holl ffurfiau uchaf yn torri i lawr ragfuriau'r hanfodiad personol a'r cyfrifoldeb ar wahân." (t. 154). "Mi geisiaf ddangos bod crefydd, pan olygo hi fel hyn ryw gariad sy'n cryfhau'r elfen bersonol ac yn ei llanw hi ag ysbryd gwasanaeth, yn gyson â moesoldeb." (t. 158). Y mae moesoldeb, wrth gwrs, yn golygu rhyddid ac annibyniaeth; ond cyfoethogi'r annibyniaeth hwnnw y mae crefydd o'r iawn ryw—crefydd cariad—nid ei gwtogi na'i lesteirio ddim.
"Amherffaith ydyw dyn, heb ei ddatblygu, bychan i'r graddau y caeo arno ynddo'i hun, a thrin ei bersonoliaeth megis peth yn cau'r byd allan." (t. 167). Dyna damaid pur anodd ei gyfieithu. Y mae gan Henry Jones ryw ddawn arbennig i arfer geiriau bychain yr iaith Saesneg gyda ryw bwyslais o'i eiddo'i hun. Dyna un o deithi prydferth ei arddull. Clywais ef rywdro, wrth ddarllen ei adroddiad ar waith y myfyrwyr, yn deud brawddeg felly. "The work done by this student was good." Pe buasai un o'r athrawon yn deud y frawddeg, hi swniasai yn ganmoliaeth ddigon llygoer; ond ganddo ef hi swniai fel pe dywedasai dri neu bedwar o ansoddeiriau heglog, ond yn gryfach na'r rheini. Medrai ddywedyd was good, a rhyw hanner safiad rhwng y geiriau, nes gwneuthur good ganddo ef yn well nag excellent gan lawer un. Felly yma, y mae yn deud small rhwng dau goma, nes bod small yn mynd yn llai na'r lleiaf. Y mae yr un fath bron ag y byddai Evan Davies, Trefriw, yn deud bod peth yn sal iawn, ac a fain Sir Drefaldwyn yn y gair sal yn ei wneud yn gan salach. "Po fwyaf yr elo dyn i mewn i fywyd eraill, cyfoethocaf oll fydd ei fywyd yntau." (t. 323). Ac fe ddengys yr Athro, mewn mwy nag un man, mai po uchaf y bo'r pethau y cyfranogo dyn o honynt, gwiriaf yn y byd fydd y ddeddf hon ynglŷn â phersonoliaeth. Dyma enghraifft o'r idea honno: "Gall fod gennyf faes tebyg o ran maint a llun a daear i faes fy nghymydog; eithr nid fy maes i yw ei faes ef, ac nad ei faes yntau yw f'un i. Ond gallwn ein dau gael gwybod yr un gwirioneddau, ufuddhau i'r un egwyddorion o ymddiried, coledd yr un syniadau crefyddol." (t. 285). Nid rhywbeth a chlawdd terfyn o'i gwmpas yw personoliaeth yn unig ddim, ond canol—bwnc i wasgar a derbyn dylanwadau.
Gwelir ar unwaith fod llawer cymhwysiad crefyddol i'r athrawiaeth hon. Buasai yn demtasiwn mynd i lawer cyfeiriad ar ei hol. Bodlonwn ar un, a dewis un o'r rhai y mae'r Athro 'i hun yn traethu cryn lawer arno, sef dibyniad creadur o ddyn yn ei fywyd moesol ar Dduw. Mewn un wedd yn wir gellid meddwl fod Henry Jones yn gwrthod yr idea o gymorth gras, ac mewn ystyr y mae. Nid gwiw," meddai, "bod Rhagluniaeth yn ymyrryd." (t. 226). Ond o'i ran ef, cau allan ragluniaeth neilltuol a gras neilltuol yr ydys, am mai rhagluniaeth i gyd ydyw hi a gras i gyd; a pha un bynnag a fuasai ef yn fodlon i ni wneud y defnydd hwnnw o'i athrawiaeth ai peidio, y mae ei syniad yn rhoi gosodiad gwych iawn i ni at esbonio cymorth gras. Os nad rhywbeth cyfiawn, caead, ynddo'i hun yw personoliaeth mewn dyn a Duw, yna nid oes dim anhawster mewn golygu gweithredoedd dyn yn eiddo iddo ef ei hun, ac ar yr un pryd yn ffrwyth cymorth oddi uchod. "Y mae dyn fel bod hunanymwybodol yn hel y greadigaeth i gyd i graidd . . . Y mae'r greadigaeth yn curo yn ei waith ef yn meddwl ac yn ewyllysio," (t. 177), yr un fath, mi feddyliwn. ag y dywedai rhyw eneth fach, wrth ddisgrifio cur mewn pen, "fod eich calon chi'n curo yn eich llygad." Ein rhoddi'n hunain i Dduw, dyna ydyw hynny, cael Duw gyda ni ac ynnom." (t. 287). Ni ddaw dyn, mewn gwirionedd, ddim i'w dreftadaeth o ryddid ac annibyniaeth ond trwy yfed rhywbeth i mewn o'r cylch y mae'n perthyn iddo. "Mewn ystyr y mae cymdeithas o flaen y dyn unigol. Fe'i genir ef, nid yn unig iddi, ond o honi." (t. 181). "Nid ei eni'n rhydd y mae dyn yn ei gael, ei eni yn atebol i fynd yn rhyddach ryddach trwy ddal cymundeb â'r byd.' (t. 290).
(3). Pwnc arall eto, o'r pynciau cyffredinol yma, yw lle Profiad mewn ffurfio Barn ar gwestiynau crefyddol. Er fod Syr Henry mor gryf dros benderfynu popeth wrth reol rheswm noeth, nid rheswm noeth, mewn un ystyr, mo hwnnw chwaith. Nid rheswm wedi ei ysgar oddiwrth ffactau profiad ydyw, ond rheswm a phrofiad yn ei gyfoethogi. Y mae i fyd crefydd ei bethau, fel i bob byd arall; ac nid gwiw barnu byd crefydd wrth ddeddfau unrhyw fyd is. Y mae Henry Jones cyn gadarned ar hyn o bwnc ag y byddai David Charles Davies, ond fod gan Charles Davies fwy o rag-dybiau nag ef, Ysbrydoliaeth y Beibl yn un. Ond y mae Syr Henry yntau yn dysgu'n hollol nad oes gan neb hawl i dybied fod y profion i gyd ganddo, am fod hanesiaeth naturiol byd a phrofiad crefydd ganddo. "Rhag-dybiau a ddaliai o'r goreu, o'u cymhwyso at wrthrych ym myd natur, ni wnânt ond gwyrdroi'r ffactau, o'u cymhwyso at wrthrychau sy'n naturiol ac yn rhywbeth heblaw hynny." (t.28). Rhaid i'r edrychwr ym myd crefydd, y sceptic bydol ei feddwl, gydnabod ei derfynau. Ac ni fydd waeth i mi ddeud yn blaen yn y fan yma, nad yw llawer o amheuaeth y dyddiau hyn ddim yn haeddu parch. . . . Nid yw'r amheuwyr hyn yng nghyrraedd ymresymiadau hyffordd dros grefydd nac yn ei herbyn hi chwaith." (t. 87).
(4). Fe allai y bydd enwi un enghraifft arall yn ddigon yma, y gred fod y da yn sicr o lwyddo. Fe ŵyr pawb fod optimistiaeth Tennyson a Browning wedi apelio'n rhyfeddol o gryf at Henry Jones. Iddo ef y mae'r gred fod Duw yn berson, ac mai cariad yw'r disgrifiad goreu a feddwn ni o'i gymeriad Ef, yn golygu fod daioni yn siwr o lwyddo yn y pen draw. "Yr erthygl ganolog (mewn credo crefyddol goleuedig) ydyw ffydd yn hollalluowgrwydd Duw a'i gariad diderfynau." (t. 336). Y mae hwn yn un o'r gwirioneddau hunanbrofedig hynny y mae eu gwadu yn rhy wallgof i fod yn deilwng o ystyriaeth.
Gwelir wrth yr esiamplau, ac fe allesid yn hawdd eu hamlhau, fod y llyfr yma'n fwnglawdd o addysg, hyd yn oed i'r rhai hynny na fyddont yn fodlon i'w cymryd en cludo gydag ef yr holl ffordd. Fe fyn Syr Henry fod y sierwydd am y pethau hyn, a gredir yn ddiameu yn ein plith, o'r un rhywogaeth a'r sicrwydd ar unrhyw fater o wyddoniaeth gyffredin. Gwir ei fod yn addef nad yw'r sicrwydd yma ond y cyfryw sicrwydd ag a berthyn i amcandyb; ond fe fyn hefyd mai dyma'r sicrwydd uchaf y gellir ei gael yn y byd gwyddonol yn ogystal. 'Os amcan—dyb y mynnech chwi alw'r idea, nis gallaf wrthod hynny. Ond mi garwn ddwyn ar gof i chwi mai'r un fath yw pob syniad arall a ddyry unoliaeth i'n profiad ni." (t. 229). "Yr amcan-dyb crefyddol, fel pob amcan-dyb arall, nid yw byth wedi ei phrofi'n derfynol; ond bob amser ym mhob man yr ydys yn ei phrofi hi." (t. 103). Nid yw'r prawf byth drosodd, ond y mae yn mynd yn sicrach o hyd. Yr un funud a deddf disgyrchiant, neu ddeddf datblygiad, y mae llwyddiant daioni, gwerth profiad crefyddol, ystyr personoliaeth, a phwysigrwydd gwirionedd, yn bynciau na fyddys byth wedi gorffen deud y cwbl sydd i'w ddywedyd o'u plaid; ond y mae eu sicrwydd yn mynd yn fwy o hyd. Ac nid yw Syr Henry o gwbl yn ddibris o werth yr elfen weithgar, weithredol. Nid milwr heb fod yn Ffrainc sy a hawl ganddo i siarad gyda dim awdurdod ar bethau mawr bywyd a duwioldeb. Rhai a wypo oddiwrth boethter y brwydro a fedr siarad i bwrpas. "Yn ddiau," ebai Syr Henry, "nid rhyw farchog yn ei barlwr a heriodd y galluoedd, a gweiddi, Pwy a'n gwahana ni oddiwrth gariad Crist?'" (t. 92).
Wrth derfynu, llongyfarchwn yn bur galonnog y sawl a ddug y gwaith ardderchog yma drwy'r wasg, gan dybied yn lled sicr na chafodd yr awdur wneuthur mo'r cwbl o hynny beth bynnag. Ond y mae hyn hefyd wedi ei wneuthur gan rywun mewn modd hollol deilwng o ragoriaeth a chyfoeth y llyfr. Hyd y gwelais i ychydig iawn o wallau iaith a ddiangodd heb eu cywiro. Dacw un ar d. 176. "This is the problem which we must now ask." Examine neu solve, neu rywbeth felly oedd ym meddwl yr awdur yn ddiau. Y mae brawddeg ar d. 322 y tybiai dyn wrth y cysylltiadau fod not ar ol ynddi. "Now these two aspects seem to Mr. Bradley to be not only opposites but contradictory, and therefore could be reconciled or even held simultaneously." Could not be reconciled a ddylai hwn fod yn ol pob tebyg. Ond syndod leied o ddim fel yna sydd yn y llyfr; a diau y cywirir hwy bob un yn yr argraffiad nesaf.
Anaml y caiff dyn y fath athronydd a Syr Henry Jones, a'i ddawn ysgrifennu cyn ystwythed ac mor amrywiog a phe na buasai ond llenor neu bregethwr yn gwybod llai o'r hanner. Ac y mae ystwythter a rhuglder ei ddawn, tra yn help dirfawr i ddarllen ac astudio'r llyfr, yn gwbl o dan lywodraeth barn a medr yr awdur, fel nad yw yn y gradd lleiaf wedi cymylu'r ymresymiad na'i ddallu mewn un modd i ystyr ac ergyd ei areithyddiaeth ei hun.
COFIANT EDWARD MATTHEWS
Cofiant Edward Matthews, Ewenny. Gan J. J. Morgan. Cyhoeddedig gan yr Awdur. Pris, 10/6
FE gymer y llyfr yma'i le yn rhwydd ym mysg rhyw naw neu ddeg os nad llai na hynny, o'r cofiannau Cymreig goreu. Deil ei gymharu a Chofiant John Jones, Tal Sarn, gan Owen Thomas; Christmas Evans gan y Dr. Owen Davies; Llyfr Saesneg Mr. D. E. Jenkins ar Charles o'r Bala, a rhyw ychydig iawn y byddaf yn siwr o gofio am danynt ar ol danfon hwn i ffwrdd. Cofiant clasurol ydyw, y bydd gwiw, ac y bydd raid yn wir, i bawb a 'sgrifenno ar Grefydd Cymru yn y ganrif ddiweddaf ymgynghori ag ef.
Dau fath o gofiant yn y cyffredin y sydd, un wedi ei rannu'n gyfnodau, a'r llall wedi ei rannu'n ol agweddau i fywyd y gwrthrych. Y mae hwn yn cyfuno'r ddau. Cawn i ddechreu benodau tra chyflawn a difyr ar gyfnodau oes Matthews, amryw o honynt wedi eu teitlo oddiwrth y mannau y preswyliodd ynddynt—megis "Hirwaen," "Penllin," "Ewenni," Caerdydd,' "Pen y Bont ar Ogwr." Ydyw, y mae Ogwr yn gywir gan Awdur y cofiant hwn, fel popeth arall bron. Rhyw drachwant rhyfedd sy arnom ni Gymry am ddodi "wy " yn derfyniad lle bynnag y gwelom ni ddŵr—" Ogwy," "Banwy," "Fyrnwy," y ddau ddiweddaf yn lle "Banw" "Fyrnyw." Gyda llaw, buasai 'n llawn gwell gan rai spelio enwau cyfansawdd ar leoedd, naill ai yn eiriau ar wahân, neu yn rhannau a chydnod rhyngddynt Pen-Llin, Pen-Hydd, Pont-y-Pridd. Wrth yrru telegram yn unig y bydd edifar gennyf ddilyn John Rhys ar hyn o bwnc, a rhoi geiriau gwahân. Fe allai fod Mr. Morgan yn hyn yn canlyn arfer Matthews ei hun, a'r arfer oedd gan lawer ychydig amser yn ol; ond geiriau gwahân neu rai wedi eu clymu a chydnod sy'n ateb oreu i'r swn. Heblaw hynny, nid oes gennym ddim ffordd arall o wahaniaethu rhwng enwau fel Pentyrch a Phen-Tyrch.
Wedyn cawn benodau rhagorol ar deithi 'r gwrthrych yng ngwahanol gysylltiadau bywyd. Yr oedd llwyr angen hynny yn yr amgylchiad hwn yn enwedig, gan fod Edward Matthews yn un y cyfarfyddai ynddo'r fath amrywiaeth o deithi, ac yn un a apeliai mor wahanol at wahanol rai. Nid yw'r awdur yn y penodau hyn wedi ymdynghedu i glodfori, ond mynegi yn hollol y peth fel y mae.
Wrth adolygu llyfrau, chwilio y byddis ambell i waith am rywbeth i'w ganmol; a rhyfedd gymaint a geir ond chwilio mewn llyfr go gyffredin; ond yn hwn. chwilio am rywbeth i'w feirniadu sy raid.
Y mae llawer o'r hanes yn adlais o iaith Matthews ei hun; lle y crynhoir, neu roddi atgofion o bregethau, gofelir gwneuthur hynny hefyd yn arddull y pregethwr. Os clywch chi rywun yn adrodd Matthews, a deud "welwch chi?" yn lle "gwelwch chi"? chì ellwch benderfynu nad yw hwnnw ddim yn gofiwr cywir. Ymddengys fod y ffurf yna ar frawddeg holi mewn rhannau o'r Deheudir—" Gallwch chi, gwyddoch chi?" ac yn y blaen. Cyfrifir ef yn wall mewn Cymraeg lên; ond fe lithrodd i fewn i aml i damaid o gân, ac weithiau i ryddiaith hefyd. Dacw gân blant a ddaeth allan ychydig flynyddoedd yn ol, a'r gwall ynddi :
"Golchwyd chwi'n afon bur gwaed yr Oen?"
a'r peth yn gwestiwn. "Gwelwch chi?" sy ymhob man gan Morgan. Ac yn hyn, a channoedd o fân bethau eraill fe atgynyrchir dull Matthews a phriodwedd ei frawddegau i drwch y blewyn.
Weithiau, ryw un tro o ugain dyweder, fe bair Mr. Morgan i ni ameu onid yw wedi rhoi gair yng ngenau Matthews nad arferasai ef mo hono; ond gall fod y dyfaliad yn gwbl gyfeiliornus. Wrth adrodd pregeth hynod iawn ar Berson Crist, rhoddir y gair delfrydol (tud. 234), "y dyn delfrydol." A oedd delfryd " a "delfrydol" wedi dyfod i arferiad y pryd hwnnw? Yn sicr nid oeddynt wedi dyfod yn gyflawn aelodau efo'r Methodistiaid. Gair Wesleaidd oedd " delfryd ' yn amser Matthews. Y mae wedi dyfod yn Fethodist Calfinaidd erbyn hyn. Ond lled geidwadol oedd Matthews, at ei gilydd, yn ei arfer o eiriau, fel y dywed Morgan (tud. 406), y bu amser pan oedd yntau'n chwannog i eiriau mawr, chwyddedig. "Yr oedd dros 30 oed cyn taflu oddiwrtho'r "ewynfawr eiriau anferth" a gamgymerir gan gynifer am hyawdledd. Syndod i'r byd, y mae'r llythyrau yn 1840 ar waith blaenor ym mron yn hollol lân oddiwrth y meflau hyn. Rhaid fod Evan Morgan, Caerdydd, y llenor dillyn, wrth ei benelin, yn tynnu'r hirbluf yn ddidrugaredd o adanedd ac o gynffon pob brawddeg." Aeth llenor Cymraeg arall drwy'r unrhyw weddnewidiad, Lewis Edwards o'r Bala. Y mae ar gael rhyw bregeth Saesneg a draddododd ef yn Sir Gaerfyrddin, mewn Sasiwn, yn y dyddiau yr oedd farnis yr athrofeydd heb orffen sychu arno, lle y disgrifir y ddaear fel "this sublunary orb "—chwyddedigaeth y buasai ef ei hun, ychydig flynyddoedd wedyn, yn ei gystwyo yn ddiarbed. Dywedai John Nicol, Glasgow, wrth ben rhyw draethawd go hedegog, "Don't mistake me. don't object to flowers, for flowers mean fruit." "Nid yw waeth gennyf gael blodau, waith y mae blodau'n golygu ffrwyth."
Y mae "Mebyd a Maboed" yn deitl pennod. Yr un peth yw ystyr y ddau. Ar d. 121 cawn "enwebai" yn golygu "nominate." Gwnaethai "enwi" y tro yn burion yn lle "enwebu."
Ar dud. 81 cawn hwn: "Trefnodd y Cyfarfod Misol i gynnal pump o gyfarfodydd pregethu." Gwall a gychwynodd yng Nghymraeg llafar y De yw "trefnodd i gynnal." Ceir ef yn emynau Williams Pant y Celyn; ac ni newidiwn i mo hono yno; ond nid yw i'w efelychu ddim. "Trefnodd. . . gynnal" a ddylasai hwn fod.
Ceir "mwyrif" mewn dau neu dri o fannau yn lle "mwyafrif." "Y mwyaf o'r ddau " a ddywed y Cymro, nid y "mwy."
Cwestiwn heb ei benderfynu ydyw bryd y dylai 'sgrifennwr ei alw 'i hun yn "ni." Gwnai Matthews hynny o hyd yn nodiadau'r " Cylchgrawn"; ond dyna oedd defod gyson y wasg newyddiadurol ar y pryd. Gwnai Lewis Edwards yn y Traethodydd yr un peth. Ac y mae'n gofyn i olygydd beth bynnag siarad yn y rhif lliosog fel cynrychiolydd ei bapur neu ei gylchgrawn. Y mae yn weddeiddiach i awdur heb fod yn olygydd wneud yr un peth yn aml, yn lle bod yn fyfi"; ond tueddu at yr unigol y mae'r ddefod, yn Saesneg ac yn Gymraeg yrŵan. Mi dybiwn mai rhy chwannog i'r "ni" llenyddol yw Mr. Morgan os yr un. Dyma er enghraifft frawddeg lle y buasai'r unigol yn well. "Cawsom y fraint o fod yn y Sasiwn a'r oedfa hon yn llaw ein tad." "We and our wife went to see the Crystal Palace."
Yn y bennod wych ar ddull Edward Matthews yn y pulpud, fe ddatgan Mr. Morgan syndod fod gŵr mor barchus o'r Beibl a Matthews yn trin dalennau'r llyfr mor ddibris; ac edrydd amryw ystorïau tarawgar iawn ar hynny o bwnc. Ni allwn ninnau lai na synnu bod gŵr mor barchus o'r Beibl a Mr. Morgan mor chwannog i addurno 'i frawddegau ag Ysgrythyrau wedi eu llusgo o'u cysylltiadau. Yr wyf ym mhell o feddwl fod hyn yn fai llenyddol yn y rhan fwyaf o'r mannau y gwneir ef ganddo. Ac nid yw difynnu adnod y bo blas ysmaldod ar y dyfyniad ddim yn bechod yn erbyn chwaeth nac yn erbyn parchedigaeth chwaith mewn cannoedd o enghreifftiau, Naturiol i ddyn fynd ar ofyn y Llyfr a fedro oreu at lawer pwrpas heb law pwrpas y Llyfr ei hun. Ni fyddai deud fod John Hughes yn y Gogledd, a Matthews yn y De, yn bur dueddol i hynny, ddim yn ddigon i gyfiawnhau'r arferiad. Eithr byddai cofio bod Henry Rees yn ymollwng i beth felly yn ddigon i atal dyn rhag condemnio'r peth. Ryw dro fe âi Rees o Gae'r Sasiwn yn y Bala, a gweled John Hughes, Pontrobert, yn gwerthu rhywbeth yn y porth. "Beth sy gynnoch chi, John Hughes?" meddai. "Fy llun," oedd yr ateb. Faint ydyn nhw?" "Chwech, Mr. Rees." Ah," ebai Rees, wrth dalu amdano, Wel, John Hughes, "yn rhad yr ymwerthasoch." Dyna esiampl lle'r oedd cymryd benthyg adnod i smalio yn hollol gyfreithlon. Y mae yn y gyfrol hon, rhwng gwaith Matthews ei hun a gwaith Morgan ugeiniau o rai mor gyfreithlon a hithau. Dyma un "Gellid pennod faith o'i ddisgrifiadau o swynion natur ond ni feiddiwn fwy na throchi blaen y wialen yn y mel a'i brofi. Os bydd yn felys i'r genau, ymweled y darllenydd a'r cwch." (tud. 401). Colled fuasai bod hebddynt. Hebddynt buasai dawn y Cofiannydd yn llai disglair a gwiwddestl. Y mae adnod Matthews wrth wrthod y D.D. yr un ffunud, yn gwbl weddaidd: "Nid wyf fi deilwng i ddyfod o honot dan fy nghronglwyd." Ond y mae yma rai siamplau gan yr Awdur a chan ei wrthrych y buasai cystal hebddynt. Fel hyn y disgrifir Cymraeg Matthews pan fyddai hwrdd o lefaru clasurol arno, wrth ymgyfaddasu ar gyfer pobl y Gogledd. "Erbyn cyrraedd Lerpwl neu Amlwch nid oedd edefyn o honi (iaith y Fro) arno; yr oedd ei arddull mor bur a chlasurol fel mai o'r braidd y beiddiai 'r craffaf ei gyhuddo, "Yr wyt tithau hefyd yn un o'r Galileaid." (tud. 221). Rywsut, ni wn i ddim paham chwaith, buasai yn well gennyf ado 'r adnod yna yn ei chynefin, heb ei defnyddio at unrhyw bwrpas ond ei phwrpas ei hun. Y mae rhyw adnodau cysegredicach na'i gilydd. Ond ychydig iawn o beth fel hyn sydd yma. Od oes lle i feirniadu o gwbl, y cŵyn yw fod y dyfynion addurniadol yma'n digwydd ar yr amlaf braidd. Y mae unrhyw ddyfais at addurno yn colli ei min o'i defnyddio 'n rhy aml. Byddai dyn yn blino ar gynganeddion yr hen gyfaill Eifionydd yn ei lythyrau a'i ymddiddanion, er donioled oeddynt. Eithr y fath yw priodolder chwaethus dyfynion Morgan, nad ych byth yn blino arnynt. Mi ddywedwn i, fe allai y cyfrifir mai deud ar ry fach o ystyriaeth, fod y peth yn digwydd yn rhy aml o lawer gan Matthews ei hun, megis yn yr adroddiadau o Gasgliad Trefeca yn y "Cylchgrawn." Ond fel y dywed Mr. Morgan ei hun, wrth ddarlunio dawn ddramodol Matthews, " nid oes safon sefydlog i chwaeth, ond y dylid ystyried amser ac awyrgylch a chynulleidfa." Ni ddywedwyd erioed beth gwiriach ar hyn o bwnc. Ac yn wir y mae sylwadau Morgan ar gwestiynau o arddull a dawn yn ddeunydd llawlyfr o addysg pe cynhullid hwy ynghyd.
Ond dyna y mae pob beirniadu ar lyfr mor dda. a hwn yn rhwym o fod yn annheg fel mater o gysondeb (proportion); oblegid fe leinw mân frychau ryw chwarter neu un ran o dair o erthygl, lle na byddent, gyda'i gilydd, yn un ran o ddeg ar hugain o'r llyfr. Mân ac anaml yw'r brychau yn ymyl rhagoriaeth eithriadol y gwaith. Fe gasgl y darllenydd eisoes, wrth ryw ddyfyniad neu ddau a roddwyd yma, fod arddull Mr. Morgan yn un lliwgar, dawnus, dawn hwyliog, ond dawn nad yw byth yn feistr ar yr ysgrifennwr. Nid aberthir byth gywirdeb hanes er mwyn ergyd ddehenig. Anaml y cyferfydd yr hanesydd gofalus a'r darluniwr medrus i'r un graddau yn yr un.
Ac y mae'r Cofiant yn hollol lân oddiwrth fai arall a roddir yn erbyn llawer cofiant da, sef rhoi gormod o le yn ol yr herwydd i'r digrif a'r diddorol yn y gwrthrych. Anfynych y daw cofiant i ŵr hynod, boed fach, boed fawr, na chewch chi y rhai a'i hadwaenai oreu ac a'i hoffai fwyaf, fod hynodion y gwrthrych, yn enwedig ei hynodion digrif, yn cael gormod o le. Meddwl y byddwn i bob amser fod llyfrau Owen Jones ar Ddafydd Rolant a Rhobert Thomas yn gynddelwau o gofiant; ond mynnai cyfoeswyr y ddau fod y digrif a'r hynod yn rhy amlwg o lawer. Yr wyf fi yn ameu'r feirniadaeth yna hyd heddyw; ond mi a'i clywais aml i dro. Tebyg oedd barn Rees Jones am Gofiant Griffith Williams i William Ellis, Maentwrog. Yr wyf yn ameu hynny hefyd. Yr un peth mewn effaith am Gofiant Matthews i Siencyn Pen Hydd. Dywedai John Williams, Llandrillo, wrthyf: "Siencyn gwneud yw e', John Puleston bach." Dychymyg Mr. Matthews oedd llawer o hono yn ei farn ef. Awgrymir yn y llyfr hwn fod beirniadaeth debyg i'w chlywed yn y De. Beth bynnag am gywirdeb y beirniadu yna, y mae'n hawdd gennym ddeall anfodlonrwydd cyfeillion ac edmygwyr, a pherthynasau yn enwedig, pan welont droion digrif a throion trwstan yn cael gormod o bwyslais. Cafodd ambell i ddarlithiwr yn y De a'r Gogledd rybuddion go blaen gan berthynasau'r gwron; chlywais ddarfod bygwth cyfraith ar un. Yn awr ni fu'r demtasiwn i syrthio i'r fagl yna erioed yn fwy nag ynglŷn â Matthews, waith yr oedd yn ddyn eccentric heb law bod yn ddyn mawr—chwedl J. J. Morgan, yn bersonoliaeth ddarlunaidd tu hwnt. Hawdd fuasai maddeu i gofiannydd am lithro i dynnu darluniau yn lle adrodd hanes pur. Fe wrthsafodd Mr. Morgan y demtasiwn yn llwyr. Dichon mai mantais at hynny oedd fod y Cofiant yn un go hir. Yr oedd yma ddigon o le i roi cryn swrn o bethau digrif odiaeth i mewn, heb fynd yn anghymesur a cholli cysondeb. Difynnir yn rhywle air John Williams, Bryn Siencyn, mai'r peth a dynnai sylw dyn yng nghwmni Matthews oedd, nid ei fawredd ond ei foneddigeiddrwydd. Mi goeliaf y ceir, wedi darllen y llyfr i gyd, fod Matthews, nid yn ei gwmni yn unig, ond yn ei holl gysylltiadau, yn ddyn da iawn yn gystal a bod yn ddyn mawr yn rhagori, nid mewn athrylith yn unig, ond mewn pethau eraill hefyd y disgwylir i bobl gyffredin ragori ynddynt. Ag arfer gair Morgan ei hun mewn cysylltiad arall, medrai'r pregethwr hwn ddeud cynefinion plaen yn gystal a deud pethau doniol. Gellid meddwl bod rhai o'r pregethau a wnaeth son mawr am danynt yn bethau diaddurn yn y llawysgrifau. Dywed Morgan am un ohonynt ei bod hi'n taro'r gwaelod mewn cyffredinedd, neu ryw air fel yna.
Gwell na'r cwbl, er fod y Cofiant yn gyfrol o bum can tudalen, ac er bod o angenrheidrwydd ddyfod heibio i'r un pethau mewn gwahanol benodau, nid oes yma ddim dyblu dianghenraid. Talent brin, yn enwedig mewn cofianwyr, yw talent yr Awdur i fod yn gyflawn heb fod yn feichus.
Gall fod ei ddiwydrwydd a'i fedr, a'i ffawd hefyd, mewn cael hyd i ddefnyddiau cofiant, yn cyfrif peth am hyn. Ond mwy na'r cwbl ydyw ei ddiddordeb ef ei hun yn ei destun. Pregethwr Saesneg yw Mr. Morgan gartref, ers blynyddoedd lawer; ond ni ddeallodd neb byw anian pregethu Cymreig yn well. Y mae yn ddihareb o hoff o wrando pregethau; ac fe ddarlunia oedfa, neu adrodd pregeth, gyda'r un afiaith ag y bydd Sais yn disgrifio pryd o fwyd. Pe darllenech waith ambell i deithiwr yn disgrifio gwlad ei ymdaith, odid na fyddai mwy o hwyl ar ddisgrifio rhyw ginio yn yr hotel nag wrth ddisgrifio golygfeydd rhamantus mynydd a nant. Yr un fel y mae Morgan yn disgrifio oedfa. Nid oes ball ar ei ddyfalwch yn dywedyd hanes yr amrywiol symudiadau y cymerth Matthews ran ynddynt. Nid edwyn neb yn ol y cnawd wrth ddisgrifio brwydr. Nid oes na thynerwch gau at goffadwriaeth dynion da eraill, na'r gronyn lleiaf o awydd talu rhyw hen chwech i wrthwynebwyr Matthews. Ond pregethwr oedd Matthews fwyaf; a'r cymhwyster pennaf i 'sgrifennu amdano oedd gwirioni ar bregethu. Y mae'r bregeth ym mywyd Cymru yn ddirgelwch dudew i ambell i ddyn dieithr. Ni wyddant nemor ddim am yr elfen sacramentaidd sydd i Gymro mewn pregethu da. Nid pob pregethwr o Gymro weithian sydd wedi cael y clefyd chwaith. Clywais un gŵr da iawn, a fu farw'n ddiweddarpregethwr gwych hefyd—yn deud yn lled gynnar ar ei weinidogaeth: "Ail beth hollol ydi pregethu gen i. Gweithio efo phobol ifanc ydi mhwnc i." Daeth hwnnw'n bregethwr er gwaethaf ei syniad am le pregethu yn y weinidogaeth; ond ni chynghorai dyn yr un pregethwr ifanc i fodloni ar syniad cyffelyb, rhag digwydd na bo ganddo ddigon o gydwybod nac o ddawn i ddringo'n uwch na'i gynddelw.
Od yw Cristnogion Efengylaidd yn iawn mewn cyfrif bod y byd i gael ei achub drwy gyhoeddi cenadwri'r cymod, yna fe ddylai pregethwr feddwl cymaint o bregethu ag a feddwl yr Offeiriad Pabaidd o weinyddu sacramentau. Dyma gofiannwr beth bynnag, a meddylfryd ei galon yn y cywair priodol i ddehongli cyfrinach bywyd a chuddiad cryfder pregethwr mawr.
Ymdroisom hyd yma gyda doniau'r cofiannydd; ond ynglŷn â llyfr mor neilltuol a hwn byddai 'r ymdriniaeth wannaf yn anghyflawn heb ymhelaethu peth ar destun y llyfr. Hynny a amcenir y tro nesaf.
II
Cymwynas fawr iawn oedd rhoi Matthews yn ei le yn hanes Methodistiaeth ac yn hanes Cymru. Yr oedd ef, oherwydd mwy nag un peth, yn un anodd gwneuthur tegwch â'i goffadwriaeth. Er iddo gael digon o'i addoli, fe gafodd lawer o'i feirniadu hefyd, a'i ddodi yn is na'i deilyngdod gan rai a wyddai ychydig amdano, ond heb wybod digon. Dichon fod ei fân ddiffygion ef ei hun yn gyfrifol i ryw fesur am hyn. Dyn duwiol a thipyn o'r dyn anianol ynddo oedd Matthews, gŵr o ragfarnau cryfion, o blaid ac yn erbyn rhywrai. Hefyd ni chafodd ei ddoniau disglair ond ychydig o fanteision addysg. Gwir nad oedd ef, mwy na llawer o'r hen bregethwyr, ddim yn annysgedig; ond dysgedig o'i waith ei hun i fesur mawr ydoedd. Yr oedd gwir yn y peth a ddywedai mewn dadl wrth ateb Saunders. Dadl uno'r Athrofeydd oedd ar droed yng Ngorllewin Morgannwg. "Amddiffynnai Saunders y scheme yn hyawdl a galluog dros ben. Dywedai na cheid ond smattering o'r ieithoedd clasurol yn Nhrefeca, a dim ond crap ar bob gwybodaeth. Anghofiasai ef cyn pen chwe mis yr ychydig Roeg a gafodd yno. Awgrymai Matthews. nad bai Trefeca oedd hynny; ped aethai i ryw goleg arall anghofio a wnâi ef. Yn wir yr oedd wedi drwgdybio ers blynyddoedd fod y Doctor wedi anghofio'i Roeg. Ychydig fisoedd a gafodd ef ei hun yn Nhrefeca, ond yr oedd wedi parhau 'i efrydiau ac ychwanegu tipyn o flwyddyn i flwyddyn at ei Roeg." (t. 186). Os oedd coll mwy na'i gilydd ym Matthews, dyna ydoedd, diffyg dawn i weithio mewn gwedd. Prin y .byddai cyn deced at ei gydradd ag at ei wannach. Nid oedd ball ar ei hynawsedd at y gwan; ond am rai digon cryfion i fesur cleddyfau ag ef cymerai yn ganiataol eu bod cyn gryfed ag yntau; ac o byddai ar yr iawn ni fyddai waeth ganddo, ambell dro, mo'r llawer â pha beth i daro. Yn awr, addysg mewn ysgolion a fuasai'r feddyginiaeth ddi-fethu bron i'r diffyg hwn. Y peth goreu braidd a ddysgir mewn ysgol yw gweithio mewn gwedd. Ac wedyn, yr oedd dyfod i'w ran orfod ymladd o gwbl yn anfantais iddo gyda rhai. Ac wrth fod y pynciau yr ymladdai yn eu cylch yn bethau pwysig i fywyd Cymru, bu Cymru yn rhanedig arnynt, ac aeth yn bur anodd i unrhyw un a gymerasai ran amlwg yn y dadleuon gael tegwch gan ei frodyr ar y pryd na chan yr oes nesaf chwaith o ran hynny. Yn hyn yr oedd yn gyffelyb i Evan Jones, Caernarfon, a Thomas Gee. Yr oedd plaid gref yn erbyn Matthews yn y De; a phan ddywedai rywbeth yn erbyn y Dr. Lewis Edwards, byddai'r Gogledd i gyd bron yn ei erbyn ar hynny o bwnc, er yr anghofient y cwbl wedi ei weld a'i glywed. Yn wyneb y camwri a wnaed â'r gŵr mawr hwn, gwaith ardderchog oedd ysgrifennu yn helaeth a manwl arno, i'w ddodi yn ei le yn hanes ei gyfnod. Ni fedr neb astudio Methodistiaeth, yn enwedig Methodistiaeth y De, rhwng 1840 ag 1890, heb astudio Matthews.
Dyry'r Cofiant bob gwybodaeth am ei deulu. Ymddengys ei fod o hil pendefigion y Sir, a dygai ol hynny yn bur amlwg, ond ol peth arall yn amlycach fyth, ol cynefindra â bywyd gwerin Morgannwg, yn enwedig bywyd pobl y Fro. Ond yn ddi-ddadl, ei brif ysgol oedd Methodistiaeth. Fel y dywed Mr. Morgan, anaml y dyfynnai yn y pulpud o'r hen bregethwyr; ond amlwg oddiwrth ei areithiau achlysurol mewn Cyfararfod Misol neu Sasiwn, ac oddiwrth ei ymddiddan, nad oedd neb wedi ei drwytho 'n drymach yn hanes y tadau. Rhaid i ni gofio ddarfod iddo fyw.peth gyda rhai yr âi eu cof yn bur bell yn ol. Pan aeth i Drefeca yn 1842 yr oedd dau o "bobl " Howel Harris yno,—" un patriarch hyll o hen a gofiai Howel Harris, a'r ail, William James, dyn caredig a dymunol, a gladdwyd yng Ngwanwyn 1848." Yr oedd dolennau yng nghyrraedd Matthews, a'i cysylltai yn bur agos â'r oes gyntaf o Fethodistiaid. Yr oedd yn odiaeth o gyfarwydd yn hanes yr oes o'r blaen; nid â'i phrif ddynion yn unig, ond â'i phregethwyr cyffredin a'r blaenoriaid anenwog. Darllener hanes ei ymweliad â'r Coed Duon, Mynwy, lle y cafodd odfa oedd yn rhenc flaenaf ei odfaon mawr; ac yng nghesail yr ystori honno cewch un arall a ddengys mor annwyl ganddo oedd coffadwriaeth yr hen bobl. "Adwaenai Matthews lawer o'r saint a hunai yn y gladdfa. Wel, wel! dyma Evan Richards,' meddai. Oeddech chi yn ei nabod e?' 'Ei nabod e? Yr hen greadur a'n lloriws ni i gyd yn Sasiwn Pont-y-Gof?' atebai Matthews. Tomi Richard yn y gadair, a dim mynd ar y seiet. Galw ar Evan Richards. Na, mae'chi ofan chi ar fy nghalon i,' meddai yntau. 'Rhaid i chi ddod ym mlaen.' Yr oedd côt fawr ar fraich yr hen frawd, cnoyn o dybaco yn ei foch, ambarelo dan ei gesail a het sidan yn ei law. Ar ei ffordd ym mlaen tynnodd flwch corn o'i logell a gollyngodd y dybaco o'i enau i hwnnw. Aeth i'r sêt fawr a siaradodd nes gyrru'r lle 'n wenfflam. Yr angen am yr Ysbryd oedd y pwnc. Yr oeddwn innau i siarad ond mi wrthodais. Y mae'r nôd wedi ei gyrraedd,' meddwn ni; 'y mae'r Ysbryd wedi dod.' Fum i ddim yn falchach erioed o ddianc heb siarad.' Yn ystod yr un prynhawn ychydig funudau yn gynt, pan ddangosai John Williams iddo gadair Morgan Howels, a'r astell bregethu arni (fel y byddent—y gadair o'i throi a'i chefn allan yn bulpud), rhwbiai Matthews ei fysedd hyd yr astell, gan ddywedyd: "Y mae ysbrydiaeth yr hen greadur yn yr astyllen yma." Y mae ychwaneg o'r stori hon, a gwell hefyd, ond mai dyma'r tameidiau oedd at fy mhwrpas i yn y fan hyn. Yn wir, ni welais i braidd lyfr anos dyfynnu ohono, waeth pe dyfynnech bopeth a darawo'ch ffansi wrth ei ddarllen, ni byddai lle yn y Goleuad i ddim arall.
Y mae yma hanes Matthews wedi mynd i rywle ym Mro Morgannwg i wastatâu tipyn o gweryl plentynaidd rhwng dynion da. A'r cwbl a wnaeth yr ymwelydd, i dawelu'r anniddigrwydd, oedd siarad ar goedd â'r brawd oedd wedi tramgwyddo, mynd dros hanes ei dad a'i dad—cu, ac yn y blaen, nes bod y gŵr wedi anghofio'r tramgwydd, ac mewn dagrau, wedi toddi'n llymaid. Rhaid fod y gainc yma ym magwraeth Matthews, o ffyddlondeb i draddodiadau'r Corff ac edmygedd o hynodion y tadau, yn elfen dra phwysig yn adeiladwaith ei gymeriad,—y bwysicaf oll os nad wyf yn camsynied yn fawr.
Darlithiodd ar Howel Harris, ac ar Siencyn Pen-Hydd. Ysgrifennodd lyfr ar Siencyn, un arall ar George Heycock, a chofiant i Thomas Richard.
Am ei ddiwinyddiaeth, diwinyddiaeth Biwritanaidd oedd hi yn ei phrif lwybrau. Dyna oedd y wê bid a fynno, er bod yma gryn ryddid mewn gweithio'r anwe iddi. Yr hen bynciau oedd bannau'r genadwri—y byd yn ei bopeth yn annigonol, darpariaeth gras ar gyfer pechadur, maddeuant trwy angau'r Groes, angau ac ansicrwydd bywyd, dydd barn a diwedd byd. O fewn yr hen derfynau byddai'r amrywiaeth yn ddiderfyn braidd. Cawn yma restr o destunau Mathews. (t. 410—11). Llyfryddiaeth yw teitl y bennod; ond gweithiau Matthews ei hun, nid gweithiau yn trin amdano, a feddylir, Pennod xxxi. Yn awr, y mae rhyw ddau gant ag un ar bymtheg o destynau os iawn y cyfrifwyd, ar y rhestr hon. Cof llyfr, ebai'r Cofianydd, sy tu cefn iddi. Ni wyddys ar ba faint o destynau heb law'r rhai hyn y pregethodd Matthews, ond dyma gofnod o gynifer a hyn. Cymharer y rhestr â rhestr testynau adnabyddus y rhan fwyaf o'n pregethwyr mawr ni; a chredaf y ceir fod yr amrywiaeth yn eithriadol o fawr. O bregethwyr y Gogledd, ni fedraf fi feddwl am neb a chymaint amrywiaeth testynau ganddo, neb a mwy beth bynnag, os nad oedd Wheldon a Huw Myfyr. Rhaid cofio, wrth gwrs, fod Huw Myfyr wedi noswylio 'n gynnar. Gallai y daethai Griffith Roberts yn bur agos hefyd. Am y rhan fwyaf o'n pregethwyr Sasiwn ni, byddai rhestr eu testynau adnabyddus hwy yn llai o lawer. Y testynau adnabyddus a ddywedaf, nid pob testun ddim y pregethasant arno. Cofiai Mr. Charles Williams ryw bedwar ugain go helaeth o destynau John Williams. Ni allwn innau, ar fy ngoreu glas, ychwanegu dim hanner dwsin at y rhestr. Credaf y buasai rhestr Thomas Charles Edwards, os yr un, yn llai. Ni fuasai un Owen Thomas, a fu'n fugail ar hyd oes weinidogaethol faith, ddim yn un liosog iawn. Ond dyma Matthews, oedd yn bregethwr teithiol y rhan fwyaf o'i amser, wedi cyrraedd dros ddau gant.
Ei anian, yn fwy na'i ddarllen, a'i cadwai rhag culni mewn athrawiaeth, anian at y pethau sicr a'r pethau buddiol. Yr oedd yn Galfin at y carn, ond yr oedd ochr i Galfiniaeth na fedrai ddygymod dim â hi. Clywais William James, Aberdar, yn adrodd dywediad Matthews, pan glywsai rywun yn rhoi disgrifiad Uwch-Galfinaidd o'r Brenin Mawr: "Os un fel yna ydi Duw, mi garwn i gael cic arno. Dywediad eithafol oedd hwnnw; ond ni waeth hynny na rhagor, pechod diwinyddiaeth naillochrog o hyd ydyw, ei bod hi'n gwneuthur Duw yn un na fedrwch chi mo'i barchu; ac nid oedd dywediad eithafol Matthews ond ei ddull o farcio golygiad a farnai yn annheilwng. Tipyn bach cryfach a chasach ydoedd na dywediad John Evans, Garston, wedi gwrando pregeth led amrwd ar Gyfiawnhad trwy Ffydd: "Os dyna ydi'r drefn, mi fyddai yn well gen i fod heb fy nghyfiawnhau. Cawn ystori yn y llyfr yma yn rhywle, a adroddwyd gan David Morgan, blaenor o Gaerdydd. pan drinid achos David Phillips (o'r Bala weithian), yng Nghyfarfod Misol Dwyrain Morgannwg, wrth ei dderbyn yn bregethwr. Yr oedd Matthews, meddai David Morgan, wedi mentro amddiffyn rhyw ŵr ieuanc a flinid gan amheuon am yr athrawiaeth. Gofynnodd rhywun i Matthews, ar ol y drafodaeth: "Buocn chi, Mr. Matthews, yn cael ych blino gan amheuon?" "Do, Do!" ebai yntau. "Ond," gofynnai'r llall eilwaith, "buoch chi ar ych gliniau gyda'ch amheuon?" "Ar fy ngliniau? oedd yr ateb; "do, ar fy mola hefyd." Rhyw reddf at athrawiaeth iachus a gadwai ei feddwl ef rhag mynd yn gaeth i draddodiadau pa mor gysegredig bynnag y byddent.
III
Yn yr ysgrif o'r blaen mi ddywedais mai dyn duwiol a thipyn o'r dyn anianol ynddo oedd Matthews; eithr nid tynnu oddiwrtho, ond ychwanegu ato y mae hyn Y mae digon o ddynion yn dwyn arwyddion eu bod yn cael eu hachub, hynny sy o honynt; ond nid oes yno ddim llawer i'w achub. Rhaid wrth yr anianol yn sail i'r ysbrydol. "Nid cyntaf yr ysbrydol, ond yr anianol, wedi hynny yr ysbrydol."
Yn y dynol noeth, yn y bersonoliaeth drwmlwythog o gyfaredd, y gorwedd y peth hwnnw a wna'r cymeriad yn un effeithiol er da neu er drwg. Beth sy'n ein swyno yn y Dr. Johnson, a William Roberts, Amlwch, ac Edward Matthews? Rhywbeth dyfnach na dim diwylliant, dyfnach nag enwad na dylanwad arferion cymdeithas—y dyn—rhyw gynysgaeth a naws y pridd arni, a ddaeth gyda hwynt i'r byd. Fel yr oedd cnawd a chalon y Salmydd yn ei weddiau, felly yr oedd cnawd yn gystal ag ysbryd Matthews yn pregethu, hufen pob peth oedd ynddo yn dyfod i'r bregeth. Nid yw'r cwbl o lawer wrth gwrs yn y bregeth ysgrifen. Fel y dywedai Matthews ei hun, sketches oedd y rheini—y concrete, chwedl Joseph Jenkins, nid y gynnau mawr a blennid arno i saethu. Yr oedd concred Matthews yn aml yn blatfform digon plaen; ond pan geid ergyd, hi fyddai 'n malu ac yn lladd yn ofnadwy.
Ni lwyddid bob tro i gael ergyd chwaith. A dyna beth digrif yn perthyn i bregethu Cymreig——pregethwr mawr yn cael aml i odfa galed, ac mewn odfa lewyrchus yn cadw'r bobl yn hir heb roi dim byd neilltuol iddynt. Mi glywais y byddai hen areithwyr politicaidd Lloegr, megis Pitt yr Hynaf, yn dechreu mewn Ilais nad oedd braidd yn hyglyw ar lawr Ty'r Cyffredin, a chynhyddu mewn grym wrth fynd yn mlaen. Ni wn i ddim a fu rhywbeth tebyg ym mysg pregethwyr Lloegr a'r Alban. Mi glywais un a bregethai fel yna o ran dawn llais, er ei fod o ran deunydd yn ddisglair o'r foment gyntaf—John Caird. Dechreuai ef yn ddistaw fel Cymro. Ond am y rhan fwyaf o bregethwyr amlwg Lloegr yn y triugain mlynedd diweddaf, fel arall yr oeddynt. Byddai Knox—Little, a Liddon, a Scott Holland yn enwedig, yn gweiddi o'r dechreu, felly Marshall Lang yn Scotland. Ond y mae gennym ni, yn enwedig y Methodistiaid, ryw draddodiad gwahanol, o ddyddiau Robert Roberts o Glynnog a Daniel Rowlands Llangeitho hyd Ddafydd Morris Cae Athro a Hugh Jones. A pherthyn i'r llinach yna yr oedd Matthews. Chi gaech ganddo bregeth yn talu am dani ei hun mewn un sylw yn lled agos i'r diwedd, neu odfa yn talu am lawer o odfaon cyffredin a diafael. Natur ydyw hynny hefyd. Os na chewch chi'r peth ym mhregethu'r Saeson a'r Scotiaid, chi a'i cewch yn aml yn eu llenyddiaeth. Cymharer dau awdur sy wedi tewi—fe geid enghreifftiau o blith rhai byw o'r ddau ddull—A. B. Bruce a James Denney. Byddai Denney yn deud rhywbeth ym mhob brawddeg. Am Bruce wedyn, chi allech ddarllen dalennau bwy gilydd heb gael dim neilltuol. Cymer yr un faint o drafferth i draethu cynefinion, ag arfer gair J. J. Morgan, a phe bai yn dywedyd dirgelwch; ond cewch ambell i ddarn pennod sy'n werth y llyfr i gyd, pethau a gofiwch am byth. Un fel yna ym mysg pregethwyr oedd Matthews. Bodlonai am amser, ac weithiau am odfa gyfan, ar y buddiol diaddurn, ond yn ddisyfyd fe lamai llew arnoch o ganol llannerch nad oeddych yn meddwl fod arni ddim ond brysgwydd. Os gellir beirniadu peth fel hyn o safle celfyddyd, yr oedd yn fwy dynol a naturiol, na phregethwr a mwy o gomand ar ei ddawn. Dywedai John Williams, Dwyran, wrth Matthews rywbryd, ar ddiwedd diwrnod o bregethu: "Ddaru'ch chi ddim trio pregethu heddyw, Mr. Matthews." Atebodd yntau: "Gwell peidio trio, gwelwch chi? na thrio a methu." Ac o safle celfyddyd hefyd yr oedd y peth yn fantais i'r elfen ddramodol oedd mor amlwg ynddo.
Pennod gyforiog o ddiddordeb yw'r un ar yr "Elfen Ddramayddol" ym Matthews. Bu adeg, y mae'n ymddangos, pryd y byddai yn mynd rhag ei flaen o bwnc i bwnc, yn rhannu ei bregeth yn debycach i'r patrwm cyffredin. Clywais Thomas Rees yn dywedyd mai hwnnw oedd y cyfnod goreu Matthews; ond fel y cofir ef gan y ddwy oes ddiweddaf a'i clywodd, trofaus, cwmpasog, clebyrddog," chwedl Rees, ydoedd ei ddawn. Ni ddywedai i ba le yr oedd am eich arwain nes eich bod wedi cyrraedd yno. Yna, wrth goron y ddrama chi welech fod y cwbl wedi ei gynllunio, bod y llinynnau i gyd yn ei law ar hyd yr amser, ond mai ef a wyddai bryd i'w tynhau hwy. Yr oedd mor ddramodol a John Elias, ond fod y dramodol ym Matthews yn fwy anocheladwy. Byddai Elias yn cynllunio mwy ym mlaenllaw. Rywbryd yn Sir Fflint, ar fedr pregethu pregeth y "Darn Llaw ar galchiad y pared," aeth i'r Capel nos Sadwrn, a gŵr y Tŷ Capel gydag ef, i experimentio sut i gael cysgod y bysedd ar y pared oddiwrth y gannwyll. Ni ddywedwn fod Matthews yn fwy crefftwr nag Elias, ond ymddengys ei fod yn cael ei orchfygu'n llwyrach nag yntau gan ei bregeth ei hun. Arwydd o hynny oedd ei fod weithiau'n mynd i eithafion nad aethai dyn byth iddynt o'i fodd. Tynnodd ddarn o'r pulpud i lawr rywdro mewn Sasiwn. Waith arall rhoes y fath dynn ar ei gob, wrth wneud gwregys o honi, nes ei rhwygo hi o fforchiad y cefn hyd y goler. Dywedai Llewelyn Edwards—ac y mae yn enghraifft o degwch barn y gŵr hynaws hwnnw, ei fod yn ei ddywedyd pryd nad oedd hi'n rhyw dda iawn rhwng "teulu'r Doctor" a Matthews—mai dyna oedd hwyl Matthews, " chwarter awr o ecstasy pur.'
I'r sawl a glywodd Matthews fe ddaw'r iasau a gynhyrchai ei lais pan fyddai dan deimlad i fyny drachefn wrth ddarllen. Ni welais i braidd gofiant erioed yn mynd cyn nesed i roi'r pregethwr i gyd o'ch blaen chi ag y gwneir yn y llyfr hwn. Dywed Morgan fod dadl ynghylch nodau'r llais, rhai yn eu cyfrif yn aflafar, ac eraill yn eu galw'n fiwsig pur. Tebycaf mai'r gwir yw fod y nodau yn fiwsig, ond nid y miwsig arferol cynefin i'n clust ni; hynny yw, yr oedd nodau Matthews yn perthyn i ryw ysgawl, rhyw scale, ond nid yr ysgawl gyffredin. Nid methu taro'r nodyn yr amcanai ato y byddai ef—y mae rhai felly—ond taro nodyn dieithr i'r ysgawl gyffredin. Dywedir fod gan y Groegiaid risiau yn eu miwsig nad ydynt yn ein miwsig ni; ond yr oedd miwsig y Groegiaid yntau yn fiwsig yr un pryd. Nid nodau dilun ydoedd. Priodolder mawr sy yn nywediad y Dr. Cynddylan Jones, fod rhywbeth yn llef Matthews tebyg i oergri'r gwynt, "the wail of the wind." Dywedai John Williams ei bod hi yn rhy feiddgar i'w dodi mewn print; eithr nis gallaf fi ymatal rhag ei dodi, waith ni chlywais ddim yn mynd yn nes at galon y pwnc. Nid meddwl yr ydoedd am y cnudiad hwnnw sy'n codi braw arnoch, ond y cnudiad y buasai Charles Kingsley yn canu pennill iddo ac yn ei alw'n chime. Beth bynnag, yr oedd yn llais Matthews pan fyddai dan ysbrydoliaeth ryw gyfuniad rhyfeddaf o ddieithrwch annaearol bron a phereidd-dra; ac y mae'r dadleu sy ynghylch y peth yn profi hynny.
Fel y dywedwyd, yr oedd pob peth ynddo yn pregethu. Ac wrth na wnâi ef mo'i orchestion dramodol mwyaf ond pan fyddai gwresowgrwydd yr hinsawdd ysbrydol ar y pryd yn fforddio hynny, ni edrychai'r pethau mwyaf eithafol, am y tro, ddim yn ddi-chwaeth. Gwell ganddo ef ddioddef odfa galed nag anturio pethau rhy feiddgar, pan fyddai ef ei hun heb ei danio, neu pan fyddai'r gynulleidfa ac yntau heb fod ar yr un llinyn.
"Yr wyf yn gallu pob peth." "Aros dipyn bach, Paul! 'Rwyt ti'n ysgolhaig gwych, ond 'delli di ddim pob peth." Rhoddes ei law yn ei logell a thynnodd sofren allan rhwng bys a bawd, a gosododd hi ar astell y pulpud. "Peth go ddierth i mi yw wager, Paul, ond am unwaith, ""'rwy'n fodlon mentro sofren felen nad wyt ti ddim yn gallu pob peth." "Yr wyt yn gallu pob peth trwy Grist, yr hwn sydd yn fy nerthu i." "O! O! y mae yna ddau o honoch chi, 'wedest ti mo hynny o'r blaen." (t. 258).
Yng Nghei Newydd disgrifiai 'r gŵr cloff a iachawyd gan Bedr wrth Borth Prydferth y Deml, yn rhodio, yn neidio, ac yn moli Duw. Y coesau fu'n swp o wywdra o'r groth mor ystwyth a'r eiddo'r ewig, a'r dyn yn llamu ar yr heol o wir afiaith. "Dy cato pawb!" llefai'r pregethwr a'i ddwylo i fyny, "fe'u tyr nhw eto." (t. 269).
Caiff y darllenydd ugeiniau o bethau fel yna; a phriodol iawn y sylwa Mr. Morgan am danynt: "Yn wir gallasai Matthews ddywedyd am lawer un o'i ehediadau dramayddol, Gyda mi y byddi di gadwedig.'
Gellid llanw cyfrolau â'i ffraethebion. "Yn ei ddarlith ar Luther dywedai fod y Pab yn honni anffaeledigrwydd, ac ychwanegai, "Dyw e ddim wedi priodi gwelwch chi?"
Agorodd ei waith ynglŷn â chasgl Trefeca fwngloddiau o ddawn ac arabedd a direidi ynddo. Bodlonwn ar un esiampl. "Y mae gennym newydd da iawn i Laneurwg. Y mae brawd yn y Cas Bach wedi pallu rhoi ffyrling at yr Athrofa gan awydd rhoi at eich capel newydd chwi yr hwn sydd mewn bwriad ei godi. Yn awr, annwyl gyfeillion, gallwch ddyfod allan yn galonnog gyda'r casgliad at yr Athrofa, canys aiff y brawd o'r Cas Bach dan eich beichiau ynghylch y capel." (t. 136).
Eithr na feddylied neb fod yr arabedd a'r direidi yn amgen na thonnau yn dawnsio ar wyneb môr dwfn o ddwyster a difrifwch. Yr oedd ei eiddigedd dros burdeb yn y pulpud yn ddihareb. Wrth wrthsefyll adferu pregethwr disglair ei ddoniau dywedai: "Beth all e bregethu? A fedr e ddywedyd gair yn erbyn celwydd, anlladrwydd, a llygredigaethau'r oes?" "Fe all bregethu edifeirwch a maddeuant," meddai hen weinidog. "Fe edifarhaodd Judas," atebai Matthews, "ond ni chyfrifwyd ef mwyach gyda'r apostolion, ac ni chafodd ran o'r weinidogaeth hon. Mae'r ferch yn ei bedd, ac efe yw'r achos. Y bachgen yn prynu tair o wahanol fodrwyau i dair merch, a'r cythraul yn mynd i'w galon trwy bob modrwy. Cofiwch pwy fu yn y pulpud Methodistaidd, Eben Morris, John Evans, Thomas Richards. Yr ydym ni wedi arfer â phulpud glân, ac os ych chi'n codi bechgyn fel hyn yn ol iddo, 'daiff Edward Matthews byth mwy trwy ei ddrws." (t. 400).
Cyffelybasom ef i Samuel Johnson. Yr oedd yn debyg i Johnson yn ei ragfarnau. Nid goleu gwyn a geid gan yr un o'r ddau, namyn goleu drwy wydr lliw; ond y mae'r lliwiau'n annwyl gennym yn hanes y ddau, ac yn anwylo'r ddau yn ein golwg. Cly wais un o edmygwyr pennaf Matthews yn dywedyd fod elfen o'r teirant ynddo; ac â hyn y cyd—dery'r cofiannydd hwn. "Yr oedd ynddo duedd i ormesu yn y gadair ac i wrthryfela allan o honi." (t. 290). Ond rywsut, yng nghyfrif y rhan fwyaf o honom, pechod mewn dyn bach yw gormesu. Yr ydym, rhwng bodd ac anfodd, yn maddeu hynny i ddyn mawr. Owen Jones, y Gelli, a gychwynodd y gwrthryfel yn erbyn awdurdod Matthews ym Morgannwg; ond tystiolaeth gadarn Owen Jones bob amser fyddai: "Matthews oedd y mwyaf o honyn-nhw i gyd."
Yr oedd ynddo bethau anawdd eu cysoni. Ni chelir mo'r rheini chwaith gan Mr. Morgan. Y mae pethau felly 'n perthyn i bob dyn mawr. Fe allai y cyfrif rhyw ysfa mynd yn groes i'r lliaws am rai o honynt. Er enghraifft, pan oedd yr Hen Gorff, o ran ei bolitics, yn Doriaidd, byddai Matthews yn Radical. Pan aeth y Corff yn Rhyddfrydwr, aeth Matthews yn Dori. Tybed fod gwir yn yr ystori a glywais newydd i Matthews droi, gan ŵr cyfrifol o weinidog, fod gan Matthews arian mewn Egyptian Bonds? Bid a fynno, y peth a ddywedodd rhywun yn y cwmni ar ol ei chlywed hi oedd: "Y mae rhywbeth yn peri i'r gath lyfu'r pentan." Effeithia peth fel hyn ar farn dyn heb yn wybod iddo. Dywedai Owen Jones, y Gelli, wrthyf, yr unig dro y gwelais i ef oedd hi, "Here I am a Radical all my life, and turned against Free Trade." Debyg fod y ffarmwr yn Owen Jones wedi mynd yn drech na'r gwladwr.
Ond beth a wnawn ni'n son? Drwy ddynion naillochrog y mae'r Brenin Mawr wedi rhoi rhai o'i fendithion mwyaf i'r byd. Dywedir ei bod hi'n well arnom ar y ddaear yma, o ran goleu, am fod echel y belen ar dipyn o osgo ac nid yn hollol sgwâr i lwybr ei chylchdro hi.
Ac wedyn, fe fedrai Matthews fod yn ddi-duedd a phwyso pethau fel clorian yr apothecari. Un o'r hanesion goreu yn y llyfr yw ei hanes yn trwsio trwmbel rhyw frawd o flaenor, a aethai yn fwy na llond ei ddillad swydd. Ond mewn amgylchiadau gwahanol medrai gymryd plaid y swyddog a ddrwgdybid, neu yr aelod a gyhuddid o uchelgais swydd. Rywbryd aeth rhai brodyr o eglwys fach yn y Fro i gwyno wrth Matthews yn ei gartref, fod ganddynt hwy frawd a omeddai gyd—weithio â'r Eglwys, heb ddim rheswm ond yn unig na châi ef fynd yn flaenor. Fel hyn y rhoes Matthews derfyn ar y cŵyn. "Fe fydd Mrs. Matthews, gwelwch chi? yn rhoi tamed o gacen i'r ci bach yma, a minnau'n achwyn fod hynny yn wastraff. Ond dyna fydd y wraig yn ei weud: Stumog at gacen sy gydag e.' Felly am y brawd oco, gwelwch chi? Stumog at gacen sy gydag e. Gwnewch e'n flaenor ac fe fydd yn un o'r dynion goreu fydd gennych chi."
Ond naillochrog neu ddi-duedd, dyna fo i chwi. Y mae yma nid fel y carai addolwr ei gael, ond fel yr ydoedd i'r sawl a'i hadwaenai, yn ddiarbed o'r cryf, ac yn dyner odiaeth at y gwan, yn deud ei gyfrinach yn ddi-warafun wrth ddynion cymharol gyffredin blaenoriaid heb fod o'r rhes flaenaf, ond a ffrwyn yn ei enau, nid tra fyddai'r annuwiol, ond tra fyddai dynion mawr y Sasiwn yn ei olwg. Safodd, drwy glod ac anglod, dros y pethau a gredai. Pregethodd y pethau a berthynent i deyrnas Dduw gyda phob hyfder yn ddi-wahardd. Gwelodd godi eglwysi cryfion a gwyliodd eu cynnydd yng Nghymoedd y Gweithfeydd, a bu ei weinidogaeth yn un o'r prif elfennau yn eu bywyd hwy am oes faith. Yr un pryd, bob yn ail a Chwm Rhondda, câi capeli bychain Bro Morgannwg ei oreu ar Suliau cyffredin. Dydd y Farn yn unig a ddengys pa faint o eneidiau yn Ne a Gogledd a ddaliwyd ganddo yn gaethion i ewyllys Duw. Ac wedi i rywun gael ei ddal gan Matthews, Matthews. fyddai ei bregethwr mwyach am ei oes. Hawdd fyddai enwi rhesi o flaenoriaid a phregethwyr, ac o saint yr eglwysi, nad oedd neb yn eu bryd i'w gystadlu ag Edward Matthews. O bydd gan rywun hawl i ddeud fel ei Geidwad ddydd a ddaw, "Wele fi a'r plant a roddes yr Arglwydd i mi," efo fydd hwnnw.
Gan yr Awdur y ceir y llyfr. Llwybreiddier at y Parch. J. J. Morgan, Mold, North Wales.
II
ATHRAWIAETHOL
I
Arafwch Buddugoliaeth yr Efengyl.
"Wele, fy ngwasanaethwr, yr hwn a ddewisais; fy anwylyd, yn yr hwn y mae fy enaid yn foddlon: gosodai fy yspryd arno, ac efe a draetha farn i'r Cenhedloedd. Nid ymryson efe, ac ni defain: ac ni chlyw neb ei lais ef yn yr heolydd. Corsen ysig nis tyr, a llin yn mygu nis diffydd; hyd oni ddygo efe allan farn i fuddugoliaeth. Ac yn ei enw ef y gobeithia'r Cenhedloedd."
—Mathew xii. 18—21.
NID yw'r gwahaniaeth ddim yn bwysig rhwng y geiriau hyn a'r geiriau fel y ceir hwy yn nechreu yr ail a-deugain o Esaiah. Yr wyf yn eu darllen o'r fan yma er mwyn cael mantais i esbonio'r broffwydoliaeth yng ngoleu y cyflawniad o honi. "A'r Iesu, gan wybod fod y Phariseaid yn ymgynghori yn ei erbyn pa fodd y difethent ef, a giliodd oddiyno, a thorfeydd lawer a'i canlynasant ef; ac efe a'u hiachaodd hwynt oll, ac a orchmynnodd iddynt na wnaent ef yn gyhoedd, fel y cyflawnid yr hyn a ddywedasid trwy Esaias y proffwyd, gan ddywedyd: " Felly, y peth yn y broffwydoliaeth y myn yr Efengylwr i ni graffu arno ydyw arafwch y Meseia yn dwyn ei waith ymlaen. Dyma echel y broffwydoliaeth, "Nid ymryson efe ac ni lefain, ac ni chlyw neb ei lais ef yn yr heolydd. Corsen ysig nis tyr, a llin yn mygu nis diffydd." Chymer o ddim o lawer bob cyfle fuasai dynion yn ddisgwyl iddo gymryd i ddwyn ei waith i ben. "Efe a'u hiachaodd hwynt, ac a orchmynnodd iddynt na wnaent ef yn gyhoedd." Arno fo ei hunan y bu'r bai fwy nag unwaith na fuasai'r dyrfa wedi ei gipio a'i wneuthur yn Frenin.
Ac fel yr oedd yn ymarhous hynod yn nyddiau ei gnawd, felly y bu o wedyn yn ei Eglwys. Wedi i'r Apostolion lenwi'r byd y gwyddent hwy am dano â'r Efengyl, fe fu rhai o honynt hwy fyw digon o hyd i weld rhai o'r dychweledigion mwyaf addawol yn troi yn ol; eglwysi cyfain yn colli eu cariad cyntaf. Ac wedi i'r erledigaeth beidio, ac i'r Eglwys ddringo i awdurdod yn Llywodraeth Rhufain dan nawdd Cystenyn, 'doedd pethau fawr well. Fe ddaeth llygredigaeth i mewn trwy'r un drws â'r dyrchafiad daearol a rowd i Eglwys Iesu Grist. Trwy'r canol oesoedd drachefn 'doedd yr Eglwys ddim heb ryw ymdrech newydd o hyd i'w phuro ei hun. Codai urdd ar ol urdd o fynachod, rhai yn weinidogion sefydlog a rhai yn bregethwyr teithiol,—treio pob ffordd i edfryd purdeb a symledd i blith Cristionogion, ond dim byd yn tycio. Yr oedd y mynachod hyn ym mhen rhyw genhedlaeth neu ddwy yn llygru yr un fath a'r rhai y codid hwy i'w gwella. Dyna ddrwg mawr y Canoloesoedd. Nid na fu yn y canrifoedd hynny ddiwygiadau, rhai o'r diwygiadau mwyaf welodd y byd erioed, ond fod y diwygiadau ar ol eu myned heibio yn hynod ddiffrwyth. A'r un peth yw hanes y Diwygiad mawr, y Diwygiad Protestanaidd. Pan yr oedd y cynnwrf yn ei nerth, buasid yn tybio fod y don yn golchi dros Orllewin Ewrop i gyd; ond erbyn i'r don fynd yn ei hol dacw lawer o'r tir y bu hi arno yn sych a diymgeledd fel o'r blaen. Dacw Ffrainc, cartref y Protestaniaid mwyaf grymus, cyn pen can mlynedd ar ol y Diwygiad, wedi mynd yn Babyddol ac yn Anffyddol dros ben. Yr un peth ydyw hanes Diwygiadau Cymru; pawb yn dyfod i'r seiat; mae'r gwaith chi allech dybied i gyd ar ben; ond erbyn i chwi wneud cyfrif i fyny ar ddiwedd y flwyddyn, a chofio fod rhai o'r dychweledigion wedi gwrthgilio, a rhai wedi eu diarddel, nid ydych ond bron yn yr un fan. Y mae'r gwersyll wedi symud peth, ond y mae wedi crwydro llawer mwy. Nid yw'r ffrwyth arhosol ddim cymaint o lawer ag y buasid yn disgwyl iddo fod pan oedd y cynnwrf yn ei lawn nerth. Nid hanes rhyw un neu ddau o ddiwygiadau yng nghorff y pymtheg mlynedd diweddaf yr wyf yn ei adrodd, ond hanes pob diwygiad o ddyddiau'r Apostolion hyd yn awr. Y mae Iesu Grist eto megis cynt fel pe buasai yn deud wrth y rhai a iacheir ganddo, "Gwelwch nas gwypo neb." Araf ryfeddol y mae yn dwyn ei waith ymlaen. Nid yw yn cymryd o lawer bob cyfle y buasai dynion yn disgwyl iddo i gymryd i gael ei wneuthur yn Frenin. Pan feddylioch chi cyn lleied o'r byd yma ŵyr am Iesu Grist, ac o'r rhai ŵyr am dano faint sydd yn ei barchu, o'r rhai sydd yn talu rhyw wrogaeth arwynebol iddo, faint sydd yn credu ynddo fel yr ydych chwi yn ceisio gwneud; ohonoch chwithau a gyfrifir yn ddisgyblion iddo, faint sydd yn dangos i'r byd pa fath un oedd y Gwaredwr ei hunan;—pan ystyrioch chi hyn, onid yw yn syndod fod y Mescia mawr mor ymarhous? Pam, wedi'r lludded a'r llafur, wedi'r dagrau a'r gweddio mynych, y mae teyrnas nefoedd wedi'r cwbl yn mynd i le mor fychan? Pam y mae'r Hwn biau'r gwaith mor ddi-gynnwrf? "Nid ymryson efe ac ni lefain, ac ni chlyw neb ei lais ef yn yr heolydd."
Y mae hyn yn fwy syn fyth pan gofiom ni mai Buddugoliaeth ydyw'r gair sydd yn niwedd y testun, "Corsen ysig nis tyr, a llin yn mygu nis diffydd hyd oni ddygo efe allan farn i fuddugoliaeth." Wel, os buddugoliaeth sydd o'i flaen, pam y mae mor ymarhous, mor hamddenol ynghylch ei hennill hi?
I. Yn un peth, am mai Buddugoliaeth Duw ydyw ei fuddugoliaeth Ef, "Wele, fy ngwasanaethwr, yr hwn a ddewisais; fy anwylyd, yn yr hwn y mae fy enaid yn foddlawn; neu i'r hwn yr ymfoddlonodd fy enaid. Digwydd sydd yma, nid teimlad gwastadol Duw at ei Fab yn gymaint; gweithred o eiddo Duw yn ymddiried i'r Mab am ddwyn ei fwriadau tragwyddol i ben. Arfaethau Duw am fywyd y byd sydd ganddo i'w cwblhau; a chan mai Buddugoliaeth Duw ydyw Buddugoliaeth Iesu Grist, nid yw amser ddim yr un peth iddo ef ag ydyw i ddynion. Mae amser yn gryn bwnc i ni. Pe baech yn mynd at siopwr yfory, ond odid na chymer lai na'i ofyn gennych os ydyw'r bill yn fawr am i chwi dalu yn ddiymdroi. Mae'n well ganddo, ac yn well iddo, droi rhyw gymaint yn ol o'r peth y mae yn ei ofyn er mwyn cael ei arian yn awr na disgwyl chwe mis a chael y cwbl. Gyda pharch y dymunwn i ddywedyd, raid i Dduw ddim discountio ei hawliau er neb, raid iddo Ef ostwng dim ar delerau'r fuddugoliaeth er mwyn byrhau'r amser. Y mae mil o flynyddoedd yn ei olwg Ef fel un dydd, ac un dydd fel mil o flynyddoedd. Nid ydyw'r peth sydd yn edrych i ni fel arafwch ddim yn arafwch iddo Ef. "Nid yw'r Arglwydd yn oedi ei addewid fel y mae rhai yn cyfrif oed, eithr hir ymarhous yw Efe, heb ewyllysio bod neb yn golledig, ond dyfod o bawb i edifeirwch." Chyll o mo'r cyfle i achub un enaid er mwyn cael ei waredigion adref yn gynt.
Heb law hynny hefyd, gan fod hon yn fuddugoliaeth Duw, y mae ei hystyr hi yn rhy eang i ni fedru ei beirniadu hi, pe gweddai i ni geisio gwneud. Beth ydyw cysylltiad Buddugoliaeth Pen Calfaria a'r bydoedd eraill sydd yn Llywodraeth Duw? Wyddom ni ddim. Nid yw hi ddim heb ei hystyr yn ddiau i holl greaduriaid moesol y Brenin Mawr.
"Pam bydd poen, addfwyn Oen, Am dano yn eitha'r byd heb son?"
Ie, pam bydd eithafoedd creadigaeth Duw heb brofi grym y marw a fu ar y Groes mewn rhyw wedd,—ym mha wedd nis gallwn ddeud. Pwy ŵyr nad ydyw'r gwaith sydd yn cerdded yn araf i'n golwg ni, mewn rhai o'i gysylltiadau eraill yn prysuro yn gyflym i ben? Pwy ŵyr nad yw'r môr sydd yn drai yn ein hymyl ni yn llanw mawr i olchi rhyw geulennydd sychion yn rhywle arall? Mae buddugoliaeth Iesu Grist, gan mai Buddugoliaeth Duw ydyw, yn rhy eang ei hamgylchoedd i ni fedru cymryd ei hystyr hi i mewn, na medru ffurfio barn deg pa un ai araf ai cyflym y mae hi yn cerdded.
II. Ond rheswm arall dros arafwch y Meseia yn cwblhau ei fwriad,—Buddugoliaeth Duw yn ei Ysbryd ydyw ei Fuddugoliaeth ef, "Wele, fy ngwasanaethwr, yr hwn a ddewisais; fy anwylyd, i'r hwn yr ymfoddlonodd fy enaid; gosodaf fy Ysbryd arno.' Nid ydyw pob buddugoliaeth o eiddo Duw ddim yn fuddugoliaeth Duw yn ei ysbryd yn ystyr uchaf y gair. Y mae trigolion y ddaear a llu'r nef, a nerthoedd anian at ei alwad i drechu ei elynion, ond fyn o mo rheini yn yr ymgyrch hon. Thry o ddim yn awr i'w gawell saethau am fellt, nac i'w arfdy am genllysg. 'Nid trwy lu, ac nid trwy nerth, ond trwy fy Ysbryd, medd Arglwydd y lluoedd.' Arglwydd y lluoedd' yw ei enw ef, ond nid trwy ei luoedd y mae am orchfygu yn awr, trwy fy Ysbryd.' Dyna ydyw buddugoliaeth Duw yn ei Ysbryd,—buddugoliaeth sydd yn ddwyfol drwyddi. Mae concwest sancteiddrwydd a gras yn oruchafiaeth Duw, nid yn unig yn ei hamcan terfynol, ond yn ei chynllun, yn ei holl fanylion. Digon o goncwest gan yr adeiladydd ydyw gweld yr adeilad i gyd wedi ei orffen yn datguddio rhyw ddrychfeddwl cyfan. Ond ni fydd Iesu Grist ddim yn fodlawn nes cael pob maen yn y deml ysbrydol yn deml fechan. Felly y mae natur yn gweithio. Mae Duw yn gwneud pob cangen ar ddelw'r pren, ac yn tynnu llun coeden ar bob un o'r dail. Felly rhaid i fuddugoliaeth Iesu Grist, gan mai Buddugoliaeth Ysbrydol ydyw hi, dwyfol o'i dechreu i'w diwedd, fod yr un fath drwyddi. Rhaid i'r holl fanylion ddwyn delw egwyddor ac amcan y gwaith i gyd. "Er ein bod yn rhodio yn y cnawd, eto nid ydym yn milwrio yn ol y cnawd; canys arfau ein milwriaeth nid ydynt gnawdol." Dyna, debygaf fi, ydyw'r pwyslais; nid yn unig nid yw'r egwyddorion a'n cymhella ni i drin yr arfau yn gnawdol, ond nid yw yr arfau eu hunain ddim yn gnawdol chwaith. Pan wnaed y ffordd haearn rhwng Ffestiniog a'r Bala acw, yr oedd ymwelydd y Llywodraeth yn hynod o ofalus yn ymlusgo drwy bob culvert ei hunan i edrych ar fod pob carreg yn ei lle, pob troedfedd o'r gwaith cystal ag yr oedd yn cymryd arno fod. Y mae Brenin Seion yn fanylach fyth. Nid yn unig rhaid i'r gwaith basio yn ei holl fanylion, ond rhaid i'r arfau basio. "Arfau ein milwriaeth ni nid ydynt gnawdol, ond nerthol trwy Dduw,"—yn ol y Cyfieithiad Diwygiedig, "nerthol gerbron Duw." Nid ydym ni yn defnyddio'r un arf yng ngwasanaeth y Brenin y buasai arnom ofn iddo Ef ei hunan ei weled, "nerthol gerbron Duw i fwrw cestyll i'r llawr." Chewch chi ddim arfer yr un ystryw anianol hyd yn oed i ddadymchwel cestyll y gelyn; chewch chi ddim defnyddio moddion amheus hyd yn oed er mwyn yr amcan goreu. Chewch chi ddim rafflo i dalu dyled y capel. Y mae Buddugoliaeth Iesu Grist i fod yn ysbrydol o ben i ben, yn ysbrydol yn ei chynllun yn gystal ag yn ei hamcan.
Y peth cyntaf a wnaeth y diafol a'r Iesu yn yr anialwch oedd ceisio cael ganddo ameu gwirionedd ei genadwri a dwyfoldeb ei anfoniad. "Os mab Duw wyt ti," ebe fe yn y ddwy demtasiwn gyntaf fel y rhoir hwy gan Mathew; ond yn y demtasiwn olaf does dim hanes am hynny. "A chaniatau," fel pe dywedasai Satan, "dy fod di yn iawn, mai ti ydyw Mab Duw, mai tydi ydyw etifedd pob peth, mai i ti y daw'r cwbl yn y diwedd, ti wyddost y dioddef sydd rhyngot ti a sicrhau dy hawl; ti wyddost faint o dywallt gwaed dy ferthyron di raid fod cyn y byddi di yn Frenin. Dyma fargen, ac am unwaith mi safaf ati hi. Hyn oll a roddaf i ti os syrthi i lawr a'm haddoli i.' Gad yna Gethsemane; dos heibio i Galfaria; hyn oll a roddaf i ti.'" Wedi methu tynnu Iesu Grist oddiwrth ei genadwri a'i amcan mawr, y mae'r un drwg yn barod i ymfodloni ar ei weld yn newid tipyn bach ar ei gynllun. "Anghofia pwy wyt ti am darawiad llygad er mwyn i ti gael bod y peth wyt ti yn ddiymdroi." Hyn oll a roddaf i ti os syrthi i lawr a'm haddoli i." Na," ebe'r Iesu,dos yn fy ol i, Satan,' hanner amrantiad o wrogaeth i'r un drwg fuasai yn ddigon i andwyo fy muddugoliaeth i. Fe fuasai arnaf gywilyld ei dangos yng ngŵydd angelion wedi ei hennill ar delerau mor wael. 'Yr Arglwydd dy Dduw a addoli, ac ef yn unig a wasanaethi."", Anghydweld â Chynllun Mab Duw fyddai addoli diafol am foment er mwyn cael rhyddid i addoli Duw yn oes oesoedd. Chawn ni ddim gwneud y mymryn lleiaf o ddrwg er mwyn cael bod yn dda byth wedyn. Fynnai'r Iesu ddim difetha ei fuddugoliaeth hyd yn oed yn ei manylion er mwyn prysuro ei waith. Ac fe aeth o'r anialwch fel y daethai yno heb golli arweiniad Ysbryd yr Arglwydd. Y mae Efe yn araf, yn hamddenol, yn hunan—feddiannol dros ben, am fod y fuddugoliaeth y mae Ef a'i fryd arni yn fuddugoliaeth Duw, ac yn fuddugoliaeth Duw yn ei Ysbryd.
"Ie," meddech chi, "ond ai nid oes rhywbeth nes atom na hynna i gyfrif am arafwch a hunan-feddiant y Meseia yn nygiad ei waith ymlaen?" Buddugoliaeth Duw, a Buddugoliaeth Duw yn ei Ysbryd ydyw ei fuddugoliaeth Ef; ond y mae hynny yn esbonio gormod, ac felly nid ydyw yn esbonio dim yn iawn. Mi allwn ni ymdawelu yn wyneb unrhyw ddyryswch wrth glywed mai felly y mae Duw wedi ordeinio, ac mai felly y mae Ysbryd Duw yn cyfarwyddo, ond ai nid oes rhyw ystyriaeth yn ei hymyl y gallwn ni daro llaw arni—rhywbeth yn natur Buddugoliaeth Iesu Grist a dawela ein meddwl ni yn wyneb ei ddull tawel, ymarhous ef o weithio? Oes. Pa beth ydyw Buddugoliaeth Duw? Dyna ydyw hi mewn enghraifft, ac mewn enghraifft y deallwn ni beth fel hyn oreu, Buddugoliaeth Barn, "Wele fy ngwasanaethwr; gosodaf fy ysbryd arno, ac efe a draetha farn i'r Cenhedloedd "; a chadw yn fanylach at drefn y geiriau, 'a Barn i'r Cenhedloedd a draetha efe.' Barn fydd ei genadwri. Beth atolwg ydyw Buddugoliaeth Duw yn ei ysbryd? Dyna ydyw honno eto mewn enghraifft, Buddugoliaeth ar ddynion, buddugoliaeth ar galonnau, Dyna ydyw'r unig wir fuddugoliaeth ysbrydol. "Barn i'r Cenhedloedd a draetha efe." Corsen ysig nis tyr, a llin yn mygu nis diffydd, hyd oni ddygo efe allan farn i fuddugoliaeth." A phan ddyco efe allan farn, fe dry dynion o'r diwedd o'i blaid; "yn ei enw Ef y gobeithia'r cenhedloedd." Felly dyna yn ein hymyl ni ddau reswm dros hunan—feddiant ac arafwch rhyfeddol y Meseia yn ennill ei fuddugoliaeth. Y mae hon yn fuddugoliaeth tegwch ac yn fuddugoliaeth denu, yn fuddugoliaeth barn ac yn fuddugoliaeth ar ddynion.
I. Y mae Iesu Grist yn ymarhous am mai Buddugoliaeth Barn ydyw ei fuddugoliaeth Ef, "A Barn i'r cenhedloedd a draetha efe."
"Mae dydd y farn yn dod ar frys,"
ond dydd cyhoeddi'r ddedfryd fydd hwnnw. Barn yn gwthio i'r golwg a feddylir yma, barn ar ganol ei dwyn i oleuni. Yng nghanol tryblith amgylchiadau dynion, yng nghanol terfysg y bobloedd, dadwrdd penaethiaid y byd, y mae un llais tyner ond awdurdodol yn para i gyhoeddi barn ac yn ennill mwy o wrandawiad o hyd. Thâl hi ddim iddo fo gyffroi. Nid dadleu ei ochr ydyw gwaith y Barnwr. Mae Iesu Grist yn ddadleuydd, ac fel dadleuydd y mae ei hyawdledd tanbaid yn cynhyrfu'r nefoedd, ond byddai hyawdledd cyffrous yn beth o'i le ar y fainc. Ni ddywed yr un gair i dueddu'r tystion. "Nid ymryson efe, ac ni lefain, ac ni chlyw neb ei lais ef yn yr heolydd." Mae achos Iesu Grist yr un mor glir na fydd raid iddo ef ei hunan ar ryw olwg ymryson dim o'i blaid. Fe ennill yr achos hwn ei le ohono ei hunan; barn ydyw. Fel Barnwr, y mae yr Iesu mor ddi-duedd yn llywodraethu'r llys a phe na buasai a fynno fo ei hunan ddim â'r canlyniadau. Barnwr ydi o yma; nid Dadleuydd. Nid Brenin mono yma chwaith. Y mae efe yn Frenin, ond nid dyna ydyw ei gymeriad yn awr. Y mae gwedd ar yr Efengyl, gwedd o rwysg di-ymaros: y mae hi i fynd rhag ei blaen doed gwrthwynebiadau o'r man y delont, a theyrnas ydyw ei henw yn y wedd honno; ond fe fydd yn dda gen i feddwl am air arall heblaw y gair teyrnas, teyrnas ac amynedd ein Harglwydd Iesu Grist." Fel Buddugoliaeth Teyrnas nid ydyw ei oruchafiaeth ef yn aros wrth neb na dim; ond fel Buddugoliaeth amynedd y mae yn aros wrth bob peth. Disgwyl ydyw ei hanfod hi. Y mae gwedd ar yr Efengyl yn yr hon nid ydyw ei buddugoliaeth ddim ond buddugoliaeth amynedd. Aros i'r hyn sydd yn deg a da ei wthio ei hunan i'r wyneb; aros i'r drwg fynd yn waeth ac i'r da fynd yn well. Ai nid dyma ddull Iesu Grist yn ei Eglwys? Erbyn i chi gael hanes y dyn a fu yn wrthddrych disgyblaeth, nid ar unwaith y gosododd Duw ef mewn llithrigfa: na, yr oedd hen wrthgilio wedi bod cyn i Dduw ei ollwng ef i gyflawni'r pechod anfad a barodd fod pawb yn unfryd am ei ddiarddel. Ar yr un egwyddor y llywodraethir y byd i gyd; dioddef i'r efrau fynd yn fwy o efrau, a disgwyl i'r gwenith fynd yn fwy o wenith. Swydd Iesu Grist yn y cymeriad hwn ydyw dwyn pobl i edrych ar bethau fel y maent. "Efe yw goleuni y byd," goleuni gwyn heb ddim arlliw o amhuredd ynddo. Nid ydyw ei bresenoldeb ef ei hunan yn effeithio dim ar degwch yr olwg y mae yn roi ar bob peth. Dyna un peth sydd i'w ddysgu oddiwrth y damhegion hynny lle y gesyd y Gwaredwr ei hunan allan fel gŵr yn mynd oddicartref,—y meddwl yw fod y prawf ar ei weision mor deg a phe buasai Ef ei hunan o'r golwg. Nid ydyw yn dywedyd dim mwy na phe buasai heb fod yno i droi'r fantol: dal y glorian ydyw ei waith. Byddai brenhinoedd Lloegr, y rhai salaf o honynt, ganrifoedd yn ol, yn gwneud cryn gamchwarae trwy fynd eu hunain i'r Llysoedd Barn, a siarad yno i wyro uniondeb, nes y dywedodd y Barnwr wrth un o honynt o'r diwedd nad oedd i gael bod yno, ac os deuai ei Fawrhydi yno, fod yn rhaid iddo dewi. 'Does i'r Brenin fel Brenin ddim llais mewn Llys Barn. Ond y mae ein Brenin ni mor ymatalgar, mor hamddenol, mor ddistaw fel y mae dynion rai yn beiddio ei gablu yn ei Lys ei hunan. "Oherwydd na wneir barn yn erbyn gweithred ddrwg yn fuan, am hynny calon plant dynion sydd yn llawn ynddynt i wneuthur drwg." "Y mae efe yn atal wyneb ei orseddfainc; y mae efe yn taenu ei gwmwl arni hi." Gan mor dawel ydyw y Barnwr y mae rhai yn barod i'ch taeru mai gwag ydyw'r fainc. Ond peidied neb a cham—gymryd, y mae'r Barnwr ar y fainc. Y mae yn ymarhous, yn dda ei amynedd, er fod y gweithrediadau yn para yn hir; ond y mae efe ar y fainc. Fe fu o flaen y fainc; do, fy nghyfeillion, fe fu eich Ceidwad chwi o flaen y fainc, ac fe wyddai pa fodd i ymddwyn yno. Tewi yn foneddigaidd yr oedd gerbron ei farnwr, ond ar y fainc y mae o erbyn heddyw, Ac Efe a draetha farn. Wel—
2. Y mae Iesu Grist yn ymarhous yng nghylch dwyn ei waith i ben am mai Buddugoliaeth ar ddynion ydyw ei Fuddugoliaeth ef. Buddugoliaeth tegwch; ïe, a phawb yn gweld mai tegwch fydd o. Buddugoliaeth Barn, ïe, a barn yn troi yn drugaredd ar wefusau y Barnwr wrth ei chyhoeddi, ac os ydyw ymaros barn yn hir—ymaros, y mae ymaros trugaredd yn aros hwy. Buddugoliaeth ar galonnau ydyw buddugoliaeth yr Efengyl; nid buddugoliaeth trais, nid buddugoliaeth daeargryn. Y mae i oruchafiaeth Iesu Grist yn y wedd yma eto, fel yn y wedd arall, ei hadegau prysur. Yr un fath yn union ag y mae hi mewn natur, y graddol a'r disymwth bob yn ail. Rhoddi hâd yn y ddaear,—dyna beth ar unwaith. 'Doedd o ddim yno yn y bore; y mae o yno cyn y prynhawn. Yr hâd yn tyfu y modd nis gŵyr yr heuwr—dyna y graddol yn dilyn y disymwth. Wyr neb pa fodd y mae yn tyfu, ac eto fe ŵyr pawb mai tyfu mae o. "Ond pan ddel y cynhaeaf, yn ebrwydd y rhydd efe y cryman i mewn,"—dyna y peth ar unwaith yn dilyn y gweithrediad graddol. Mae'r ŷd addfed yn chwifio yn awelon y bore, ac wedi dechreu gwywo cyn machlud haul. Felly yn union yn nheyrnas nefoedd, y mae y graddol a'r disymwth bob yn ail. "Wele fi yn anfon fy nghennad o flaen dy wyneb, yr hwn a barotoa dy ffordd o'th flaen"—dyna yr arloesi graddol. Yn ddisymwth " wedyn "y daw yr Arglwydd ei hun i'w deml, sef angel y cyfamod yr hwn yr ydych yn ei ddisgwyl. Eithr pwy a oddef ddydd ei ddyfodiad ef?" Ddaliwn ni ddim llawer o oruchwyliaethau disymwth prysur. Son am ymweliadau grymus o eiddo Duw, ydach chi'n barod iddynt? Fedrech chi eu dal pe gwelai Duw yn dda eu rhoi?" Pwy a oddef ddydd ei ddyfodiad ef?" Y maent yn dal y son am dano, ond pwy a saif pan ymddangoso Efe? "Canys Efe a fydd fel tân y toddydd ac fel sebon y golchyddion"; a dyma i chwi draws-gyweiriad siarp, "efe a eistedd fel purwr a glanhawr arian." Tân y toddydd ydi o y naill foment, Efe ei hunan ydyw'r toddydd y foment nesaf. Efe ei hunan ydyw'r tân; ïe, ac Efe ei hunan ydyw'r toddydd hefyd sydd yn gofalu na chaiff y tân mo dy ddifa di wrth ddifa dy sorod. "Efe a eistedd fel purwr a glanhawr arian."
"Cerdd ym mlaen, nefol dân,
Cymer yma feddiant glan,"
meddech chi wrth ganu, ac yr ydych yn synnu na cherdda fo yn gynt. Ac fe losgai bopeth o'i flaen onibai mai nid tân ydi o i gyd. Nid yw'r tân yn cael ei ffordd ei hunan. Mae Duw yn burwr, yn gystal a bod yn dân y purwr, "Efe a eistedd fel purwr a glanhawr arian." Ië, dynion sydd dan y driniaeth. Dyna pam y mae o mor ymarhous. Arian sydd yn y ffwrnes, ac am hynny nid coll amser ydyw i'r glanhawr eistedd yn hamddenol i edrych arno yn puro. Pan gadwyd canmlwyddiant yr Ysgol Sul yn y Bala acw, yr oedd gorymdaith fawr wedi codi allan. Yr oedd yr hynafgwr llesg i'w gael yn y dyrfa, a phob plentyn tair oed wedi codi allan i anrhydeddu'r diwrnod. Fe ddaeth yno rai cerbydau heibio pan oedd yr ysgolion yn cerdded, rhai o honynt, mae'n ddigon posibl, ar negeseuon prysur; ond yr oedd pob cerbyd yn arafu, ac aml un yn cwmpasu cyrion y dyrfa rhag niweidio'r gweiniaid oedd yn yr orymdaith. Maddeuwch y gymhariaeth. Nid cerbyd pleser na cherbyd marchnad ydyw cerbyd yr efengyl, ond cerbyd rhyfel a cherbyd buddugoliaeth. Pam ynte y mae'r Gorchfygwr dwyfol yn symud mor araf? A ydyw cerbydau ei iachawdwriaeth Ef wedi peidio a blino yn eu hymdaith? meddech chi. A ydi'r ugain mil wedi peidio a sefyll? Na, fy nghyfeillion, cwmpasu ac arafu y maent—aros i bechaduriaid syrthio i'r rhengoedd. Pe byddai i gerbydau iachawdwriaeth Duw gyflymu llawer, fe fyddai yma ddigon dan draed mae arna i ofn, ac nid o'i fodd y blina ac y cystuddia efe blant dynion, i fathru holl garcharorion y ddaear dan ei draed." Troed y fyddin fawr o'i llwybr os oes berygl iddi dorri corsen ysig ar y ffordd. Arafed angel, pa mor brysur bynnag y byddo ei neges, os oes berygl i wynt ei adenydd ddiffodd llin yn mygu. "Corsen ysig nis tyr." Os torri, torred; thorra i moni hi. Os ail asio, asied; mi ddyhidla innau gawod i'w chynorthwyo i dyfu. "Llin yn mygu nis diffydd." Os diffodda, diffodded; ddiffodda i moni hi. Os ail gynneu, cyneued; mi chwythaf finnau awel dyner i gynhyddu'r fflam. Goruchwyliaeth arbed y gorsen ysig ydyw hon. Ac y mae Iesu Grist yn awr yn prysuro cymaint ag a fedr o heb ddryllio'r gorsen ysig. Son am bethau mawr, son am amlygiadau grymus, mae Duw yn rhoi heddyw y pethau mwyaf fedr o heb beidio a bod yn Dduw yr achubydd. Y mae yn barod i roi'r pethau mwyaf fedd yn awr i'r rhai sydd yn barod i'w derbyn nhw. "Pa Dduw sydd fel tydi, yn maddeu anwiredd, ac yn myned heibio i anwiredd gweddill ei etifeddiaeth. "Mae'r dorraeth wedi mynd heibio heb i mi gael trugarhau wrthyn nhw," ebe'r Anfeidrol. "Ond gadewch i hynny fod, mi faddeua i i'r gweddill." Raid i chwi ddim aros iddi hi fynd. yn rhyw faddeu mawr cyn gofyn i Dduw eich achub chi. "Y mae efe yn myned heibio i anwiredd gweddill ei etifeddiaeth." "Mi a wn yr atgyfodir ef," meddai Martha am ei brawd, "yn yr atgyfodiad y dydd diweddaf." "Pan ddaw hi yn atgyfodiad, fe gwyd fy mrawd." Cwyd," meddai Iesu Grist, "ac mi wnaf fi atgyfodiad yn unswydd er mwyn ei godi ef. Fe gaiff fynd yn atgyfodiad y munud yma cyn y caiff Lasarus aros yn ei fedd." Wyddoch chi am ryw farw ysbrydol yn y gymdogaeth hon, a sawyr y bedd wedi mynd arno? Peidiwch aros iddi hi fynd yn ddiwygiad cyn codi'r maen. Y mae'r Atgyfodiad a'r Bywyd yn ymyl heddyw. Pe byddai achos fe rwygai'r awyr â'i utgorn mawr, fe ddisgynnai gyda'i osgordd glaerwen i achub dim ond un. Ydi, y mae Duw yn rhoi heddyw'r pethau mwyaf a fedd a'r pethau mwyaf fedr o roi yn gyson ag arbed y gorsen ysig. "Corsen ysig nis tyr, a llin yn mygu nis diffydd, hyd oni ddygo efe allan farn i fuddugoliaeth."
Wedi iddo ef ddwyn allan farn, faidd neb ei hameu hi. Hyd hynny, hyd oni ddygo efe allan farn, y mae'n arbed y gorsen ysig a'r llin yn mygu. Pan fyddo'r Iesu wedi gorffen ei waith, fydd yno yr un gorsen ysig na fydd hi wedi tyfu neu wedi crino—yr un llin yn mygu na fydd hi wedi diffodd neu wedi cynneu yn fflam,
Ac y mae mwy o waith Duw yn cael ei wneud y dyddiau tawel yma nag y mae neb yn ei gredu. Rhyw weithio danodd yn raddol y mae buddugoliaeth y Gwaredwr yn awr. Mae'r efengyl yn mynd i bopeth a than bopeth. Y mae hi yn cloddio yn ddistaw dan sylfeini'r ddinas gadarn; a phan ddaw'r adeg, fydd dim ond taro'r fall i lawr na fydd y ddinas yn bentwr, a'r dref gadarn yn garnedd. Yr oedd mwy wedi ei wneud nag oedd neb yn dybied tuag at feddiannu Canaan tra y bu Israel Duw yn crwydro mewn anialwch gwag erchyll. Yr oedd son am y Duw orchfygodd Amalec a Moab wedi mynd o flaen y genedl i Ganaan. Ac wedi clywed am fuddugoliaethau'r anialwch, yr oedd dinasoedd caerog yn danfon i gyfarfod Israel i gynnyg amodau heddwch cyn erioed weld y fyddin. Felly eto, fy nghyfeillion, y mae mwy yn cael ei wneud yn y dyddiau tawel, digalon hyn nag y mae llawer o honoch yn barod i gredu. Byddwch chi yn eofn dros eich Duw. Mynnwch gael cewri yr anialwch dan eich traed. Darostyngwch feddwdod, a glanhewch aflendid ein hardaloedd. Gwnewch son am fuddugoliaethau'r anialwch; ac ond i'r son am fuddugoliaethau'r anialwch fynd o'ch blaen chi, fe fydd meddiannu Canaan yn waith hawdd. Ryfeddwn i ddim na syrth dinasoedd caerog wrth eich clywed yn canu, "Clodforwch Dduw y duwiau, yr Hwn a darawodd frenhinoedd mawrion, oherwydd ei drugaredd sydd yn dragywydd; Sehon, brenin yr Amoriaid, oherwydd ei drugaredd sydd yn dragywydd; ac Og, brenin Basan, oherwydd ei drugaredd sydd yn dragywydd." Do, fe ddarfu'r gelynion cyn y darfu ei drugaredd ef. Ymleddwch chwi yn awr â'r cewri sydd yn eich cyrraedd chwi, ac fe fydd gwaith y mil blynyddoedd wedi ei hanner wneud cyn i'r mil blynyddoedd ddechreu. Hyd oni ddygo efe allan farn i fuddugoliaeth."
"Ac yn ei enw Ef y gobeithia'r cenhedloedd." Fe ddaw pawb ryw ddiwrnod i gredu mai Iesu Grist sydd yn iawn, ac mi ddon' o honyn' eu hunain. "Yn ei enw ef y gobeithia y cenhedloedd." Peth ddaw o hono ei hunan ydyw gobaith, os daw o hefyd. Mae yn haws gorfodi popeth na gorfodi gobaith. Rhwymwch chi ddyn a gefynnau heyrn yn y daeardy, fe fydd ei obaith yn rhydd ar ei aden wedyn. Fe fydd teilyngdod Iesu Grist mor amlwg yn y man fel y daw dynion ato na wyddan nhw ddim pam. Fe ddaw yr holl genhedloedd i glymu eu gobeithion wrtho ef. "Pa le y buom ni cyhyd heb ddyfod at hwn?" Yn hwn y gwelant eu digon, y gwelant hynny o dda ym mhopeth oedd ganddynt o'r blaen. Fe welir y diwrnod hwnnw mai o hono Ef y mae pob pelydr o oleuni a gafodd meibion dynion erioed, ac mai ato Ef drachefn y mae pob rhinwedd a phob prydferthwch yn tynnu. "Yn ei enw Ef y gobeithia'r cenhedloedd." Pa beth ydyw'r ymchwil diflino am y gwir sydd yn nodweddu'r oes hon? Pa beth ydyw'r cynnwrf anesmwyth sydd ym mhob meddwl difrif? Pam y mae hyd yn oed dynion digrefydd mor anniddig na bai'r byd yn well? Argoel ydyw hyn fod Iesu Grist yn buddugoliaethu ar rai sydd eto heb arddel ei enw, ei fod wedi eneinio llawer Cyrus sydd eto heb ei adnabod Ef. A phwy a ŵyr na fydd y rhai sydd yn edrych bellaf oddiwrth Iesu Grist ryw ddiwrnod yn gweithio i'w ddwylaw wedi'r cwbl. Oes, y mae argoelion fod y cenhedloedd ar y ffordd i glymu eu gobeithion wrth Fab Duw. Y mae Seba wedi llwytho ei haur, y mae brenhinoedd y dehau wedi cychwyn eu rhoddion, y mae camelod yr anialwch dan eu beichiau, mae hwylbrennau Tarsis yn gwyro eisoes dan yr awelon i gludo golud y cenhedloedd i gysegr Duw er mwyn harddu lle ei draed. Beth feddyliech chi o'r fuddugoliaeth hon? Ai nid yw hi yn werth ambell gyfarfod gweddi gwan gwan i drydar am dani? Os erys, disgwyl am dani, canys hi a ddywed o'r diwedd, "Gan ddyfod y daw, ac nid oeda."
II
Y Beibl yn Llyfr Cenedlaethau lawer.
"Felly yr holl genedlaethau o Abraham hyd Dafydd sydd bedair cenhedlaeth ar ddeg; ac o Ddafydd hyd y symudiad i Babilon, pedair cenhedlaeth ar ddeg; ac o'r symudiad i Babilon hyd Grist, pedair cenhedlaeth ar ddeg."
—Mathew i. 17.
SYLW ydyw hwn a wneir gan yr Efengylwr wrth gyflwyno i'w ddarllenwyr daflen llinach Gwaredwr y byd. Teitl y daflen hon, ac nid teitl yr efengyl i gyd, ydyw'r adnod gyntaf o'r bennod, Llyfr cenhedliad Iesu Grist, fab Dafydd, fab Abraham." Ystyr y gair "llyfr " yn y fan yma yw taflen neu ysgrif.
Y ffordd i gael y cenedlaethau yn bedair ar ddeg deirgwaith drosodd, yn ol yr esboniad goreu a welais i, yw cyfrif Jechonïas (Jehoiachin felly) ddwywaith—ei gyfrif yn blentyn yng ngwlad ei dadau, a'i gyfrif drachefn yn ben—teulu yng ngwlad y caethiwed. Y mae hynny yn eithaf teg, gan mai yn ei ddyddiau ef y daeth y bwlch a wneir gan yr efengylwr wrth gyfrif y cenedlaethau. "Ac wedi'r symudiad i Babilon, Jechonïas a genhedlodd Salathiel."
Beth a barodd i'r efengylwr wneud y sylw sydd yn y testun, nis gwn. Digon posibl ei fod fel Iddew defosiynol yn lled hoff o'r rhif saith; a dyma ddau saith deirgwaith drosodd. Neu, hwyrach, fod y ddefod a ddaeth yn dra chyffredin wedi hyn eisoes wedi dechreu—y ddefod o gyfrif pethau wrth eu copio —cyfrif Salm, dyweder, a nodi'r llythyren ganol ynddi, er mwyn i'r copïwr nesaf weled a ydoedd wedi ei chopïo yn gywir. Os byddai wall yn ei waith, prin y byddai'r llythyren ganol yn debyg iawn o ddigwydd yn yr un fan. Ond pa beth bynnag oedd gan Mathew mewn golwg wrth wneud y sylw hwn am y cenedlaethau, ni a wnawn ni ddefnydd o'r geiriau nad oedd yr efengylwr yn ei fwriadu—defnydd teg, hefyd, gobeithio.
Yr ydych yn sylwi fod adnod y testun yn digwydd brâs fesur cyfnod amseryddol yr Ysgrythyr Lân. Gydag Abraham y mae hanesiaeth ysgrythyrol yn dechreu canlyn yr un grisiau a hanesiaeth gyffredin. Cyn Abraham yr oedd yr hanes yn brasgamu. Ac heb fyned yn fanwl iawn, hyd Grist y mae yr hanes yn cyrraedd. Ym mhen cenhedlaeth wedi ei fyned ef i'r nefoedd yr oedd y rhan fwyaf o lawer o ddefnyddiau'r Testament Newydd eisoes mewn ysgrifen; ac ym mhen dwy, yr oedd yr holl lyfrau braidd wedi dyfod i'r ffurf sydd arnynt yn awr, fel y gellir dywedyd, heb ofni cael, ond ychydig iawn o eithriadau i'r dywediad, fod y Beibl, o ran yr hanes sydd ynddo, yn tewi mewn rhyw oes neu ddwy ar ol ymadawiad yr Iesu. Os ydyw hyn yn wir, y mae "o Abraham hyd Grist" yn fath o linyn mesur ar amseryddiaeth y Beibl. A dyna'r defnydd a wnawn ni o'r adnod—ei chymryd hi yn sylfaen ychydig o wersi plaen ar ddarllen y Beibl. Os cewch chi, y rhai addfetaf yn y gynulleidfa, fod rhai o'r gwersi yn ddiflas o blaen, cyfrifwch fod fy llygad ar y bobl ieuainc sydd yn gwybod llai na chi. A chwithau, yr ieuainc, os ystyriwch rai o honynt yn lled sychion, golygwch fy mod y pryd hynny yn anelu at athrawon ac athrawesau goreu'r Ysgol Sul. Mi ddeuaf o hyd i chwi oll, ond odid, yn rhywle. Y mae mwy nag a dybiai llawer o addysg yn yr ystyriaeth noeth fod yr Ysgrythyrau yn dringo at y pethau yng nghylch Iesu o Nasareth ar hyd ysgol faith o genedlaethau—y Beibl yn llyfr cenedlaethau lawer. Cenedlaethau ydyw'r grisiau y mae'r datguddiad yma, sydd yn cyrraedd ei berffeithrwydd yng Nghrist, yn eu cerdded.
DATGUDDIAD MEWN HANES.
I. Y datguddiad sydd o Dduw yn y Beibl yn ddatguddiad mewn hanes. Y mae ei fod ef yn llyfr cenedlaethau ar unwaith yn cynnwys hynny. Am a wyddom ni, gallasai'r Duw Mawr roddi Beibl i ni mewn un oes. Fe fyn rhai ei ddarllen megys pe felly y rhoddasid ef. Felly y cafodd y Mahometan ei feibl ef—mewn un oes, a thrwy law un dyn. Ni ddywedem ni ddim na allasai fod felly arnom ninnau, Gristionogion; ond ni a wyddom o'r goreu mai nid felly y bu. Llyfr cenedlaethau ydyw ein Beibl ni. Y mae hynny yn golygu, pa faint bynnag o wahanol gyfansoddiadau sydd ynddo, mai hanes ydyw'r ffrâm y gweithiwyd y cwbl iddi. Datguddiad mewn hanes ydyw'r datguddiad yn flaenaf dim. Llyfr yw hwn a gymerodd oesau i'w adeiladu.
Y mae fod y Beibl, o flaen pob peth, yn hanes, yn peri ei fod mewn rhyw ystyron yn llyfr anodd. Pe deddf—lyfr a fuasai, digon fuasai deall ei eiriau er mwyn ei ddeongli; a phe credo a fuasai, gallesid ei feistroli yn weddol, ond deall yr iaith; ond gan mai hanes ydyw, rhaid cyfieithu nid yn unig yr iaith, ond y meddyliau a'r amgylchiadau. Rhaid i chwi ddysgu gosod eich hunain wrth benelin yr ysgrifennydd, yng nghynnulleidfa'r proffwyd a'r apostol. Rhaid i chwi wrth dipyn o ddychymyg hanesyddol; ac os na feddwch nemawr o hwnnw, rhaid i chwi gael ei fenthyg. Dyma wasanaeth esboniadau. Dylai fod gennych yn eich cyrraedd, hefyd, ryw eiriadur ysgrythyrol, ac yn enwedig, os bydd modd, ryw lyfr neu ddau go dda ar arferion y gwledydd lle'r ysgrifennwyd y llyfrau, a'r oesau y cofnodir eu profiad ynddynt—rhywbeth tebyg i lyfr Thomson, "The Land and the Book." Nid ellwch chwi ddim cael y goreu sydd i'w gael o'r Beibl heb ei ddyfal astudio. Y mae saernïaeth y llyfr yn golygu hynny; nid llyfr ydyw y cewch chwi hyd i'r cyfan sydd ganddo i'w ddeud wrth ei ddarllen ar eich cyfer.
Ond beth bynnag yw'r anawsterau a gyfyd o fod y Beibl yn llyfr hanes, y mae'r manteision sydd ynglŷn A'r wedd yma i'r datguddiad yn gorbwyso'r anawsterau. A dyma un o'r manteision—gan mai hanes ydyw'r Beibl, y mae rhywbeth ynddo i bawb. Os yw bod y Beibl yn hanes yn ei wneuthur ar ryw gyfrifon, yn llyfr anawdd, y mae'r un peth yn ei wneuthur, ar gyfrifon eraill, yn hawdd. Gochelwch wneud y Beibl yn llyfr dianghenraid o anawdd; yn faes ymryson i ryw ddau neu dri o bobl ddarllengar ddangos eu doniau. Nid llyfr i grefftwyr hyffordd yn unig ydyw hwn, wedi'r cyfan, ond llyfr i'r werin gymysg. Gwyliwch chwithau, sydd yn eich gosod eich hunain yn dipyn o ddiwinyddion, ddwyn ymaith agoriadau gwybodaeth oddi ar y bobl; y mae'r llyfr yma yn un a ddylai fod yn eu cyrraedd hwy. Defnyddiwch eich doniau i'w agoryd ef iddynt hwy, ac nid i'w gadw oddi wrthynt. Yn yr ysgol, gochelwch yr anawsterau hynny ag yr oedd eisieu esboniadau i'w dangos i chwi; peidiwch a phoeni pobl sydd heb ddarllen esboniad â'r anawsterau hynny. Fe ddylai'r mwyaf ehud yn y dosbarth gael rhywbeth o hwn, oblegid nid traethawd dysgedig mo hono, ond ystori—ffurf ar lenyddiaeth y medr y cyffredin ei mwynhau.
Dyna un fantais o fod y datguddiad yn ddatguddiad mewn hanes. Dyma un arall, a'r unig un arall a grybwyllwn ni o dan y pen yma—am mai hanes ydyw'r llyfr, nid aiff byth yn hen. Y mae credöau yn heneiddio, a chyfreithiau yn heneiddio, ond hanes yn parhau yn newydd o hyd. Y mae mor newydd a bywyd. Caiff pob oes newydd fyned ato, a chael ynddo rywbeth tebyg i'w phrofiad ei hun; caiff to ar ol to o bregethwyr eu gwala a'u gweddill yn hwn—y datguddiad sydd yn y Beibl yn ddatguddiad mewn hanes.
DATGUDDIAD AG AMRYWIAETH YNDDO.
2. Y datguddiad sydd o Dduw yn y Beibl yn ddatguddiad â llawer iawn o amrywiaeth ynddo. Yn hwn y mae Ysbryd Duw yn siarad â gwahanol genedlaethau, ac yn siarad iddynt i gyd ei ddeall; felly nid oedd i'w ddisgwyl y llefarai efe'r un fath wrthynt i gyd. mae yma bob amrywiaeth yn ffurf y datguddiad—bob math ar gyfansoddiad; y bryddest a'r ganig, y llythyr a'r traethawd, y oregeth a'r oracl, y cronicl moel, a'r hanes celfyddwaith. Cawn wirionedd wedi ei grynhoi i gwmpas dihareb; neu cawn ef wedi ei ddistyllio trwy brofiad—dyn yn siarad â'i law ar ei fynwes, "Y tlawd hwn a lefodd, a'r Arglwydd a'i clybu."
Cawn bob amrywiaeth, hefyd, yng nghynnwys y datguddiad. Nid oes yr un faint o ddatguddiad ym mhob rhan o'r gyfrol; hanes ydyw, ac y mae holl amrywiaeth hanes yn perthyn i'r datguddiad. Yr oedd rhyw anffyddiwr ar y Cyfandir yn datgan ei siomedigaeth pan aethai i astudio'r Beibl, gan ddisgwyl ei gael yn llyfr ar grefydd. Yn lle hynny fe'i cafodd ef yn llyfr â llawer o sôn ynddo am eni plant a magu anifeiliaid. Ond beth oedd i'w ddisgwyl oddi wrth ddynion. fel y patriarchiaid! Gwyr gwaith oeddynt, ac nid gwŷr llyfrau; a naturiol oedd cael y datguddiad a gaed trwyddynt hwy yn gymysg â'r ffarmio. Rhaid i ni fodloni ar gael y profiad fel y cawsant hwythau ef. Ni ddylem ddisgwyl cael yr un faint o aur ym mhob man wrth falu'r un swm o graig; ac nid yw trysorau datguddiad wedi eu dosbarthu yn gyfartal trwy bob rhan o'r gyfrol sanctaidd. Weithiau y mae y goleuni yn danbaid—"llewych y lleuad fel llewych yr haul, a llewych yr haul yn saith mwy, megys llewych saith niwrnod." Bryd arall y mae cyfnodau meithion o dywyllwch " Gair Duw yn werthfawr yn y dyddiau hynny, heb ddim gweledigaeth eglur."
Ond na chwyned neb am yr amrywiaeth yma; dyma gyfrinach cyfoeth y llyfr. Llyfr oesau lawer ydyw; rhaid eich bod yn anawdd odiaeth eich boddhau os nad oes yn hwn rywbeth a wna'r tro i chwi. Nid profiadau Apostolion yr Oen ar eu huchel fannau sydd yma yn unig, ond profiadau Llyfr y Pregethwr a Llyfr Job. Yn wir, nid oes yr un o brofiadau cyfreithlawn natur dyn—o'r amheuaeth dywyllaf sydd yn amheuaeth onest, hyd y sicrwydd cyflawnaf a'r gorfoledd mwyaf dyrchafedig—nad oes yn hwn iaith ar ei gyfer. Y mac hwn fel cadwyn a brofwyd, bob dolen o honi, cyn ei dyfod o'r gweithdy erioed. Yn wir, nid llyfr yw'r Beibl a wnaed gan bobl yn eu gosod eu hunain i ysgrifennu llyfrau, ond gan bobl yn gwasanaethu anghenion presennol dynion byw fel chwi a minnau. Fe lefarwyd pob rhan o hwn am fod ar rywun ei heisieu hi. Y mae pob gair o hono wedi bod yn air yn ei bryd i rywun; ac er nad yw i gyd o'r un werth a'i gilydd i ni, y mae yma, ond odid, rywbeth sydd yn taraw amgylchiad pawb yn hwn. Pob gwedd newydd ar ein profiad, pob gosodiad newydd ar ein hamgylchiadau—y mae yma rywbeth mor bwrpasol iddo a phe buasai wedi ei lefaru yn un swydd ar ei gyfer. Fe ddywed Dr. Adam Smith mai Oliver Cromwell oedd yr esboniwr goreu a fu erioed ar y Proffwyd Esaiah. A wyddai Cromwell rywbeth am gwestiynau beirniadol y llyfr? Dim; os gwyddai rhywun y pryd hwnnw am danynt fel y trinir hwy yn awr. A wyddai efe rywbeth o gyfrinach yr iaith Hebraeg? Dim o gwbl, hyd y gwyddom; ac eto efe yw'r esboniwr goreu a gafodd Esaiah erioed. Paham? Wel, am ei fod wedi cael ei hun mewn amgylchiadau tebyg i amgylchiadau Esaiah. Yr oedd ef, fel Esaiah, yn gorfod dwyn ei fyd yng nghanol pobl ddiegwyddor, oedd yn credu yn ddiderfyn yn eu hystrywiau eu hunain, ond heb gredu dim yn y deddfau tragwyddol y mae Duw yn llywodraethu'r byd wrthynt. Fe ddeallodd Cromwell beth oedd gwely byr a chwrlid cul y Proffwyd Esaiah cynlluniau a chynllwynion pobl annuwiol yn troi yn ofer a siomedig. Yn dy fywyd bychan dithau fe ddaw profiad a thi wyneb-yn-wyneb â rhyw ddatguddiad newydd o ddaioni Duw yn y llyfr. "Mor fawr yw dy ddaioni, Arglwydd, a roddaist i gadw i'r rhai a'th ofnant. Beth ydyw hwnnw? Y daioni oedd ganddo wrth gefn, na ddangoswyd mo hono hyd awr y cyfyngder du—ni wyddet ti ddim hyd yr awr honno ei fod yno. Ti fedrit yr adnod; ond ti welaist rywbeth ynddi'r pryd hwnnw na welaist mo hono erioed o'r blaen: "Mor fawr yw Dy ddaioni a roddaist i gadw i'r rhai a'th ofnant." Pa sawl gwaith y clywsoch chi blant y diwygiad yn tystio yn eu gweddïau, "Y mae rhywbeth yn yr hen adnodau yma erbyn hyn."? Daliwch at yr adnodau; chi gewch fod mwy ynddynt eto nag a feddyliodd eich calon. Y mae'r Beibl fel mynydd uchel mewn gwlad boeth; y mae mynydd uchel yn hinsawdd y Trofegau yn dangos ar ei lethr ryw gymaint o bob hin ar wyneb y ddaear, a siamplau cyfatebol o lawer math o lysiau, o lysiau y cyhydedd hyd blanhigion y Gogledd oer. Felly y mae pob math o brofiad yn cyfarfod yn y llyfr yma—datguddiad âg amrywiaeth diderfyn ynddo.
DATGUDDIAD A CHYNNYDD YN PERTHYN IDDO.
3. Y datguddiad sydd yn y Beibl yn ddatguddiad a chynnydd yn perthyn iddo. "O Abraham hyd Ddafydd, pedair cenhedlaeth ar ddeg; ac o Ddafydd hyd y symudiad i Babilon, pedair cenhedlaeth ar ddeg; ac o'r symudiad i Babilon hyd Grist, pedair cenhedlaeth ar ddeg." Golyga hyn fod Duw wedi datguddio ei Hun ar lwybr sydd yn cyfranogi o natur gyffredin hanes cenedlaethau; a dyma ydyw'r nodwedd gyffredin honno—cynnydd, nid cynnydd di-dor ddim, ond cynnydd ar y cyfan. Y mae'r naill oes yn gwella ar y llall wrth fyned ym mlaen; a chan mai fel yna y mae Duw yn gweithio yn hanes oesau at bob bwrpas cyffredin, felly y mae yn gweithio hefyd at bwrpas datguddiad. Y mae'r datguddiad hefyd yn gwella arno ei hun wrth fyned rhagddo.
Fe fyn rhai i ni feddwl fod pob rhan o'r Beibl gystal a'i gilydd pob adnod o'r un gwerth, ac o'r un werth at bob diben. Yr oedd Morris Jones, Bethesda, yn holi ysgol ryw dro, ac fe ofynnodd i'r plant pa bren oedd pren gwaharddedig Eden. Atebodd geneth fach rhag blaen mai pren afalau. "Profa dy bwnc," ebe Morris Jones; ac ebe hithau drachefn, "Dan yr afallen y'th gyfodais." Derbyniodd yr arholwr yr atebiad, er nad oedd a fynnai'r afallen honno ddim byd â Gardd Eden. Yr oedd Dr. Lewis Edwards o'r Bala, yn holi pobl yn eu maint rywbryd, a chafodd adnod yn ateb gan ŵr a fyddai yn ateb yn gyntaf un os gallai gael y blaen. Dywedodd y Doctor, "Yr wyf yn methu gweled, Robert Jones, beth sydd fynno'ch adnod chi a'r pwnc. "'Does gen i mo'r help am hynny, syr," ebai Robert Jones. Llawer sydd eto yn meddwl am y Beibl fel rhyw gamlas unffurf. Afon ydyw ef mewn gwirionedd sydd yn chwyddo ar ei thaith; y mae un darn mawr o hono yn well na dim arall sydd ynddo. Os ydych yn ameu, darllenwch. "Pe buasai y cyntaf hwnnw yn ddifeius, ni cheisiasid lle i'r ail." Fe ddywedodd yr Arglwydd Iesu am un gorchymyn, ei fod wedi ei roddi o herwydd calon—galedwch y genedl. Fel pe dywedasai, Nid dyna orchymyn goreu Duw, ond dyna y goreu a allasech chi ddal; buasai un gwell y pryd hwnnw yn rhy dda." Y mae egwyddor syml yn y ddysgeidiaeth yna o eiddo ein Harglwydd ag y mae pawb sydd wedi edrych i mewn i'r pwnc yn ein hoes ni yn ei chydnabod weithian; a phe cymhwysid hi yn ddi—ofn gan efrydwyr Gair Duw, darfyddai hanner yr anawsterau. Cewch bobl sy'n ymhyfrydu yn eich taflu i bembleth uwch ben y Gair, trwy ofyn i chwi gwestiynau—" ynfyd ac annysgedig gwestiynau"—nad oes dim ynddynt i rywun a gredo fod cynnydd yn un o ddeddfau y datguddiad. Pan fydd pobl yn gofyn i mi esbonio yr adnod yn y Salm, Mi a fum ieuanc, ac yr ydwyf yn hen; eto ni welais y cyfiawn wedi ei adu, na'i hâd yn cardota bara," ("Ni a welsom ni," meddant), fy ateb i iddynt fydd, mai nid dyna yr unig adnod ar y pwnc, na'r unig Salm ar y pwnc chwaith. Y mae Salm arall â'i thôn yn dra gwahanol; byddai cyferbynnu'r ddwy yn addysg i aml un ar hyn o fater. Y ffordd y byddaf fi yn cofio'r ddwy Salm yw cofio fod un yn dri deg a saith, a'r llall yn saith deg a thair. Yn Salm xxxvii. y mae dyn duwiol yn sicr o gael digon o fwyd, "Gobeithia yn yr Arglwydd, a gwna dda; felly y trigi yn y tir, a thi a borthir yn ddiau." Y mae gwir yn hynny, ond nid y gwir i gyd; y mae rhan arall o'r gwir yn Salm lxxiii. Yn ol honno, yr annuwiolion sydd yn llwyddo amlaf, "Nid ydynt mewn blinder fel dynion eraill; ac ni ddialeddir arnynt hwy gyda dynion eraill. Am hynny y cadwynodd balchter hwynt, ac y gwisg trawster am danynt fel dilledyn. Eu llygaid a saif allan gan fraster; aethant dros feddwl calon o gyfoeth . . .Wele, dyma'r rhai annuwiol, a'r rhai sydd lwyddiannus yn y byd, ac a amlhasant olud. Diau mai yn ofer y glanhëais fy nghalon, ac y golchais fy nwylaw mewn diniweidrwydd. Canys ar hyd y dydd y'm maeddwyd; fy ngherydd a ddeuai bob bore." gwir yw, fod yn y fan yma ddyfnach gwelediad i anawsterau Rhagluniaeth nag sydd yn y Salm arall, er nad gwelediad mor gymfforddus; eto, heb y gwelediad dyfnach hwn ni chaem ni y profiad uwch sydd yn y Salm chwaith. Salm lxxiii., wedi'r cwbl, nid Salm xxxvii., sydd yn cael cipolwg dros y terfyn—gylch i fyd arall. "A'th gyngor y'm harweini; ac wedi hynny y'm cymeri i ogoniant."
Yr un ffunud am yr iechydwriaeth, graddol yw'r datguddiad o honi hithau. Cymerwn y Salmau eto yn fesur ar gynnydd y goleuni. Yn y Salmau cynnar, y ddeunawfed er esiampl—Salm ag y mae bron bawb yn cydnabod mai Dafydd oedd ei hawdur—chi dybiech nad oes ar y Salmydd eisieu fawr ddim ond chware teg. "Yr Arglwydd a'm gwobrwyodd yn ol fy nghyfiawnder; yn ol glendid fy nwylaw y talodd efe i mi." A'r hunan-gyfiawnder diniwed yma (chwedl Adam Smith) ydyw ei hyder hefyd am y dyfodol. "Edrych y mae," ebe Calfin, "arno ei hun fel cystadleuydd mewn camp, a theimlo yn sicr, gan ei fod yn cadw rheolau y chware, fod y Goruchaf yn siwr o roi'r wobr iddo." Neu, os mynnwch chi, fe deimlai fel y bydd ambell i Gymro yn siarad o flaen eisteddfod, "Ni chefais i erioed gam gan y beirniad yna." Cystal a deud, "Os na chaf fi gam, myfi fydd y goreu." Ond trowch i Salm arall, yr unfed ar ddeg a deugain. Os gwaith Dafydd yw honno—tebyg nad e ddim—y mae yn waith Dafydd wedi iddo gloddio i ddyfn newydd o edifeirwch, a dyfod o hyd i ddrychfeddwl newydd am gyfoeth gras. Yr ydych mewn byd newydd erbyn hyn. Nid cyfiawnder yn unig bellach a wna'r tro. Na, trugaredd; ac nid ychydig o drugaredd chwaith. "Trugarhâ wrthyf, O Dduw, yn ol dy drugarowgrwydd; yn ol lliaws dy dosturiaethau, dilëa fy anwireddau." Fe fydd eisieu hynny o drugaredd a feddi di i'm hymgeleddu; yr wyf yn bechadur mor fawr. "Canys yr wyf yn cydnabod fy nghamweddau; a'm pechod sydd yn wastad ger fy mron. Yn dy erbyn di, dydi dy hunan, y pechais, ac y gwneuthum y drwg hwn yn dy olwg; fel y'th gyfiawnhäer pan leferych, ac y byddit bur pan farnech." Fel y mae Huw Myfyr wedi aralleirio yn brydferth iawn:—
"Fy mhechod sydd ysgeler iawn,
'Rwyf heddyw'n llawn gydnabod:
Yn d'erbyn di yr oedd y drwg,
Nid yw dy ŵg yn ormod.
O'r groth llygredig ydwyf fi,
Ond ceri di wirionedd;
Dof fel yr eira'n wyn drachefn,
O'm golchi yn nhrefn trugaredd."
Dyma ddyfnder newydd o ras,—
"Yn ateb dyfnder eithaf
Trueni dyno! ryw;
Can's dyfnder eilw ddyfnder,
Yn arfaeth hen fy Nuw."
Ac, o ran hynny, dyfnder sydd yn datguddio dyfnder ym mhrofiad y dyn duwiol, yn gystal ag yn arfaeth y Brenin Mawr. Felly y gellid dangos am holl athrawiaethau mawrion crefydd, cyn belled ag y ceir hwynt o gwbl yn yr Hen Destament, fod amgyffred y saint, o'u cynnwys hwy, yn cynhyddu o oes i oes.
DATGUDDIAD YN TERFYNU YNG NGHRIST.
4. Y datguddiad sydd o Dduw yn y Beibl yn ddatguddiad sydd yn terfynu yng Nghrist. "O Abraham hyd Dafydd; o Dafydd hyd y symudiad i Babilon; ac o'r symudiad i Babilon hyd Grist." Dyma derfyn oesau datguddiad, yn yr ystyr gyfyngaf i'r gair. A fuoch chi yn meddwl pam y mae datguddiad yn terfynu ynddo Ef? Am nad oedd dim eisieu, wedi rhoi datguddiad mewn person, chwanegu datguddiad mewn llyfr. "Pan oeddym fechgyn, yr oeddym yn gaethion dan wyddorion y byd; ond pan ddaeth cyflawnder yr amser y danfonodd Duw ei Fab: wedi ei wneuthur o wraig, wedi ei wneuthur dan y ddeddf, fel y prynai y rhai oedd dan y ddeddf, fel y derbyniem y mabwysiad." "Ac o herwydd eich bod yn feibion yr anfonodd Duw Ysbryd ei Fab i'ch calonnau chwi, yn llefain, Abba Dad." Yn yr Epistol at y Galatiaid y mae'r prynedigaeth sydd yng Nghrist, nid yn unig yn brynedigaeth oddi wrth bechod, ond gyda hynny yn brynedigaeth i'r eglwys o gaethiwed ei phlentyndod. Yn ardaloedd y chwareli, pan ddelo'r bechgyn yn rhyw bedair ar ddeg oed, gwelir y mamau yn cynhiwair trwy'r gymdogaeth, yn gofyn i'r Person, yn gofyn i'r Pregethwr, yn gofyn i'r Ysgol-feistr
Pwy rydd ei enw wrth bapur y bachgen acw i fyned i'r gwaith? Y mae wedi pasio y standards." Pwy a seiniodd hawl plant Duw i fyned o'r ysgol fach i'r ysgol fawr; o'r gegin i'r parlwr? Pwy a'u gwnaeth hwy yn gyflawn aelodau o deulu Duw? Pwy, ond eu Brawd hynaf? Efe a'u prynodd o gaethiwed y llythyren i ryddid yr Ysbryd—i gymundeb personol, uniongyrchol, a'u Tad. Nid llen y deml yn unig a rwygwyd pan fu Efe farw; Efe a rwygodd y llen oddi ar sancteiddiolaf Gair Duw. Efe a roes hawl i ni fyned ar ein hunion i wydd y Gogoniant mawr. Ni raid bellach gael adnod ar bob pwnc. Y mae Ysbryd y Mab yn rhoddi goleu newydd ar ymwneud Duw â holl genedlaethau y datguddiad; y mae Iesu Grist yn addaw nefoedd newydd, a daear newydd, a Beibl newydd, yr un ffunud.
A'i Ysbryd Ef yw'r arweiniad i ddeall y Beibl i gyd. Efe sydd yn coroni'r datguddiad, ac Efe sydd yn ei esbonio. Maddeuwch gymhariaeth eto o fyd y chwarelwr—byd lle y treuliais i rai o flynyddau dedwyddaf fy hanes. Fe ddywedir mai camgymeriad, wrth weithio chwarel, ydyw canlyn y wythïen oreucanlyn y llygad; dyna cu gair hwy am y camgymeriad yno; ond y peth sydd yn wall mewn chwarel sydd yn rhagoriaeth wrth ddarllen y Beibl. Canlyn y llygad sydd i fod yn y fan yma—cael hyd i'r Gŵr sydd yn goron ac yn ddiben y datguddiad, a'i gymryd ef yn arweinydd i ddarllen yr Ysgrythyrau oll. O ddiffyg gweled hyn y cyfeiliornodd yr Iddewon: "Yr ydych yn chwilio'r Ysgrythyrau; canys ynddynt hwy yr ydych chwi yn meddwl cael bywyd tragwyddol; a hwynthwy yw'r rhai sydd yn tystiolaethu am danaf fi." Canlynwch wythïen fawr y datguddiad. Mynnwch fyned yn ffrind â'ch Ceidwad; dechreuwch yn y fan yma. Chi gewch ddigon o anawsterau i'ch blino yn y Llyfr; ond wedi myned o honoch yn ffrind â'r Person sydd yn goron y Llyfr, ail beth fydd yr anawsterau. Dechreuwch gyda'r Person, ac fe ddaw'r Llyfr yn llyfr newydd i chwi o'i gwr. Chi gewch hyd i ffordd at ei gryd Ef o bob man—llwybr at y Groes o'r lleoedd annhebycaf. Mynnwch afael ar Grist. "Hyd Grist" ydyw terfyn y datguddiad—o Abraham hyd Grist. Ni ddeallwch chwi mo hanes Abraham yn iawn heb adnabod Iesu Grist.
Abergele, yn Llanelwy, Hydref 31, 1907.]
III
Natur Eglwys.
"Canys fel hyn y dywedodd yr Arglwydd wrthyf a llaw gref; ac efe a'm dysgodd na rodiwn yn ffordd y bobl hyn."
—Esaiah viii. 11.
GAIR ydyw hwn a ddywedwyd wrth y bobl mewn adeg o gynnwrf ac anesmwythyd mawr. Yr oedd Syria ac Israel wedi ffurfio Cynghrair yn erbyn Judah; ac unig idea Judah ydoedd ffurfio cynghrair arall i gyfarfod a'r cynghrair hwnnw, galw Assyria i'w cynorthwyo hwy yn erbyn Syria a Samaria. Eu hunig ddyfais hwy er diogelwch oedd y balance of power. Yr wyf yn cymryd y Proffwyd Esaiah yn siampl a chynrychiolydd o'r wir eglwys. Y mae hynny'n deg, oblegid dyna'r lle sydd iddo yn yr adnodau nesaf. Fe ddywed yr Arglwydd wrtho: "Rhwym y dystiolaeth, selia'r gyfraith ym mhlith fy nisgyblion." A'i ateb yntau ydyw "Wele fi a'r plant." Llefaru y mae dros y wir eglwys, chwedl y Dr. Forsyth, wrth yr eglwys ar y pryd. Y mae honno'n crwydro, ac yn gwrando ar ddyfeisiadau ac awgrymiadau'r byd; ond cedwir y Proffwyd a'r disgyblion yn eu lle gan ddylanwad uwch. "Yr Arglwydd a ddywedodd wrthyf a llaw gref." Ystyr dywedyd wrtho a llaw gref ydyw siarad ag ef a chydio ynddo yr un pryd—gafael yn ei ysgwydd yn dynn i'w gadw ar yr iawn lwybr." Nid wyt ti ddim i fynd i bob man, fel y rhai sydd o'th gwmpas. "Efe a'm dysgodd na rodiwn yn ffordd y bobl hyn."
A dyna'r wedd ar gymeriad yr Eglwys y dymunwn i alw sylw ati heddyw,—rhwymedigaeth yr Eglwys i ymneilltuo, y ddyletswydd o anghydffurfio. Nid wyf yn anghofio fod agweddau eraill. Dwy agwedd fawr y sydd ar fywyd eglwysig, meddai'r Dr. Orchard, y Gatholig a'r Anghydffurfiog. Y mae i'r elfen gatholig ei lle a'i swydd, yr elfen honno sy'n gwneuthur yr Eglwys yn gartref i bob ffurf gyfreithlon ar fywyd dyn ac ar fywyd cymdeithas. "Fy holl ffynhonnau sydd ynnot ti." Ond heddyw y llall a fydd gennym, yr elfen o anghydffurfio. Prin y mae eisiau deud wrth neb o honoch mai nid anghydffurfio ag unrhyw eglwys neilltuol a feddylir, ond anghydffurfio, fel y dywed y Dr. Orchard, ag ysbryd y byd. Dyma mewn gwirionedd yr unig beth gwerth ymneilltuo oddiwrtho. Rhaid wrth yr ymneilltuo arall bid siwr, ymneilltuo oddiwrth eglwys arbennig. Fe fu hynny lawer gwaith, ac nid oes wybod na fydd hynny eto. Ymneilltuwyr oedd y Brodyr Gwynion, a'r Brodyr Duon, a'r Brodyr Llwydion, yn y Canol Oesoedd, ac y mae'r un peth wedi bod yn y byd Protestanaidd.
Y gwahaniaeth yw, fod Eglwys Rufain yn gallach lawer nag Eglwys Loegr. Os cyfyd Ymneilltuwyr yn Eglwys Rufain, hi rydd wisg neilltuol am danynt. Os digwydd y peth yn Eglwys Loegr, nid oes ganddi hi ddim gwell i'w gynnyg iddynt na deddf Unffurfiaeth. Ffrwyth Deddf Unffurf Eglwys Loegr oedd eu troi hwy allan: ffrwyth gwisg unffurf Eglwys Rufain oedd eu cadw i mewn, a'u cadw felly yn ffyddlonach na neb i'r Eglwys a roes drwydded iddynt ymwahanu, neu yn hytrach ymneilltuo. Nid oes dim achos i Ymneilltuwr fynd yn ymwahanwr. Ymwahanyddion y byddai Ieuan Brydydd Hir yn ein galw ni hefyd; ond nid oes eisiau, o angenrheidrwydd, i Ymneilltuwyr fynd yn ymwahanyddion; ac ar Eglwys Loegr yr ydwyf fi'n rhoi y bai o'u bod hwy wedi mynd. Ond yr achos o ymneilltuaeth yn yr ystyr yna, ymneilltuaeth oddiwrth eglwys arbennig, ydyw, bod eglwysi cyfain weithiau yn dyfod dan ddylanwad y byd; a phan fo hi felly, nid oes dim dichon ymwrthod a hwnnw heb ymneilltuo a'r eglwys a roes ormod o groeso iddo. Dyna enaid pob ymneilltuo teilwng. Gwn fod llawer yn meddwl mai rhyw groesni barnol yw Ymneilltuaeth, fel y dywedai Bardd Nantglyn am yr Annibynwyr,
"Cristianiaid yn croes—dynnu"; ond dyma'r gwir anghydffurfiwr, anghydffurfiwr oddiwrth ysbryd y byd.
Ymneilltuo mewn athrawiaeth.
I. Y mae hi'n ddyletswydd ar yr Eglwys ymneilltuo oddiwrth y byd yn ei hathrawiaeth. Temtasiwn gref sydd iddi ystumio'i chenadwri i gyfarfod a defodau athronyddol yr oes. Cyfyd hynny o beth sydd ynddo'i hun yn angenrheidiol ac yn dda. Rhaid i'r Eglwys esbonio'i hefengyl i wahanol oesau; ac er mwyn gwneud hynny rhaid iddi ddefnyddio geiriau ac enwau yr oes, a'u newid hwy o bryd i bryd i gyfarfod ag oes newydd. Od yw'r Eglwys i fod yn Eglwys fyw, rhaid iddi ddeud ei meddwl mewn iaith a ddealler ar y pryd. Ond gwylied hi wrth wneud hynny rhag newid ei hathrawiaeth, a dywedyd rhywbeth y drws nesaf i'r peth oedd ganddi, ac nid y gwir beth ei hun. Y mae yn yr Efengyl bethau anawdd iawn eu credu; a phan ddywed hi fod Duw yn maddeu, yn rhoi cychwyn newydd i bechadur heb ddim, hawdd iawn gan yr Eglwys chwilio am bethau tebyg i faddeuant, wrth geisio pontio'r gwahaniaeth rhwng y cyffredin a'r goruwch—naturiol, a gwneuthur maddeuant yn llai o wyrth. "Yr afradlon yn dechreu dyfod ato'i hun ydyw," ac yn y blaen. A lle bynnag y delo gras i mewn, y mae hi'n dipyn o demtasiwn ei esbonio i ffwrdd, hyd na bo dim o hono, dim ond rhywbeth tebyg yn ei le. Nid temtasiwn mo hon. Y mae hi'n hen iawn. Meddyliwch am Glement o Alexandria, y gŵr duwiol a chyrhaeddgar hwnnw. Y mae ganddo ef gymhariaeth awgrymog iawn i ddangos sut y mae Duw yn ateb gweddi. Dacw ddyn yn y llong, a rhaff ganddo yn ei law o yn rhwym wrth y cei, ac yntau'n tynnu. Gall ef feddwl mai'r llong sy'n tynnu'r cei ati; ond mewn gwirionedd y cei sy'n tynnu'r llong. Cymhariaeth wych iawn, ond y mae hi'n cuddio un rhan bwysig o'r gwirionedd, yr ystyriaeth fod Duw yn symud wrth ateb gweddi. Nid rhyw hyn a hyn o nerth sydd yno, yn ei unfan, a ninnau trwy weddi yn ein gweithio'n hunain i gydweithrediad â hwnnw. Y mae hynny'n bod; ond y mae mwy yn bod na hynny. Duw byw ydyw'n Duw ni; ac y mae yntau'n gweithredu ei hunan i gyfarfod ein gwaith ni. Croeso i'r Eglwys chwilio am bob dameg i ddangos ei phwnc. Y mae'r byd yn llawn o honynt. Ond cofied hi yr un pryd fod ganddi hi rywbeth i'w ddeud dros ei Duw na fedd y byd ddim yr un fath ag ef. "Yr Arglwydd a ddywedodd wrthyf a llaw gref."
Yn Annibynnol ar bob Plaid a Dosbarth.
2. Rhaid i'r Eglwys ymneilltuo trwy fod yn annibynnol ar bob plaid a dosbarth mewn cymdeithas. Nid yw hi ddim i roi siaced fraith i unrhyw blaid boliticaidd. Y mae hi'n rhwym o deimlo fod cyfathrach arbennig rhyngddi a rhywbeth ym mhrogram y pleidiau, ond nid gwiw iddi ei chlymu ei hun yn rhy dynn wrth unrhyw blaid. A'r un ffunud am ddosbarthiadau cymdeithas. Fe gwynir fod Eglwys Loegr wedi bod yn ormod o Eglwys y bobl fawr; ac erbyn hyn fe gwynir mewn rhyw gylchoedd, yn Neheudir Cymru yn enwedig, fod y capel yn ormod o gapel y Manager a'r Under-Manager. Dyna sy'n cyfrif am ddarfod estronni llawer oddiwrth grefydd swyddogol fel y gelwir hi, yr un peth ag a bair i un capel mewn tref fynd yn gapel y pennau teuluoedd a'r bobl gymfforddus, ac i un arall fynd yn hoff gapel y bobl ifainc, gweinidogion y siopau a'r tai. Dylai'r Eglwys fod yn ormod o bendefiges i'w chlymu ei hunan wrth unrhyw ddefod nac unrhyw gylch nac unrhyw sefydliad. "Efe a'm dysgodd na rodiwn yn ffordd y bobl hyn." Y mae'r byd yn dyfod yn well, meddech chi. Ydyw, diolch i Dduw am hynny; ond ni ddaw o byth yn ddigon da i Eglwys Iesu Grist gymryd ei chyweirnod oddiwrtho.
Yn Annibynnol ar Genedl.
3. Y mae'r Eglwys i ymneilltuo trwy fod yn annibynnol ar genedl. A ydych chwi'n tybied y buasai'r llun sy ar y byd heddyw pe cofiasai'r Eglwys yn y gwahanol wledydd beth fel hyn? Yn lle hynny y mae'r Eglwys ym mhob gwlad wedi datgan ei chymeradwyaeth o safle'r wlad y perthynai iddi yn y Rhyfel hwn. Rhyfel cyfiawn, meddech chwi. Caniatewch hynny; eto ni all hynny fod yn wir am bob gwlad sy yn y Rhyfel. Ac eto rhywbeth tebyg iawn i hynny y mae'r eglwysi yn ei ddeud. Yr unig eithriadau yw'r Pabyddion yn un pen i'r llinyn, a'r Crynwyr yn y llall; ac nid ydynt hwythau yn eithriadau hollol. A pheth arall, bwriwch fod ein hochr ni dyweder i'r Rhyfel yr unig ochr y mae uniondeb a rheswm o'i phlaid, ni wyddem ni fel eglwysi mo hynny cyn pen pythefnos ar ol torri'r Rhyfel allan; ac eto dyna a wnaeth yr Eglwys, cyhoeddi yn ddifloesgni a di-warafun, heb ymdroi dim i ymorol, fod y Rhyfel o'n hochr ni yn ei le. Nid yr eglwysi caethion, fel y galwodd rhywun hwy, sydd ddyfnaf yn y camwedd. Buasech yn maddeu iddynt hwy, yr eglwysi gwladol, am gefnogi'r awdurdod a roddai fenthyg ei nodded iddynt; ond y mae'r eglwysi rhyddion am y cyntaf a hwynt mewn sêl ac eiddigedd dros y llywodraeth wladol.
Fel y dywedodd rhywun, nid arwain a wnaethant, ond dywedyd amen wrth bob peth a ddywedai'r Llywodraeth. Y peth lleiaf a ddisgwylid fuasai iddynt ymbwyllo ac ystyried. Ond yr oedd arnom ofn meddwl drosom ein hunain, ac ofn ymwrando ag unrhyw lais ond llais y wladwriaeth, rhag cael arweiniad gwahanol i'r hyn a ddisgwyliem. Felly yr oedd hi ar Ahas Frenin Judah a'i dywysogion. Felly yr oedd hi ar breswylwyr Jerusalem. Y mae gair Esaiah wrth Ahas cyn wiried heddyw ag ydoedd pan lefarwyd ef gyntaf: "Oni chredwch ni sicrheir chwi." "Gofyn i ti arwydd gan yr Arglwydd dy Dduw," meddai. Cadw gyfarfod gweddi, cyn selio'r cytundeb a Brenin Assyria, i ymofyn ai fel yma yr wyt ti i fynd, ynte ryw ffordd arall. "Gofyn i ti arwydd gan yr Arglwydd dy Dduw, gofyn o'r dyfnder, neu o'r uchelder oddi arnodd." "Ond Ahas a ddywedodd," yn dduwiol iawn chi dybiech wrth ei swn ef, "Ni ofynnaf, ac ni themtiaf yr Arglwydd." Atebiad oedd yn grefydd i gyd o ran ei swn, ond yn rhagrith i gyd o danodd. Meddyliwch mewn difrif, Ahas yn rhy dduwiol i gadw cyfarfod gweddi. "Mater i'r Cyfrin-Gyngor ydyw hwn," meddai, Gresyn sarhau mawrhydi Duw Israel trwy fynd a rhyw neges fach fel hon o'i flaen." Y gwir oedd fod arno ofn cyfarfod gweddi, rhag y byddai'r atebiad yn groes i'r fel y disgwylient hwy. Odid nad oedd y cenhadon i Assyria eisoes wedi cychwyn, ac na fyddai raid gyrru buanach meirch ar ol y negesyddion cyntaf i'w galw adref. Ofn oedd ar Ahas i'r cyfarfod gweddi ddatod y cynghrair ag Assyria dyrysu ei gynllun ef. Felly ninnau, y mae arnom ofn cyfarfod i ofyn barn a chyngor y Brenin Mawr, rhag i hwnnw fod yn groes i'n cyngor ni. Llawer cyfarfod gweddi a gadwyd i ofyn ei amddiffyn a'i help ef yn y Rhyfel, ond dim un hyd y clywais i, i ofyn iddo a oedd Rhyfel i fod. Y mae gan y byd ei ffordd o benderfynu cwestiynau, ond nid honno ddylai fod ffordd yr Eglwys. Ymwrando ag ewyllys Duw ydyw alpha ac omega ei chredo hi. Pa bryd y daw hi'n ol i'r fan yma tybed? Pa bryd y bydd llaw Duw yn drom arni unwaith eto i'w chadw yn ei lle? Cymdeithas o ymneilltuwyr ydyw Eglwys, ac a fydd hi hefyd. Ni ddylai ei chlymu ei hun wrth genedl mwy nag wrth blaid. Os nad oes ganddi hawl i ffafrio na meistr na gwas fel y cyfryw mewn streic, heb fod ganddi resymau annibynnol dros ei ffafr, os nad oes ganddi hawl i roi benthyg ei hawdurdod ond mewn pethau y bo hi yn awdurdod arnynt, os na ddylai hi gymryd ei bachu wrth unrhyw gerbyd ond cerbyd Teyrnas Dduw, yna nid oes ganddi hawl i'w chlymu ei hunan yn rhy dynn wrth genedl chwaith. Sefydliad cyd-genhedlig ydyw'r Eglwys i fod, prynedigion o bob llwyth ac iaith a phobl a chenedl. "Yr Arglwydd a ddywedodd wrthyf a llaw gref; ac efe a'm dysgodd na rodiwn yn ffordd y bobl hyn." "Na ddywedwch, Cydfwriad, wrth y rhai oll y dywedo'r bobl hyn, cydfwriad; nac ofnwch chwaith eu hofn hwynt, ac na arswydwch." Nid yw'r Eglwys ddim i ofni'r un pethau a'r byd; ac nid yr un pethau sy'n gysgod iddi hi yn ei hofnau ag y sydd iddo ef. Unig syniad y byd, o bydd ymosod arno, yw ceisio mantoli grym yr ymosodwr â rhyw rym arall, ceisio chwaneg o'r un peth i droi'r fantol. Y mae gan yr Eglwys rywbeth i droi'r fantol, rhywbeth nad oes gan y byd mo hono. "Arglwydd y Lluoedd ei hun a sancteiddiwch; a bydded efe yn ofn i chwi; ac efe a fydd yn noddfa." "Yr Arglwydd ardderchog fydd yno i ni yn fangre afonydd a ffrydiau llydain; y rhwyf-long nid â trwyddo; a long odidawg nid â drosto."
Yn yr holl esiamplau hyn, a llawer heb law'r rhai hyn, y mae Eglwys Iesu Grist i fod yn annibynnol ar y byd, mewn athrawiaeth, yn ei dull o wynebu a meddyginiaethu clwyfau cymdeithas, ac yn bendifaddeu yn ei hosgo at gwestiynau cyd-genhedlig. Y mae ganddi ei llwybr ei hun, a llaw Duw yn unig a'i ceidw hi ar hwnnw, llaw gref Duw.
Gwir fod rhywbeth mewn rhyfel yn cyd-daro'n rhyfedd a Theyrnas Dduw. Y mae dioddef yn perthyn i'r naill a'r llall. Oes, y mae dioddef yn perthyn i ryfel; ac y mae'r byd mewn rhyfel yn cael agoriad llygad ar ystyr a gwerth dioddef. Ond wedyn y mae lled y nefoedd o wahaniaeth rhwng y lle sydd i ddioddef yn system y byd a'i le fo yn system yr Eglwys. Damwain ydyw dioddef yn system y byd; y dioddefiadau erchyll yma, nas gwelodd y byd eu cyffelyb, damweiniau ydynt mewn rhyfel. Dyna y byddwn ni'n eu galw hwy onid e? casualties? Nid oeddent hwy ddim yn y contract. Ond yn yr Efengyl y mae Calfaria yn rhan o'r cynllun. "Hwn, wedi ei roddi trwy derfynedig gyngor a rhagwybodaeth Duw, a gymerasoch chwi, a thrwy ddwylaw anwir a groeshoeliasoch, ac a laddasoch." Yma nid mater o ddamwain, ond mater o drefn ydyw'r groes. Dioddef wrth ymladd y bydd y byd ymladd trwy ddioddef y mae'r Eglwys.
Beth a ddaw o honom?
Wel, meddech chi, os gwnawn ni yr un fath a'r Proffwyd Esaiah, gwrthod rhodio yn ffordd y bobl hyn, fe dderfydd am ein llwyddiant. Awn yn amhoblogaidd yn ddi-os. Nag-awn, fy nghyfeillion i, nag-awn ni ddim yn amhoblogaidd ar y llwybr yma. A wyddoch paham yr ydym ni mor amhoblogaidd, paham nad yw'r Eglwys yn tynnu ati? Y byd sydd yn lled ameu nad oes gennym ni ddim i'w ddeud nad yw ganddo yntau hefyd. Da yr wyf yn cofio i mi bregethu ryw fore Sul flynyddoedd yn ol, a chymryd tamaid go fawr o'r amser i ddangos y gwahaniaeth rhwng rhyw ddau ben oedd gennyf. Gwarchodwn y clawdd terfyn mor eiddigus a phe buasai gennyf lafur mewn un cae a phorfa yn y llall. Ond dywedai cyfaill wrthyf ar ddiwedd yr odfa: "Yr un peth oedd gennyt ti dan y ddau ben yna wedi'r cwbl, onid e?" A gorfu i mi gyfaddef mai felly'r oedd hi. Paham na ddaw'r bobl atom. Nid ydynt yn ddigon siwr fod gennym ni ddim i'w ddywedyd nad oes gan y byd ei debyg. Unwaith y gwypont hwy fod yma rywbeth i'w gael, rhyw gyfrinach na fedd y byd mo honi, hwy ddeuant atom heb eu galw. Nid oedd hi fawr o gamp i'r pedwar gwahanglwyfus hynny ym mhorth Samaria fod yn boblogaidd. Aeth aml un, y diwrnod hwnnw, yn nes atynt nag yr oedd y Gyfraith yn caniatau. Paham? Newydd am damaid o fwyd i bobl ar lewygu o newyn oedd ganddynt. Rhowch chi i'r gair fyned allan fod yma. rywbeth i'w gael, fe ddaw'r byd atom.
"Taught in thee is a salvation,
Unknown to every other nation;
And great and glorious things are heard:
In the midst of thee abiding,
Enlightening, comforting, and guiding,
Thou hast the Spirit and the Word."
Ac od oes arnoch eisiau Ysgrythyr ar y pwnc, dyma hi, "A'r dydd hwnnw y bydd i'r Arglwydd ddyrnu o ffrwd yr Afon hyd Afon yr Aifft; a chwi meibion Israel a gesglir bob yn un ac un (nid fel dyrnu yd, ond fel casglu ffrwythau—gofalu na bo'r naill afal yn cleisio'r llall, a bod pob afal yn iach). Ac yn y dydd hwnnw yr utgenir ag utgorn mawr yna y daw y rhai ar ddarfod am danynt yn nhir Assyria, a'r rhai a wasgarwyd yn nhir yr Aifft ac a addolant yr Arglwydd yn y Mynydd Sanctaidd yn Jerusalem." Jerusalem wedi ei chasglu bob yn un ac un fydd y Gaersalem boblogaidd wedi'r cwbl, nid Dinas Duw yn ymostwng i ddeud yn deg wrth y bobloedd, ond Jerusalem a chanddi genadwri at y cenhedloedd nas gŵyr neb ond hyhi.
[Y Drysorfa, Awst, 1917.
IV
Beth yw'r Groes heblaw Datguddiad?
PAWB sydd yn credu yn yr Arglwydd Iesu Grist o gwbl, fe gred ei fod ef yn ddatguddiad neilltuol ac eithriadol o Dduw, ac fe gred hefyd nad oes unrhyw ran o'i hanes ef yn fwy o ddatguddiad nag ydyw ei angau. Y mae hyn yn wir wrth reswm am y diwinyddion Efengylaidd hynny a gred mewn Iawn Gwrthrychol. Nid gwadu'r elfen o ddatguddiad yn angau'r Groes y maent hwy, ond dal bod y Groes yn fwy na datguddiad. Ac am ddiwinyddion a wrthyd y golygiad traddodiadol, datguddiad yw eu prif bwnc hwy, fel nad oes berigl iddynt ei esgeuluso; ac nid hwynt-hwy beth bynnag a gyfeiliornai trwy ysgaru angau Crist oddiwrth ei brofiadau eraill. Os yr un, cyfeiliornad y blaid geidwadol ar hyn o bwnc ydyw hwnnw. Felly gallwn gymryd yn ganiataol fod pob ysgol o ddysgawdwyr y mae eu barn o ddim pwys at ein pwrpas ni yn awr, yn unair o'r farn fod angau'r Groes yn ddatguddiad. Ond fe dâl inni am dro ymorol beth arall ydyw'r Groes. Dyma lle y daw gwahaniaeth barn i mewn. Ac addef ynteu fod angau'r groes yn ddatguddiad o Dduw—ac ni allasai fod yn llai na hynny, pe na bai ond oherwydd ei fod yr esiampl uchaf o oruchafiaeth carictor—beth sydd yma heblaw hynny? Beth sydd yn achub, ai'r Groes, ynteu'r peth y mae'r Groes yn ei ddatguddio? Ai datguddio'r gras sy'n ein hachub ni a wnaed ar Galfaria, neu a chwanegwyd rhywbeth at werth yr efengyl sy'n achub trwy ddatguddio gras Duw mewn cyfres o weithredoedd, ac yn enwedig yn y weithred fawr o farw ar y pren?
Teg cydnabod, ar drothwy'r ymchwiliad, na byddai'r Groes ddim o gwbl yn ddibwys nag yn wag o ystyr pe datguddiad yn unig a fyddai hi. Y mae datguddiad calon Duw yn beth mawr iawn yn ddiau, ac ni fynnai neb ei fychanu—dangos o dan amodau amser a chnawd beth y mae maddeu i bechadur yn ei olygu i Dduw, pa ryw agwedd ar gariad tragwyddol yw honno sy'n medru maddeu. Ond wedi arfer credu y mae'r Eglwys, o ddyddiau'r apostolion i lawr fod mwy na datguddiad yn y Groes? Beth yn fwy ydyw?
Duw yn cael prawf arno'i hun.
I. Un ateb a ymgynnyg ar unwaith yw, bod Duw yn y Groes wedi cael prawf arno'i hun. Nid i ni yn unig y mae'r fantais o waith Duw yn ei ddatguddio'i hun. Y mae'r datguddiad yn adweithio arno yntau.
Byddai'n well gan ddyn fethu trwy ddywedyd rhy fychan na thrwy ddywedyd gormod ar fater fel hwn; ond fe ymddengys rywsut fod gwahaniaeth i Dduw rhwng peth wedi ei gyflawni a pheth wedi ei fwriadu'n unig. Nid yw'n hawdd gweled pa fodd. Y mae rhagwybodaeth Duw, yn ol y syniad cyffredin amdani, yn gyfryw nes bod yr hyn a fydd yn bod eisoes megis pe buasai wedi ei gyflawni. Ac eto pe gwasgem yr ystyriaeth yna'n rhyw bell iawn, deuem i'r casgliad nad oedd dim gwerth i Dduw ar weithredoedd ragor na bwriad. Ni byddai na chreadigaeth na datguddiad o fath yn y byd yn amgen iddo ef na bod hebddynt. Ni thorrent unrhyw syched yn ei galon. Ond nid Duw fel yna yw Duw'r Beibl, na Duw crefydd o gwbl yn wir. Gallai'r athronydd fodloni ar Dduw fel yna yn sail i adeiladu rhes o ymresymiad arno; ond nid oes dim yn y syniad at ddiwallu'r anian grefyddol. Duw crefydd o angenrheidrwydd, heb sôn am Dduw Cristionogaeth, Duw ydyw yn hoffi dyfod allan ohono'i hun mewn gweithredoedd. Hyd yn oed pe derbyniem ddysgeidiaeth llinellau prydferth Emrys fel gwir llythrennol:—
"Cyn creu cylchoedd bydoedd ban
Ion a eisteddai'i hunan,
Heb eisiau doniau dynawl
I fwyn gyhoeddi ei fawl.
Na chyngan un archangel,
Na diliau mwyn odlau mêl,
Na threiddgraff serafi na sant I gynnal
Ei ogoniant—"
pe derbyniem y rhain heb altro dim arnynt—a go ychydig o athronwyr yr oes hon a fuasai'n barod i'w derbyn hwy—hyd yn oed felly, am a wyddom ni, fe fyddai gwahaniaeth i Dduw rhwng meddwl a meddwl wedi ei droi yn weithred. Ni a wyddom fod peth wedi ei gyflawni yn wahanol gan ddyn i beth nad yw eto ond bwriad. Y mae'r syched am gael prawf arno'i hun mewn gwaith yn perthyn i anian y crefftwr, y dyfeisiwr, y meddyg, y cerflunydd. Nid yw'r fedr oreu ddim yr un peth nes ei phrofi. Ond atolwg, onid amberffeithrwydd y dyn a bair hynny? Nage ddim, oblegid dau beth. Yn un peth, po uchaf y gelfyddyd mwyaf yn y byd fydd awydd y dyn ei hun am gael prawf ymarferol arni. Ni bydd y dyfeisydd, dyweder dyfeisydd llongau awyr, neu ddyfeisydd y teligraff diwifrau, ddim yn ddiddig, er bod pob cyfrif wedi ei weithio allan yn berffaith ar bapur, heb fod pob helaethiad newydd ar y gelfyddyd wedi ei droi yn ffact. A dyna beth arall, po oreu y bo'r dyn parotaf oll a fydd ef i ymostwng i'r prawf ymarferol ar fuddioldeb ei ddyfeisiau. Math go salw ar ddyn sy'n fodlon ar gerdded yr ardaloedd i hwylio cwmni a gwerthu cyfrannau cyn gwybod a oes obaith gweithio'r ddyfais allan mewn ymarferiad. Gallem ddisgwyl i'r hwn sydd berffeithgwbl o wybodaeth fod yn barod i ymostwng i'r unrhyw brawf. Gallai y dywedir mai adwaith cymdeithas ar feddwl y dyn sy'n peri peth fel hyn ym mysg dynion. Y mae pob medr dynol yn apelio at ryw fyd lle bo'r gwaith yn debig o gael ei werthfawrogi. A ellir cymhwyso hynny at Dduw? Gellir, os Duw ein Harglwydd Iesu Grist a fydd ef; oblegid fe gynnwys y Duw hwn gymdeithas i apelio ati ynddo'i hunan. Ar y cyfan ynteu, hyd y gallwn ni ddefnyddio cyffelybiaethau dynol yn risiau i ddringo i gyfrinach yr anweledig—a pha beth arall a allwn ni ei gael?—y tebig ydyw fod act a bwriad yn ddau beth gwahanol hyd yn oed i Dduw.
Ac i mi dyma'r elfen o wir sy mewn rhyw syniadau pur gynefin am Dduw. Dacw i chwi un—yr idea o ogoniant Duw. Hawdd iawn gwneuthur gwawd o ryw agweddau i'r idea honno—dywedyd ei bod hi'n portreadu Duw fel tyrant dwyreiniol ar ei frenhinfainc, a phawb am ei fywyd yn ceisio'i ddyhuddo ef. Ond gwawdier a fynnom, y mae gwir yn y syniad o ogoniant Duw. Y mae yn wir fod rhyw fyd moesol i apelio ato, rhyw safon y mae Duw yn ei gosod iddo'i hun, a bod ei gyfiawnhau ei hun wrth y safon honno yn beth teilwng o Dduw, yn union fel y mae cadw'i lygad ar ryw safon, a gofalu na syrthio er dim is-law iddi, yn deilwng o ddyn da. Nis gall efe ei wadu ei hun." Neu cymerwch y syniad o fodlonrwydd: "Hwn yw fy annwyl Fab i, yn yr hwn y'm bodlonwyd." Y mae bodlonrwydd yn idea hawdd iawn ei gwyrdroi i ffurfiau gwrthun—bodloni'r Arglwydd â miloedd o fyheryn, neu â myrddiwn o ffrydiau olew. Ond y mae'r idea ei hun yn un wir er hynny. Y mae'r fath beth yn bod a bod y Duw Mawr, yr hwn ni dderbyn wyneb ac ni chymer wobr, yn cael ei fodloni. arno eisiau cyrraedd peth nad yw wedi ei sylweddoli eto fel ffact. Y mae Duw yn ddigon tebig i ddyn, i osod ei fryd ar amcan sydd eto heb ei gyrhaeddyd; ac y mae cyrhaeddyd hwnnw yn torri rhyw syched ynddo.
Cymhwyser hyn at hanes Iesu Grist. Ynddo Ef fe wnaeth Duw rywbeth, fe gyflawnodd rywbeth sy'n ogoniant iddo ac yn fodlonrwydd ganddo. Yn ol Efengyl Ioan, fe lefair y Gwaredwr amdano megis un yn ennill trwy waith a dioddefaint y rhagorfreintiau Dwyfol oedd yn dreftadaeth iddo erioed. "Am hyn y mae y Tad yn fy ngharu i, am fy mod i yn dodi fy einioes fel y cymerwyf hi drachefn."[2] Ie, cofiwn mail dodi ei einioes er mwyn ei chymryd hi drachefn sy'n rhyngu bodd Duw. Heb yr atgyfodiad y mae'r aberth yn ddifrod. Fe haeddodd yr Iesu gariad ei Dad, do, fe'i henillodd ar yr un tir a phe na buasai ganddo o'r blaen. "Os cedwch fy ngorchmynion, chwi a arhoswch yn fy nghariad, fel y cedwais i orchmynion fy Nhad, ac yr wyf yn aros yn ei gariad ef."[3] i Mewn pennod arall y mae'n gwneuthur y peth oedd eiddo iddo erioed yn fater gweddi, fel pe buasai wedi rhoi popeth i fyny fel mater o hawl, er mwyn bod ar dir i'w hennill hwy'n ol ar lwybr gwasanaeth. "Ac yrawrhon, O Dad, gogonedda di fyfi â'r gogoniant oedd i mi gyda thi cyn bod y byd."[4] Gwyddom wrth gwrs fod mwy nag un "bodlonwyd, Bodlonwyd " y bedydd a " Bodlonwyd " y gweddnewidiad—awgrym fod yr Iesu wedi rhyngu bodd ei Dad dan amodau cnawd, nid yn unig trwy ymgymryd â'i waith fel Iachawdwr, ond hefyd trwy dderbyn a dioddef popeth yr oedd hynny yn ei olygu. Y mae Fairbairn yn ceisio troi min y gair yn yr Epistol at y Galatiaid, "gan ei wneuthur yn felltith drosom," trwy ddywedyd mai melltith y Gyfraith Iddewig oedd y felltith hon. Ond wedyn, nid oedd melltith y gyfraith honno ar y sawl a fyddo yng nghrog ar bren ond gwedd eithafol ar y felltith oedd ynglŷn â phob marw i greadur o ddyn, ac o'r ysgymundod hwnnw y mae cymdeithas yn ei gyhoeddi ar bawb a wnelo achos yr euog yn achos iddo'i hun. Yr Iesu ei hun a welai yn ei ddioddefiadau gyflawniad o'r broffwydoliaeth, "a chyda'r anwir y cyfrifwyd ef."[5] Os gofyn
Os gofyn rhywun pa beth yn Nuw oedd ar ei brawf, pan ymostyngodd Duw yng Nghrist i fynd dan y ddeddf, yr ateb fydd, ei gariad at bechadur a'i gasineb at bechod. Dyma a feddyliai Paul wrth gondemnio pechod yn y cnawd.[6]
Weithian yr ŷm ar dir i roi ystyr i rai hen feddyliau cynefin, er nad yn union yr un ystyr ag a roddid iddynt gan ddiwinyddion yr oes o'r blaen. Dyna'r gair "haeddiant," y mae hwnnw yn golygu rhywbeth, a rhywbeth mawr iawn. Dywedai David Jones, Caerdydd, wrth Thomas Charles Edwards, mai damcaniaeth Anselm oedd damcaniaeth ei dad, y Dr. Lewis Edwards, ond ei bod hi wedi ei diwygio; ac addefai'r Prifathro degwch ei feirniadaeth. Yn awr y mae ymdriniaeth Lewis Edwards â'r idea o haeddiant yn enghraifft dda o'r fath gyfnewidiad a wnaeth ef ar system Anselm. Dywedai Lewis Edwards nad oedd y gair "haeddiant ddim yn y Testament Newydd, ond fod yno air o'r un ystyr, y gair "teilwng." "Teilwng yw'r Oen, yr hwn a laddwyd." Ond y mae rhoi teilyngdod yn lle "haeddiant " yn burion ffordd o farcio'r gwahaniaeth rhwng Anselm a Dr. Edwards. Yr ydys wedi llithro i arfer y gair "haeddiant," ac yr oedd peth sail i hynny yng ngwaith Anselm ei hun hefyd, am rywbeth y gellir ei drysori ar wahân i'r sawl a'i henillo, a rhywbeth yn wir sydd i'w gysylltu yn fwy â gweithred nag â pherson. Y mae teilyngdod, o'r tu arall, yn ein gyrru ni i feddwl am berson yn fwy nag am weithred; a dyna yn ddiau un o gyfraniadau mawr y Doctor ar yr athrawiaeth—" Haeddiant yn aros yn y Person."
Dyna ddrychfeddwl arall, pur gynefin i'r Cymro, drychfeddwl a gysylltir ag enw Grotius yn yr hen amser, ac ag enw Dale o Birmingham yn ein hoes ni, "Y ddeddf o dan ei choron." Ac nid yw'r hen idea o sarhad ar anrhydedd y Brenin Mawr os byddai'n gadael pechod yn ddi-sylw, ddim yn amddifad o ystyr, ond inni ei diosg hi o'i diwyg hen-ffasiwn. Rhaid inni gofio bod safle ac urddas gymdeithasol yn beth yr arferai pobl y Canol Oesoedd ei raddoli a'i brisio mewn arian. Yr oedd mwy o ddirwy am ladd brenin nag am ladd iarll, am ladd barwn nag am ladd gŵr bonheddig. Tynnwn ni'r ddiwyg Ffewdaidd oedd am y syniad, y mae'r peth oedd gan Anselm mewn golwg yn ei le. Gall ei ddull o'i ddywedyd ef fod yn bur chwithig; ond yr oedd yr hyn yr amcenid ei ddatgan yn wirionedd—bod Duw, wrth ddyfod yn Waredwr i bechadur, wedi ei osod ei hunan dan brawf, wedi dyfod dan y ddeddf. Yr oedd gan Dduw ei gymeriad—ei ogoniant, os mynnwch chwi; ac yng Nghrist Iesu fe fedrodd drugarhau wrth bechaduriaid, mynd i mewn i'w hamgylchiadau hwy, dioddef y felltith oedd arnynt, heb syrthio is-law iddo'i hun.
A'r dirgelwch o fedru gwneuthur hynny oedd ei fod yn costio dioddef iddo. Synnai'r Ysgrifenyddion a'r Phariseaid fod hwn yn derbyn pechaduriaid ac yn bwyta gyda hwynt, yn ei wneuthur ei hun yn un ohonynt. "Pe bai hwn broffwyd," meddai Seimon y Pharisead, "efe a wybuasai pwy a pha fath wraig yw'r hon sydd yn cyffwrdd ag ef; canys pechadures yw hi." Ni wyddai'r Phariseaid ddim faint oedd hi'n ei gostio iddo ef fynd mor agos at bechaduriaid; a'r gofid a deimlai oherwydd eu pechod hwy oedd yn ei gyfiawnhau. Yr oedd eisiau'r Groes i gyfiawnhau bywyd fel hwn yn y fath agosrwydd at bechadur. Pe buasai ef yn gallu dygymod â'r berthynas y daethai iddi er mwyn bod yn Waredwr i ni, heb ddioddef o'r herwydd, ildio i bechod a fuasai hynny. Ond mor bell ydoedd o ildio i bechod fel y talodd y dreth eithaf a fedrai cnawd ei thalu i glirio'i hun.
"Gwell ganddo na halogi
Cyfiawnder pur y Tad
Oedd lliwio'r croesbren garw
Fel sgarlad yn Ei waed."
Gwir fod llawenydd ym mherthynas yr Iesu â phechadur, y llawenydd uchaf mewn bod; ond llawenydd yn costio dioddef ydoedd. Y Groes a ddangosai faint a ddioddefai'r Brenin Mawr cyn ildio i bechod. Y mae'r profiadau yr aeth Mab Duw drwyddynt yn y cnawd yn rhywbeth newydd i Dduw—yn rhywbeth gwahanol i arfaethu mynd trwyddynt. Yr oedd yn gyfiawn ac yn cyfiawnhau o'r blaen; ond yn awr fe brofodd iddo'i hunan ei fod. Y mae gwin y deyrnas yn win newydd i'r Iesu ei hun.
Duw yn cyfranogi o brofiadau dyn.
II. Peth arall y mae'r Groes yn ei olygu ydyw bod Duw wedi dyfod yn gyfrannog o brofiadau dyn. Cyfyd yr anhawster i drin y gainc hon o'r athrawiaeth o le gwahanol i'r fel y bu hi gyda'r gyfran o'r blaen. Yno yr anhawster oedd cael geiriau pwrpasol i ddisgrifio'r tragwyddol wedi dyfod i berthynas ag amser ac wedi ei osod ei hun dan y ddeddf. Yma y mae'r peth sydd i'w ddywedyd yn gymharol hawdd ei egluro, ond yn anodd iawn ei goelio, gan ei fod mor dra gwahanol i'n dull cyffredin ni o feddwl. Y mae'r pwnc yn rhy newydd, neu, os mynnir, yn rhy hen, i fod yn dderbyniol gan feddwl yr oes hon.
I un o lyfrau'r Testament Newydd yr ym yn ddyledus am yr idea—yr Epistol at yr Hebreaid, er ei bod hi'n esboniad, a'r esboniad goreu, ar bethau yr ydys yn eu cymryd yn ganiataol drwy'r Testament Newydd i gyd. Nid oes well prawf mor anodd yw gennym ddygymod â golygiad yr Epistol ar hyn o bwnc, na'r nydd-dro fyddwn ni'n ei roi i'r syniad bob tro y delom ar ei draws. Nid oes dim mwy cyffredin gennym na phregethu o'r Epistol hwn ar gydymdeimlad yr Arglwydd Iesu, a chysylltu hynny â'r profiadau yr aeth ef drwyddynt ar y ddaear. Ond y mae'n pwyslais ni, braidd yn ddieithriad, mewn lle gwahanol i'r lle y dodir ef gan awdur yr Epistol. Prawf i ni o gariad Duw, a chefnogaeth foesol i ddilyn Crist, dyna ydyw ei hanes ef, y rhan amlaf lawer, yn dioddef gan gael ei demtio. Yn awr y mae hynny yn yr Epistol yn ddiau; ond nid ar hynny y gesyd yr awdur fwyaf o bwys. Er ei fod yn traethu am Iesu Grist fel apostol ein cyffes ni, ac fel Tywysog ein Hiechydwriaeth, amdano fel Archoffeiriad y mae'n sôn mwyaf; ac yn y gyfran ar yr offeiriadaeth y daw'r ddysgeidiaeth am demtiad a dioddefiadau'r Iesu i mewn. Ym mhellach fyth, nid temtiad yr anialwch sy ganddo fwyaf mewn golwg, ond temtasiynau'r Ardd a'r Groes. Ofn marw ydyw un o'r rhai pennaf ohonynt. Yn ii. 17—18 nid oes le i osgoi'r casgliad hwn. "Am ba achos y dylai efe ym mhob peth fod yn gyffelyb i'w frodyr, fel y byddai drugarog ac Archoffeiriad ffyddlawn, mewn pethau yn perthyn i Dduw, i wneuthur cymod dros bechodau'r bobl. Canys yn gymaint a dioddef ohono ef, gan gael ei demtio, efe a ddichon gynorthwyo'r rhai a demtir." Y cymorth neilltuol yr enillodd ef fodd i'w roi drwy ddioddef a chael ei demtio oedd gwneuthur cymod dros bechodau'r bobl—nid eu calonogi yn yr ymdrech ddim, ond cael iddynt faddeuant a rhyddhad. Profiad oedd y temtio a fu arno, a'r dioddef a aeth drwyddo, a'i cymhwysodd i fynd i'r cysegr drosom, a'i gwneuthur hi'n dda rhyngom â Duw. Ei gymhwyso a wnaed trwy ddioddef gan gael ei demtio i weini dros ddynion mewn pethau yn perthyn i Dduw. Fe ddaeth yn ddiau o'r nefoedd i'r ddaear i ddywedyd wrth ddynion pa fath un yw Duw; ond aeth yn ol hefyd o'r ddaear i'r nef i ddywedyd wrth Dduw beth ydyw bod yn ddyn. Dehonglodd brofiad yr amherffaith a'r temtiedig yng nghyfrinach y Duwdod Mawr.
Beth felly a enillodd Duw wrth ymgynefino â phrofiadau dyn, ac yn neilltuol wrth wybod beth yw ystyr dioddef a marw, a dioddef y gyfryw farwolaeth ag yr oedd blas y felltith arni? Nid parodrwydd newydd i drugarhau, nage, ac eto rhywbeth pur sylweddol a phendant, medr newydd. Oes, y mae rhywbeth y gellid ei alw'n fedr newydd yn Nuw i wrando gweddi. Nid Duw ydyw'r Duw'r Beibl wedi cau arno'i hun yn ei berffeithrwydd, ond Duw yn medru dyfod allan o hono'i hun, a mynd i mewn i brofiad yr amherffaith. Llinell â'i llond o ystyr yw honno
"Mae'n medru maddeu a chuddio bai."
"Gan fod wrth hynny i ni Archoffeiriad mawr yr hwn a aeth i'r nefoedd, Iesu Mab Duw, glynwn yn ein proffes. Canys nid oes i ni Archoffeiriad heb fedru cyd-ddioddef gyd â'n gwendid ni, ond wedi ei demtio ym mhob peth yr un ffunud a ninnau, eto heb bechod. Am hynny awn yn hyderus at orseddfaine y gras, fel y derbyniom drugaredd, ac y caffom ras yn gymorth cyfamserol."[7] Dyna'r ffordd sy gan yr Epistol yma o ddehongli offeiriadaeth Crist, Duw yn ennill rhywbeth trwy ddyfod yn ddyn, a dioddef gan gael ei demtio.
Gair pur awgrymog ydyw "cymorth cyfamserol." Fel y gwelsom eisoes, wrth drin gwedd arall i'r pwnc, y mae anhawster ynglŷn â'r idea o Dduw tragwyddol yn deall sut y mae pethau yn digwydd mewn amser; ond y mae offeiriadaeth Crist yn esbonio. Fe fedr y Brenin Mawr ddyfod i mewn i'n hamgylchiadau ni, a gwybod sut y mae hi arnom. Ychydig mewn cymhariaeth a ddywedodd yr eglwys yn ei chredoau ar y pen hwn, ond llawer iawn yn ei hemynau.
"Er dy fod Ti heddyw'n eistedd
Yng ngogoniant nef y nef,
Mewn goleuni mor ddisgleiried
Na elllir nesu ato ef,
'Rwyt yn edrych
Ar d'anwylaf yn y byd."
Yn wir, braidd na ddywedai dyn fod athrawiaeth. yr Iawn yn un mor ddyrchafedig tu hwnt i'n dulliau cyffredin ni o feddwl, na fedr dim ond barddoniaeth a chanu ei thraethu fel y dylai hi gael ei thraethu. Y mae Iesu Grist wedi mynd i'r nefoedd, ac wedi mynd a'i brofiadau dynol yno gydag ef. Fel y byddai'r diweddar William Jones o Gonwy'n arfer dywedyd, wrth ddisgrifio'r disgyblion ar y môr, a'r Iesu'n eu gwylio hwy oddi ar y mynydd, "Efe a'i gwelai hwynt yn flin arnynt yn rhwyfo"; ac wrth iddo weddïo drostynt, "y mae delw'r storm ar yr eiriolaeth." Y mae'r cymorth y medr Duw ei roddi yn awr yn gymorth cyfamserol. Ystyr newydd sydd i gariad Duw bob tro yr eiriolo Mab Duw drosom. "O phecha neb, y mae i ni eiriolwr gyda'r Tad." Dyna ydyw'r eiriolaeth yn y golygiad hwn, cymhwysiad neilltuol o gariad Duw at amgylchiad pechadur bob tro y bo angen am dano. "O phecha neb, y mae i ni eiriolwr." Doniau'r Ysbryd Glân, doniau ydynt a blas yr ymgnawdoliad arnynt. Fe rydd Moberley bwyslais ar yr ystyriaeth fod yr Ysbryd, nid yn Ysbryd Duw yn unig, ond yn Ysbryd Crist. Ysbryd y Duw dynol ydyw. Cawodydd y fendith, cawodydd dwyfol glwy' ydynt. Dyma a feddylir wrth ddywedyd bod yr Ysbryd yn cael ei roi yn enw Iesu Grist. I ddyfod yn ol at yr "Hebreaid," y mae bywyd y Gwaredwr y tu mewn i'r llen llawn cyn bwysiced at ein hiechydwriaeth ni a'i farwolaeth drosom yn y cnawd—
"Yr Archoffeiriad yn taenellu'r gwaed."
Dyma yr ail gainc yn yr athrawiaeth am angau'r Groes yn ei berthynas â Duw—y Brenin Mawr yn dyfod yn gyfrannog o brofiadau dyn.
Duw'n feichiau dros ddynion.
III. Ond y mae ystyriaeth arall y dylid ei hychwanegu am yr hyn a olyga'r Groes heblaw datguddiad, Duw yn meichnïo dros ddyn. Y mae'r idea o Grist drosom ni fel ein cynrychiolydd yn un a geir gan amryw o awduron y Testament Newydd. Efo ydyw'r Adda newydd, gwreiddyn dynoliaeth santaidd; ac fel Adda newydd y rhoes ufudd—dod i'w Dad dros ddynion. Fe gondemniodd Duw bechod yn y cnawd, fel y cyflawnid cyfiawnder y ddeddf" (dedfryd y ddeddf) " ynom ni, y rhai ydym yn rhodio, nid yn ol y cnawd eithr yn ol yr ysbryd." Er bod cyfiawnhad trwy ffydd yn golygu cyfiawnhau'r annuwiol, eto y mae adnewyddu'r annuwiol yn y golwg o'r cychwyn. At y pwrpas hwn y mae bywyd newydd yr Iesu mor bwysig at ein hachub ni a'i angau, ond bod Paul yn cyplysu'r bywyd newydd â'r atgyfodiad y rhan amlaf. fel y mae'r Hebreaid yn ei gysylltu y rhan amlaf â'r esgyniad. Nid yw'r peth ddim amlycach yn unman nag ym mhrif epistol y Cyfiawnhad, yr Epistol at y Rhufeiniaid. Beirniadaeth Moberley ar Dale, a beirniadaeth deg hefyd, ydyw ei fod, wrth esbonio athrawiaeth yr Iawn yn yr Epistol hwnnw, yn terfynu heb egluro'r wythfed bennod. A dyna ydyw'r wythfed bennod o'r Rhufeiniaid, pennod i ddangos sut y mae maddeuant yr Efengyl yn cynhyrchu bywyd newydd. Bodloni a wnaeth diwinyddiaeth gan mwyaf ar ddywedyd bod buchedd newydd, fel holl fendithion y Drefn, yn dyfod o Grist Iesu trwy ffydd. Y mae Paul yn mynd ym mhellach. Dengys ef fod y maddeuant y mae'r Efengyl yn ei gynnyg—maddeuant wrth Groes y Ceidwad, ein claddu gydag ef a'n cyd—gyfodi ag ef i fuchedd newydd—y moddion mwyaf pwrpasol a fedrai Duw ei ddyfeisio at adnewyddu'n cymeriadau ni—maddeuant yr Efengyl yn foddion gras. Y mae'n hundeb ni â Mab Duw yn wystl ac yn feichnïaeth y cawn ninnau fod yn bur. Heb y feichnïaeth yma buasai'n annheilwng o Dduw ein cyfiawnhau ni. mae Duw yn cyfiawnhau am fod ganddo fodd i adnewyddu,
Dyma'r fel y byddaf fi'n deall y drychfeddwl o feichiau yn yr Epistol at yr Hebreaid. "Ar destament gwell o hynny y gwnaethpwyd Iesu yn fachnïydd."[8]
Mechnïydd dros y ddyled oedd syniad yr hen bobl; ac yr oedd T. C. Edwards yn ei le yn gwrthod hwnnw fel dehongliad ar fechniaeth yr Epistol hwn. Mechniaeth dros Dduw i ddynion oedd hi yn ol ei syniad ef. Na, mechnïaeth dros ddynion sy'n gorwedd esmwythaf ar gysylltiadau'r gair, ond nid mechnïaeth dros y ddyled chwaith. Yr oedd y ddyled wedi ei thalu; pa eisiau mechnïaeth yn yr ystyr honno? Ond y mae mechnïaeth arall yn bod. Dacw ddau wedi syrthio allan â'i gilydd, ac un mewn llesmair a natur ddrwg wedi taro'r llall. Daeth y pwnc ger bron yr ustusiaid. Ac wedi edrych i mewn iddo barnasant mai gwell fyddai cymryd golwg drugarog ar achos y troseddwr, gan nad oedd dim cŵyn yn ei erbyn o'r blaen. A'r cwbl a wnaed oedd ei rwymo i gadw'r heddwch; ond at hynny yr oedd eisiau meichiafon. Meichiau yn yr ystyr yna ydyw Iesu Grist, meichiau dros y pechadur, y daw rywbryd yn deilwng o'r drugaredd a roed iddo heb ei hennill na'i haeddu ddim. Dyna ystyr Heb. ix. 27—28. "Ac megis y gosodwyd i ddynion farw unwaith, ac wedi hynny bod barn, felly Crist hefyd, wedi ei offrymu unwaith i ddwyn ymaith bechodau llawer, a ymddengys yr ail waith heb bechod, i'r rhai sydd yn ei ddisgwyl, er iachawdwriaeth." I ddynion y mae marw'n golygu mynd i'r farn. Barn ydyw'r peth mawr nesaf yn ein hanes ni ar ol marw; ac fe ddaeth yr Iesu mawr dan y ddeddf honno—fe aeth yntau i'r farn. Nid oedd ganddo achos o'i eiddo'i hun i'w drin yno; ond yr oedd ein hachos ni ganddo. Fe aeth i'r farn drosom ni. Trwy farw fe'i trosglwyddodd ei hunan i'r frawdle, fe'i cyflwynodd ei hun ger bron ei Dad i'w farnu, fel ein meichiau a'n cynrychiolydd ni.
Fel ein Gwaredwr, wedi dioddef gan gael ei demtio, aeth i'r cysegr i wneuthur cymod drosom; fel ein Meichiau aeth i'r llys i'w farnu. Heblaw byw a marw a byw drachefn, er mwyn ein hachub ni, fe ymgymerodd â chyfrifoldeb drosom, fe warantodd y doem ni ryw ddiwrnod yn werth ein hachub. Ar ddeheulaw'r Tad y mae ef yn flaenffrwyth y gwaredigion, yn dywysog a pherffeithydd ffydd, nid ffydd ei bobl ddim, yn y fan yna, ond ei ffydd ei hun. Y mae'n gredwr, a gariodd gredu i'w berffeithrwydd llwyr. Efo, chwedl David Charles Davies, yw'r credadun pennaf.
Ceir cadarnhad i'r meddwl hwn o le braidd heb ei ddisgwyl, Efengyl Ioan. Ymgnawdoliad yn fwy na'r Iawn yw canolbwnc yr Efengyl honno. Dyfynnai John Parry y Bala esiampl o holi da mewn dosbarth Ysgol Sul—gŵr ar ei dro, yn cael cennad i holi yn y maes a fynnai; ac un o'i gwestiynau cyntaf ef oedd: a oes gennych adnod ar gyfiawnhad trwy ffydd o Efengyl Ioan? Ar yr olwg gyntaf gellid tybied eu bod hwy yn lled brin; ond dyma un, beth bynnag, ar yr elfen fechnïol yn yr Iechydwriaeth. Y mae yn o hawdd gan Ioan weld rhyw awgrym cudd o wirionedd mawr mewn lle na buasai llygad cyffredin yn gweled dim ond damwain. Ac fe wêl hynny yn nywediad yr Iesu wrth gyfarfod â'r milwyr a ddaethai i'r ardd i'w ddal ef. "Os myfi yr ydych yn ei geisio, gadewch i'r rhai hyn fyned ymaith. Fel y cyflawnid y gair a ddywedasai efe, O'r rhai a roddaist i mi, ni chollais i yr un."[9] Fe wêl Ioan yng ngwaith yr Iesu yn ei gynnyg ei hunan yn lle'i ddisgyblion gydnabyddiaeth ganddo o'i swydd fel Gwaredwr—cyflawniad o'r broffwydoliaeth oedd yn y weddi fawr. Yn ol Ioan, fe wyddai yr Iesu fod ei roddi ei hunan yn lle'r disgyblion yn rhan hanfodol o'i waith fel Gwaredwr. Cynnyg y mae fynd i'r treial yn eu lle hwy, mechnïo drostynt yn yr ystyr a eglurwyd yma.
Crynhodeb.
Dyma ynteu rai o'r pethau a welir yng Nghroes ein Harglwydd Iesu Grist. Duw yng Nghrist wedi cael prawf newydd arno'i hun, wedi dyfod yn gyfrannog hyd yr eithaf o brofiadau dynion, ac wedi mechnïo dros ddynion a mynd yn gyfrifol drostynt. O dywed rhywun nad yw peth felly ddim yn foesol, yr un peth fyddai hynny a gwadu nad oes dim moesoldeb yn yr unig ffordd y gwyddis am dani i godi mocsoldeb o lefel is i lefel uwch—y cyfiawn yn ei roddi ei hunan dros yr anghyfiawn. Mi adewais o angenrheidrwydd aml i agwedd ar y pwnc heb ei chyffwrdd, weithiau am fy mod yn gorfod cyfyngu arnaf fy hun, ond weithiau hefyd am fy mod yn myned bob dydd yn fwy argyhoeddedig, nad yw am i gwestiwn yr ysgrifennir penodau hirion arno fawr amgen na geirddadl. Ai dyn ai Duw a gymodir yn aberth Crist? Ai cosb pechod a ddioddefodd yr Iesu, ynteu dim ond ei ganlyniadau? Ai fel ffact, ynteu fel athrawiaeth y dylid pregethu'r Iawn? Er na arferwn ni mo bob un o'r hen dermau Efengylaidd yn yr un ystyr ag yr arferid hwy gan y tadau, eto y mae ystyr iddynt, a'r ystyr honno'n aml, nid yn llai dwfn a chyrhaeddfawr nag ystyr y tadau, ond yn fwy.
V
YR IAWN.
PENNOD I.
"AG UN OFFRWM."
NEILLTUOLRWYDD yr Efengyl ydyw iechydwriaeth trwy un offrwm. "Megis trwy un camwedd y daeth barn ar bob dyn i gondemniad, felly hefyd trwy un weithred o gyfiawnder y daeth y dawn ar bob dyn i gyfiawnhad bywyd."[10] Od oes rhywbeth na fedrodd y feirniadaeth lymaf ei dynnu o'r Testament Newydd, dyma fo. A amheuo hyn, darllened Dale a Denney. Y mae'r ddau ddysgawdr wedi trin y wedd Ysgrythyrol i'r pwnc mor lwyr ac mor ddiwrthdro, nad oes dim eisiau mynd dros y rhan yna o'r maes drachefn; ac y mae'r ddau wedi traethu mewn Saesneg mor syml a di-gwmpas, fel na bydd raid i Gymro a fedro rywfaint o Saesneg ofni methu eu dilyn. Pe bai'n addas beirniadu, am a wn i nad yw'r rhan Ysgrythyrol o waith y Dr. Dale yn fwy diwrthdro na'r rhan athronyddol. Ond er bod y Testament Newydd ym mhob man yn dysgu iechydwriaeth trwy un offrwm, neu ynte'n cymryd y pwnc yn ganiataol, y man lle y ceir yr athrawiaeth wedi'i grisialu berffeithiaf ydyw'r Epistol at yr Hebreaid. "Hynny a wnaeth efe unwaith pan offrymodd efe ef ei hun." "Crist, wedi dyfod yn Archoffeiriad y daionus bethau a fyddent, trwy dabernacl mwy a pherffeithiach, nid o waith llaw, hynny yw, nid o'r adeiladaeth yma, nid chwaith trwy waed geifr a lloi, eithr trwy ei waed ei hun, a aeth unwaith i mewn i'r cysegr, gan gael i ni dragwyddol ryddhad." "Unwaith yn niwedd y byd yr ymddangosodd efe, i ddileu pechod trwy ei aberthu ei hun." "Trwy yr hwn ewyllys yr ydym ni wedi ein sancteiddio trwy offrymiad corff Iesu Grist unwaith." Ag un offrwm y perffeithiodd efe yn dragwyddol y rhai sydd wedi eu sancteiddio."[11]
Prin y mae eisiau dwyn ar gof i'r darllenydd fod yr un weithred, yr un offrwm, yn cynnwys mwy na marw ar y pren, fel digwyddiad noeth. Yr oedd i'r digwyddiad ei gysylltiadau. Fe gynhwysai'r offrwm y bywyd a offrymwyd; ac fe gynhwysai hefyd, nid yn unig roi'r bywyd hwnnw i fyny ar y Groes, ond ei gymryd drachefn fore'r trydydd dydd, a'i gyflwyno drwy'r eiriolaeth yn y cysegr fry. Yr oedd cyflwyno'r gwaed yn y cysegr yn rhan o'r offrwm mor wirioneddol a lladd yr aberth. Ond y groes oedd canolbwnc offrwm Crist; ac er bod yr Apostolion, fel y cawn ni weled eto, aml i waith yn cysylltu'n cadwedigaeth ni â'r atgyfodiad, y groes, y rhan amlaf, yw'r arwyddlun cryno ganddynt am holl waith y prynedigaeth.
Nid ymdry'r Ysgrifennydd i egluro sut yr oedd yn wiw achub dynion trwy ddioddefaint un arall. Yr unig eglurhad sy ganddo ef ar hynny ydyw "trwy yr hwn ewyllys." Y mae offrymiad corff Iesu Grist unwaith wedi'n sancteiddio ni, am mai felly yr oedd Duw yn dewis iddi fod. Prin yn wir yr oedd gwaith y naill berson yn dioddef dros un arall yn gymaint o anhawster i'r Iddew ag ydyw i ni. Iddo ef yr oedd euogrwydd a chyfiawnder yn perthyn llawn cymaint i'r cylch ag i'r dyn unigol. Ein priodoriaeth eithafol ni sydd wedi ei gwneud hi'n anawdd i ni sylweddoli'r perthynasau cudd sydd rhwng dynion a'i gilydd.
Ond tra nad yw'r Awdur yma'n aros nemawr ddim gyda'r mater yna, y mae yn ymhelaethu ar y pwnc arall, iechydwriaeth trwy un offrwm. Yr oedd hwn yn anhawster i'r Iddew. Fe droisai'r Iddew ei gefn ar grefydd a chanddi gyflawnder o ddefodau rhwysgfawr a chofleidio un blaen, seml—foel i'w olwg efcrefydd a roddai bopeth i droi o amgylch un offrwm. Beth oedd yn fwy naturiol nag iddo deimlo hiraeth am yr hen grefydd?
Ond wedi'r cwbl, er mai gan yr hen grefydd yr oedd y defodau, yn y cyfamod newydd yr oedd diben crefydd yn cael ei gyrraedd. Beth oedd y cyfamod newydd? Beth ydoedd ef i fod yn ol yr addewid am dano yn Jeremiah? Perthynai iddo amryw fendithion; ond yr oedd dwy o'r rheini ag y mynnai'r Awdur yma i ni ddal yn arbennig arnynt, dodi'r gyfraith yn y meddwl a maddeuant pechodau. Y mae'n amlwg mai'r rheini ydyw'r prif bethau at ei bwrpas ef; oblegid at y rheini y dychwel efe yn y ddegfed bennod, wrth gloi'r ymdriniaeth i fyny. "Wedi iddo ddywedyd o'r blaen, Dyma'r cyfamod a amodaf fi â hwynt ar ol y dyddiau hynny, medd yr Arglwydd; myfi a osodaf fy nghyfreithiau yn eu calonnau, ac a'u hysgrifennaf yn eu meddyliau; y mae yn dywedyd drachefn, A'u pechodau a'u hanwireddau ni chofiaf mwyach." A dyna ddau bwnc mawr crefydd ei dau begwn hi—cael Duw at ddyn trwy roddi'r gyfraith yn y meddwl, a chael dyn at Dduw trwy faddeuant; ac o'r ddau maddeuant ydyw'r sylfaen yn ol Pennod viii. "Hwynt—hwy oll a'm hadnabyddant i, o'r lleiaf o honynt hyd y mwyaf o honynt. Canys trugarog fyddaf wrth eu hanghyfiawnderau." Dyna'r rheswm mawr dros roi'r gyfraith yn y meddwl, a thros holl fendithion y cyfamod newydd. Maddeuant ydyw'r sylfaen. Ac er bod gan y grefydd Iddewig lawer iawn o aberthau, ac amryw olchiadau a defodau cnawdol, ni lwyddodd hi fel system ddim i roddi'r ddau beth mawr, maddeuant a'r gyfraith yn y meddwl. Yr oedd dynion yma ac acw, bid siwr, yn eu cael hwy dan yr orchwyliaeth honno, ond nid trwy'r orchwyliaeth honno ddim. Nid oedd ganddi hi mo honynt i'w rhoi. Ac os nad atebodd y defodau lawer y diben, ac od yw'r grefydd newydd a'i defodau syml yn ateb y diben, beth a gollasoch chwi wrth gofleidio honno a throi cefn ar yr hen?
"Os oedd gwaed teirw a geifr, a lludw anner, wedi ei daenellu ar y ihai a halogwyd, yn sancteiddio i bureiddiad y cnawd," yn derbyn dyn i seiat yr hen gyfamod, wedi iddo golli'r fraint, pa faint mwy y bydd i waed Crist, yr hwn trwy ysbryd tragwyddol a'i hoffrymodd ei hun yn ddifai i Dduw, buro'ch cydwybod chwi oddi wrth weithredoedd meirwon, i wasanaethu'r Duw byw?" Y mae'r peth y methodd yr hen gyfamod, er ei holl wychter, ei gyflawni, wedi ei gael yng Nghrist—y pechadur wedi ei ddwyn a'i dderbyn i wir gysegr presenoldeb Duw, a Duw megis wedi rhoi benthyg ei gydwybod i'r troseddwr.
Er mwyn helpio'r meddwl Iddewig dros y gamfa, fe ddefnyddir dwy gymhariaeth—marw a thestament, yn gyntaf, marw a barn yn ail. Ni gawn gyfle i egluro'r ddiweddaf o'r ddwy yn nes ymlaen. Gair ar y gyntaf yn unig sydd raid wrtho yn y fan hyn.
Y gair cyfamod a awgrymodd y gymhariaeth, gan ei fod yr un un yn Roeg a'r gair testament. "Ac am hynny y mae efe yn gyfryngwr cyfamod (neu destament newydd "; nid y Testament Newydd ddim yn y fan yma, ond math newydd o destament, testament ar linellau newyddion), "fel trwy fod marwolaeth wedi digwydd er ymwared oddi wrth y troseddau oedd dan y testament cyntaf, y câi y rhai a alwyd dderbyn addewid yr etifeddiaeth dragwyddol." Marwolaeth Crist oedd y farwolaeth honno, fel y mae'n eithaf eglur ond cyfieithu fel yna. Ac y mae'r cyfieithiad cywir o ix. 15 yn gwneuthur trawsgyweiriad esmwyth i'r ymhariaeth sydd yn yr adnodau nesaf. "Lle byddo testament, rhaid yw digwyddo marwolaeth y testamentwr. Canys wedi marw dynion y mae testament mewn grym, oblegid nid oes eto nerth ynddo tra fyddo'r testamentwr yn fyw." Fel pe dywedasai fo wrth yr Hebreaid: "Methu dygymod yr ydych a'r syniad o un offrwm yn lle'r offrymau lawer—un digwyddiad yn peri'r fath wahaniaeth. Ni ddylai hynny ddim bod mor anhygoel i chwi chwaith. Ambell dro fe wna un digwyddiad wahaniaeth mawr ym mysg dynion, yn enwedig un marw. Y cwestiwn yw, pwy a fu farw? a pheth a wnaeth ef cyn marw. Peth posibl yw ei fod wedi gwneuthur addewidion mawr, a bod ganddo fodd i'w cyflawni hwy; ond addewidion testament oeddynt, a thra'r oedd ef yn fyw, ni roddai neb nemawr o bwys arnynt." Ni a welsom weithiau ddarllen ewyllys yr ymadawedig ar ddydd yr angladd. Tamaid sych iawn yng nghanol cyflawniadau y diwr nod ydyw hwnnw—rhyw doriad oer ar draws y wawr o brydferthwch prudd a ymdaenasai dros bopeth. Yng nghanol y galar, cyn i'r cwmni braidd eistedd i lawr ar ol dyfod o'r fynwent, dacw ryw ŵr swyddogol ei ddull a'i osgo yn brathu ei ben o'r parlwr, ac yn gofyn: "a wêl y teulu'n dda ddowad yma i ni gael darllen hon?" A dyna sydd ganddo, rhyw ddernyn o bapur wedi ei 'sgrifennu mewn Saesneg cyfreithiol; ond ni waeth hynny na rhagor, fe wnaeth y tamaid papur wahaniaeth mawr i'r sawl a ennwyd ynddo. Gwnaeth bobl dlodion yn bobl gefnog mewn ychydig funudau. Gynnau ni chawsai rhai o honynt goel am bapur pum—punt, y maent yn werth rhai cannoedd bob un weithian. Ac eto'r oedd y papur yno ers tro, yh gorwedd yn segur yn nesg rhyw gyfreithiwr, yn safe rhyw fanc; ond erbyn heddyw y mae'r addewidion wedi dyfod i rym. Y mae'r neb a'u gwnaeth hwy wedi marw. Felly yma, os ydyw hi'n edrych yn beth rhyfedd fod marw pen Calfaria yn gwneuthur y fath ragor i feibion dynion, cofiwn fod y Gŵr a fu farw yn wr—bonheddig pur fawr. Y mae'n werth bod yn perthyn iddo heddyw. Heddyw y mae y rhai y cofiodd ef am danynt yn dyfod i'w hystâd. Paham? Y testamentwr sydd wedi marw. Nid un digwyddiad noeth, di—gysylltiad, oedd y marw hwnnw. Na, yr oedd holl eiddo'r gŵr i gael ei rannu bellach. "Holl addewidion Duw," neu yn gywirach, meddir, "Addewidion Duw pa faint bynnag sydd o honynt, ynddo ef y mae'r ïe; am hynny hefyd trwyddo ef y mae'r amen, er gogoniant i Dduw trwom ni."[12] Fe ddaeth bywyd yr Iesu Mawr i'w gynhaeaf yn angau'r groes, do'n wir, fe addfedodd ffrwythau'r cyfamod hedd yn y marw hwnnw.
Wel atolwg, os ydyw'r cwbl o grefydd wedi ei grynhoi i gyn lleied o gwmpas, i ba beth yr oedd yr Hen Oruchwyliaeth a'i lliaws defodau da? Y mae'r atebiad yn nechreu Pennod x. "Yn yr aberthau hynny y mae atgoffa pechodau bob blwyddyn." Dyna wasanaeth cyfundrefn aberthol yr Hen Destament, deffro'r ymwybyddiaeth o bechod, a'i chadw hi'n fyw. Pregeth hir ar bechod oedd y Cyfamod Cyntaf, ac undonedd y weinidogaeth oedd ei gogoniant hi. Ac y mae pob offeiriad yn sefyll beunydd yn gwasanaethu, ac yn offrymu'n fynych yr un aberthau, y rhai ni allant fyth ddileu pechod." Fe ddywed Westcott fod pwyslais ar y gair "sefyll." Paham ynte y mae'r offeiriad yn sefyll? Sefyll y mae am ei fod heb gael ei neges, am nad yw'r drafodaeth ddim ar ben. "Eithr hwn, wedi offrymu un aberth dros bechodau, yn dragywydd a eisteddodd ar ddeheulaw Duw, o hyn allan yn disgwyl hyd oni osoder ei elynion ef yn droedfainc i'w draed ef." Fel y dywed un o'r esbonwyr, yn lle sefyll o flaen y drugareddfa, fe aeth ef rhag ei flaen ati, fe eisteddodd arni, a'i throi hi yn orsedd gras. Bellach nid problem yw maddeu i bechadur, ond pwnc wedi ei benderfynu. Ymbil am dderbyniad yr oedd tiriondeb at bechadur o'r blaen; cyhoeddi y mae bellach fod maddeuant i'w gael. Y groes a osododd gariad maddeuol ar ei orsedd—
"Na foed im feddwl ddydd na nos
Ond cariad perffaith angau'r groes;
Hwn alwaf mwy yn orsedd gras:
Ar Galfari mae mainc y nef,
Yn agos at ei groeshren ef:
Oddi yno rhoddir hedd i maes."
Yn y fan yma y collodd Eglwys Rufain y ffordd ar gwestiwn y Groes. Nid nad yw'r Eglwys liosog ac ardderchog honno, ar hyd ei thaith wedi rhoddi lle mawr i'r groes. Y mae ei holl wasanaeth hi'n troi o gwmpas bwrdd y cymun. A phan ymladdai ryfeloedd gwaedlyd â'r anffyddwyr, y groes fyddai'i baner hi. Ond y mae ei syniad offeiriadol hi am y Sacrament wedi darostwng y groes o'r lle oedd iddi yn y Testament Newydd. Athrawiaeth Eglwys Rufain ydyw, bod yr offeiriad yn ail-offrymu aberth y groes bob tro y gweinydder yr ordinhad o Swper yr Arglwydd. Y mae'r cymun yn aberth; y mae gweddi yn aberth, y mae canu yn aberth, a'r casgliad yn aberth yn bendifaddeu; aberthau moddion gras ydyw'r rhai hynny, ac am hynny gellir eu hamlhau faint a fynnom.
Offrymwn aberth moliant yn wastadol i Dduw, yr hyn yw ffrwyth ein gwefusau yn cyffesu i'w enw ef. Ond gwneuthur daioni a chyfrannu nac anghofiwn; canys â chyfryw ebyrth y rhyngir bodd Duw."[13] Eithr nid moddion gras ydyw'r groes ddim. Hyhi a sefydlodd orsedd gras. Wrth droed y groes y mae moddion gras yn cael eu trwydded. Nid un o lawer o ymarferiadau Crefydd ydyw'r aberth mawr, ond trwydded iddynt hwy i gyd. Pan aeth Crist Iesu i'r cysegr yn nheilyngdod ei waed ei hun, fe adawodd y ffordd yn agored. Fe wnaeth rywbeth trwy farw ar y groes nad oes eisiau ei wneuthur mwy. "Ag un offrwm y perffeithiodd efe yn dragwyddol y rhai sydd wedi eu sancteiddio." A dyna ydyw sancteiddiad yn ol yr Epistol, rhoi dyn ar dir i fyned i mewn i'r cysegr, hawl i ddal cymundeb â Duw. Y mae'r Principal Edwards a'r Principal Rees yn unair ar hyn.
Fel y dywed Mr. Rees, peth crefyddol, yn hytrach na moesol, ydyw'r sancteiddio hwn. Yn wir, fe esbonnir y peth gan yr Awdur ei hun. Y mae ganddo ddefod yn ei Epistol, wrth ddechreu cyfran newydd, o grynhoi neges y gyfran o'r blaen mewn ychydig eiriau. Yn awr fe gytunir fod cyfran newydd yn dechreu yng nghanol y ddegfed bennod, ac yn unol a'i arfer fe ddywed wrthym beth sydd wedi bod ganddo. "Am hynny, frodyr, gan fod i ni ryddid i fyned i mewn i'r cysegr trwy waed Iesu, ar hyd ffordd newydd a bywiol yr hon a gysegrodd efe i ni, trwy y llen, sef ei gnawd ef, a bod i ni Offeiriad mawr ar dŷ Dduw, nesawn a chalon gywir, mewn llawn hyder ffydd, wedi glanhau'n calonnau oddi wrth gydwybod ddrwg, a golchi'n corff â dwfr glân."[14] Y mae'r gwaed wedi ei dywallt: defnyddiwch ef. Taenellwch ef ar y gydwybod halogedig. Ymddengys fod rhyddid i fyned i mewn i'r cysegr yn golygu rhyddid i areithio, rhyddid llafar o flaen y fainc. Yr ydys wedi agoryd y llys; ewch chwithau i mewn, a dechreuwch ddeud eich neges. Dyma'r peth yr hiraethai Job am dano wedi ei gael. "O na wyddwn pa le y cawn ef, fel y deuwn at ei eisteddfa ef. Trefnwn fy mater ger ei fron ef, a llannwn fy ngenau â rhesymau. Mynnwn wybod a pha eiriau y'm hatebai, a deall pa beth a ddywedai efe wrthyf." Weithian y mae'r Duw Goruchaf yn dywedyd wrth y truan euog, fel y dywedodd Agripa wrth Paul, "Y mae cennad i ti ddywedyd trosot dy hun."
Bellach y mae pob peth crefydd yn troi o amgylch y Groes. Os oedd yr Iddew wedi cyfnewid crefydd rwysgfawr am grefydd blaen, os yw crefydd yng Nghrist Iesu wedi ei hunoli a'i symlhau, ni olygai hynny ddim fod y grefydd syml yn grefydd dlawd. "Y mae gennym ni allor." Cwynai'r Iddewon Crediniol, debyg, eu bod wedi eu hamddifadu o ordinhadau crefydd, nad oedd ganddynt mwyach ddim o'r moddion cyffredin i feithrin eu bywyd ysbrydol pethau sy'n perthyn i bob crefydd ar y ddaear ond hon. "Na," meddai'r Apostol, y mae gennym ni allor, o'r hon nid oes awdurdod i'r rhai sydd yn gwasanaethu'r tabernacl i fwyta." "Nid yn unig y mae gennym ni ordinhadau cyfwerth a'r pethau a roisoch heibio; y mae gennym ni rywbeth na feddai'r hen grefydd mo hono, hawl i fwyta o allor y pech-aberth. Ni feddai'r hen grefydd mo hynny." "Canys cyrff yr anifeiliaid hynny, y rhai y dygir eu gwaed gan yr archoffeiriad i'r cysegr dros bechod, a losgir y tu allan i'r gwersyll." Ond y mae'r grefydd newydd yn caniatau bwyta o'r pech-aberth. Y groes oedd yr allor; a'r peth a alwem ni yn foddion gras yw bwyta o'r aberth. Gennym ni y mae'r breintiau crefyddol. Y mae braint y werin dan y Testament Newydd yn gyfoethocach na braint yr offeiriad a'r archoffeiriad dan yr Hen. Y gwahaniaeth i gyd yw, fod yr ordinhadau wedi eu symlhau trwy wneuthur y groes yn ganolbwynt iddynt. Dau air mawr crefydd weithian. ydyw "Ato ef" a "Thrwyddo ef." "Am hynny awn ato ef o'r tu allan i'r gwersyll, gan ddwyn ei waradwydd ef." "Trwyddo ef gan hynny offrymwn aberth moliant yn wastadol i Dduw, yr hyn yw ffrwyth ein gwefusau yn cyffesu i'w enw ef. Ond gwneuthur daioni a chyfrannu nac anghofiwch, canys â chyfryw ebyrth y rhyngir bodd Duw."[15]
Nid yw crefydd felly wedi colli dim o'i hamrywiaeth yng Nghrist, ond fod gweddi, a mawl, ac elusen yr Eglwys yn troi o'i gwmpas ef, a'r peth mawr a wnaeth efe i ddyfod yn ganolbwynt crefydd i'w bobl ydoedd ei offrymu ei hunan ar y groes. Ond er bod pob ymarferiad crefyddol yn troi o'i gylch ef a'i aberth, y prif enghraifft o'r peth ydyw bwrdd y cymun; ac am hwnnw yn enwedig yr oedd yr Awdur yma'n meddwl. Ac o herwydd y lle a roed ganddi i'r cymun, fe gadwodd yr Eglwys trwy'r oesoedd yr idea efengylaidd am y Groes yn fyw yn ei phrofiad a'i thystiolaeth, er nad oedd ganddi am fil o flynyddoedd ddim athrawiaeth eglur ar y pwnc. Fel y dengys Mr. William Glynne, yn ei ragarweiniad goleu a chryno i'w gyfieithiad o lyfr Anselm—llyfr bach a ddylai fod yn llaw pob Cymro a fynno efrydu'r athrawiaeth prin a chynnil ydyw credôau'r Eglwys ar y pwnc hwn. Eithr fe wnaeth yr Eglwys yn ei sacramentau, yn enwedig yn Swper yr Arglwydd, yr hyn nis gwnaeth yn ei chredôau,—cadw lle canol i'r Groes. Er bod yr athrawiaeth Ysgrythyrol dan gladd am ganrifoedd ganddi, hi ddangosodd farwolaeth yr Arglwydd, a'i chadw ger bron y byd. Hi bregethodd mewn arwyddion yr hyn nad oedd ganddi eto ond syniad lled gymysglyd ac anghyflawn yn ei gylch.
Ac os gofynnir sut yr aeth yr athrawaieth Efengylaidd o dan gladd mewn eglwysi a roent y fath le amlwg i bregethu'r Groes, sut na chafodd athrawiaeth yr Iawn ei hegluro gan y Tadau fel y cafodd athrawiaeth y Drindod neu Berson Crist, rhaid i ni ateb mai yr un peth a guddiodd yr athrawiaeth ag a'i cadwodd hi rhag mynd ar goll. Y peth a gadwodd yr athrawiaeth oedd y lle mawr a roddai'r Eglwys i Swper yr Arglwydd; a dyna hefyd a'i cuddiodd hi, oblegid ynglŷn a'r pwys mawr a roddid ar y sacrament, fe lithrwyd, dan ddylanwad Paganiaeth, i roi bri mawr ar yr offeiriadaeth hefyd; a gelyn pennaf yr ymadrodd am y groes ydyw'r syniad offeiriadol am y sacramentau. Unwaith y dywedoch chwi fod y cymun yn offrwm yn yr un ystyr ag y mae'r groes, y mae lle neilltuol y groes mewn Crefydd wedi mynd. Dechreuodd y syniad offeiriadol yn ddigon diniwed, yn yr arfer briodol ac Ysgrythyrol o gyffelybu'r cymun i aberth moliant; ond yn raddol collwyd y gwahaniaeth rhwng aberth moliant ac aberth cymod, nes myned dynion bob yn ychydig i dybied, nad oedd dim yn aberth y groes nas ail-adroddid yn y sacrament. Daeth yr Eglwys i fodloni ar y syniad cyffredinol bod rhyw rinwedd gwyrthiol yn angau'r groes, a'i fod ef trwy'r cymun bendigaid rywsut yn troi yn iechydwriaeth i'r bobl. Cadwyd y peth, ond cuddiwyd ei ystyr.
Ond os yw profiad heb athrawiaeth yn dda, y mae profiad gydag athrawiaeth yn well. Yr oedd hynny a wyddai Apolos cyn i Briscilla ac Acwila gael gafael arno, yn burion at bwrpas ei brofiad personol ef ei hun; ond yr oedd eisiau dysgu iddo ffordd Duw yn fanylach er mwyn ei wneuthur ef yn athro i eraill. Un o nodweddion cynhennid dyn fel creadur meddylgar yw bod raid iddo gael enwau ar bethau. Dyma'r anrhydedd a roes y Creawdwr arno wedi ei greu, dwyn y creaduriaid ato i weled pa enwau a roddai efe iddynt hwy; "a pha fodd bynnag yr enwodd y dyn bob peth byw, hynny fu ei enw ef." Ac yn y man rhaid i'r adeg i'r pynciau mawr sydd wedi bod yn brofiad i ddynion gael eu henwau; ac y mae'r defnydd y gall dyn ei wneuthur o'i brofiadau ar ol cael enwau arnynt yn ddeg cymaint ag a wnâi efe ohonynt o'r blaen. Gyda golwg ar athrawiaeth yr Iawn, Anselm a wnaeth y gwaith yna yn hanes Eglwys y Gorllewin, fel y gwnaeth Lewis Edwards o'r Bala ef yn Eglwysi Cymru, nid am fod Anselm nag Edwards wedi dywedyd y gair diweddaf ar y pwnc, ond am eu bod wedi gorfodi'r Eglwys i wynebu'r anhawsterau yn deg. Y Dr. Edwards yn wir a fuasai'r diweddaf o bawb i fynnu cyfrif bod unrhyw gwestiwn diwinyddol wedi ei gau. Yr oedd ei feddwl yn agored bron hyd ddiwedd ei oes, i ail-ystyried cwestiynau yr ysgrifenasai efo arnynt ers deng mlynedd ar hugain. Ond pa un bynnag a gytunwn ni ag ef ai na wnawn, iddo ef y perthyn y clod o osod y cwestiwn, cyn belled ag yr oedd a fynnai Cymru â'r cwestiwn, ar dir teg; gosod cwestiwn ar dir teg ydyw hanner y gamp at gael atebiad iddo. Cais y penodau nesaf fydd egluro'r berthynas rhwng y groes a bendithion y prynedigaeth, neu â rhai o honynt. Ac er mwyn hynny, yn hytrach nag amcanu bod yn rhy gynhwysfawr, gwell fydd ymdroi tipyn mwy gyda'r pethau pennaf ac amlycaf. Yn awr fe gytunir ar bob llaw mai un fendith fawr, sylfaenol, sydd wedi ei chysylltu ag angau'r groes ydyw maddeuant; ac y mae pawb yn unair hefyd fod maddeuant, sut bynnag yr esboniant ef, yn rhan hanfodol o'r efengyl. Y mae maddeuant pechodau yn un o bynciau Credo'r Apostolion, er na ddywedir yno sut y mae maddeuant a'r groes i'w cysylltu. Ac am y bobl, sydd o ddyddiau'r Sosiniaid hyd yn awr yn esbonio maddeuant mewn dull sydd bron yr un peth a'i esbonio fo i ffwrdd, y maent hwythau, mewn enw beth bynnag, yn rhoi lle pur fawr i faddeuant.
PENNOD II.
YR IAWN YN ELFEN DRAGWYDDOL YN NUW.
GAN y cytunir bod maddeuant trwy waed y groes yn un o bynciau eglur y cyfamod newydd, ymofyn yr ydym ym mha ystyr y mae hyn yn wir. A chan fod rhan o'r atebiad yn bwnc ag y mae'r Eglwys heddyw yn anghytun arno, cyfleus fydd dechreu gyda'r rhan arall, lle y mae'r mwyafrif o athrawon Cred yn lled unair. Wrth ddywedyd eu bod yn unair ni feddylir eu bod felly hyd at fanylion, ond eu bod felly ar linellau cyffredinol yr athrawiaeth. Y mae diwinyddion o bob ysgol—y rhai a gred mewn Iawn fel sail cymod, a'r rhai nad addefant ond Iawn i ddysgu dynionbawb fel ei gilydd yn cydnabod bod yr Iawn yn ddatguddiad. Cytunant yn gyffredinol hefyd. ar y cwestiwn, pa beth y mae'r Iawn yn ei ddatguddio, datguddio cariad Duw, a chariad Duw yn maddeu i bechadur. Cytunant oll, ond odid, fod aberth Iesu Grist yn selio maddeuant, yn rhyw fath o sacrament neu wystl o bardwn y Duw mawr; a diau y credai y rhan fwyaf, a'r rheini y rhai goreu yn eu plith, ragor na hyn, sef bod yn y groes ryw ddatguddiad o'r hyn y mae maddeuant yn ei olygu i'r Barnwr ac i'r troseddwr. Rhyw dair gwedd a gymerwn ni i'r mater yn y bennod hon a'r ddwy nesaf, y cymod yn Nuw, yng ngwaith Duw, ac yng Nghrist; ac yna fe amcenir, wrth derfynu'r rhan hon o'r ymdriniaeth, ymholi beth yw ystyr maddeuant yng ngoleuni'r Groes.
Ein pwnc cyntaf gan hynny fydd, yr Iawn yn elfen dragwyddol yn y Duwdod. Pwy bynnag a ddysgo fod Duw yn rhoi maddeuant i ni trwy Grist Iesu, mewn ystyr nas gall ei roi trwy neb arall, fe ddylai gredu fod yr Iesu'n Fab Duw mewn ystyr nad oes neb felly ond efo. Cymerir hynny yn ganiataol. Fe gymerir yn ganiataol hefyd, mai'r Person ydyw'r Iawn, y Person yn rhinwedd rhyw brofiadau yr aeth drwyddynt yn wir, ond nid y gwaith na'r dioddefaint ar wahân i'r Person.
Dywedir bod y drychfeddwl yma gan rai o'r Tadau Groegaidd. A pha adleisiau sydd ohono ar hyd yr oesau nis gwn; ond y gŵr a'i cynefinodd ef fwyaf yn niwinyddiaeth Cymru, yn ddi-ddadl, oedd y Dr. Lewis Edwards. Fel hyn y dywed efo: "Y mae y person yn y weithred; ac am hynny, y mae haeddiant y weithred yn aros yn y person. . . 'Efe yw yr Iawn': nid yr hyn a wnaeth yn unig; ond Efe ei hun; ac am hynny, nid Efe oedd yr Iawn, a ddywedir, ond 'Efe yw yr lawn.' Yr oedd yn rhaid i dragwyddoldeb ac amser gyd-gyfarfod er mwyn cael trefn i achub dyn; yr oedd yn rhaid cael person tragwyddol o fewn terfyn gweithred amserol i fod yn Iawn."[16] Dadlennu'r gwirionedd hwn oedd un o gymwynasau mawr y Doctor i ddiwinyddiaeth ei genedl. Nid yw'n hollol eglur a oedd efe yn cyfrif fod ystyr yr hyn a wnaed ar Galfaria yn ymestyn yn ol yn gystal ag ymlaen. Gellid meddwl wrth yr ymadrodd "person tragwyddol" ei fod. Bid a fynno, dyna'r fel yr eglurir y pwnc gan amryw ddysgawdwyr eraill, megis Bushnell, Thomas Hill Green, Fairbairn, a'r Dr. Forsyth. Yr unig ddiwinydd mawr sydd, os nad yn gwrthod y syniad, yn gwneud yn o fychan ohono, yn yr oes hon, yw'r Dr. Denney.
Ond atolwg, a ydyw'r drychfeddwl i'w gael yn deg yn y Testament Newydd? Yr wyf yn credu yn bur bendant ei fod. Y mae'r adnod a grybwyllwyd o Epistol Cyntaf Ioan yn bur glir o'i blaid ef; a cheir yn ysgrifeniadau Ioan awgrymiadau eraill i'r un cyfeiriad. Y mae'r pregethau yng Nghapernaum ar "Fara'r Bywyd" yn fwy nag awgrym, gan y dysgir bod yr Iesu trwy ei aberth yn ei roddi ei hun yn fwyd ac yn ddiod i ddynion. Rhaid gan hynny fod ystyr vr aberth yn aros yn rhinwedd ac yn rym yn y person. Fe wrthodir yr adnod o'r Datguddiad, am "yr Oen a laddwyd er seiliad y byd," fel cyfieithiad annheg; ond er na ellir pwyso ar honno, y mae digon yn Efengyl ac Epistol Ioan ar y pwnc. "Wele oen Duw,' aberth darparedig Duw dros bechod y byd, nid aberth wedi ei gynnyg mewn cyfwng poenus i ryddhau'r Dwyfol gariad o'i anhawster, ond hen ddarpariaeth y cariad hwnnw'i hunan. "Er eu mwyn hwy yr wyf yr fy sancteiddio fy hun." Nid oedd yr offrymiad ar y pren ond coron a chyflawniad rhyw ymgysegru oedd yn bod o'r blaen.
Yn adroddiad yr Efengylau hefyd o hanes sefydlu Swper yr Arglwydd y mae'r gair tywelltir," "yr hwn a dywelltir dros lawer," yn yr amser presennol. Y mae'r cyfieithiad Cymraeg yn Luc yn nodedig o ffodus: "Y cwpan hwn yw'r Testament Newydd yn fy ngwaed i, yr hwn yr ydys yn ei dywallt drosoch." Ni synnai dyn ddim nad dyna fydd geiriau gwasanaeth cymun y gwin newydd tu fewn i'r llen: "yr hwn yr ydys yn ei dywallt drosoch." Y mac teilyngdod a rhinwedd yr aberth yn bod cyn ei offrymu mewn gweithred, ac yn para ar ol hynny yn oes oesoedd.
Myn Green mai dyma syniad llywodraethol Paul am yr aberth mawr. "Yr oedd Duw ynddo ef (yng Nghrist), a pha beth bynnag a wnâi efe Duw a'i gwnâi. Rhaid ynte mai rhyw farw i fyw, rhyw fyw trwy farw, ydyw hanfod natur Duw. Gweithred ydyw, er darfod ei dangos unwaith am byth yng nghroes Crist ac yn ei atgyfodiad, oedd er hynny yn dragwyddol—yn weithred Duw ei hun."[17] Dyna ddysgeidiaeth Paul fel y mae Green yn ei deall hi; ond os yw Green yn rhy bendant, ac os ydyw Paul yn rhoi mwy o bwys nag a ddywedir yma ar ffactau mawr y prynedigaeth, eto nid fel ffactau noethion yr edrych efe arnynt, namyn fel pethau yn datguddio Duw, ac fel pethau i ddynion gyfranogi ohonynt; oblegid yn ol Paul yn sicr rhaid i ninnau farw i bechod yng Nghrist a chyfodi i fuchedd newydd gydag ef. Duw sydd, yn ol dysgeidiaeth yr Apostol, yn cymodi'r byd yng Nghrist, a Duw sydd ynddo ef yn condemnio. pechod yn y cnawd. A lle bynnag y dysgir neu y tybir yr eiriolaeth, gan Paul neu gan Ioan, neu yn yr Epistol at yr Hebreaid, yno hefyd fe ddysgir neu fe dybir bod haeddiant yr aberth yn aros yn y person. Ac y mae'n debyg mai dyna ystyr ei offrymu ei hunan trwy ysbryd tragwyddol, ei offrymu ei hun, fel y dywed Thomas Charles Edwards, yng ngrym personoliaeth dragwyddol; a dyna'n sicr a feddylir wrth ddywedyd bod Crist yn offeiriad yn ol nerth bywyd annherfynol.
Ond yr un sydd wedi dysgu'r gwirionedd hwn groewaf o neb yw'r Apostol Pedr. Os cafodd Paul achos i wrthwynebu Pedr yn ei wyneb, fe dalodd Pedr yn ardderchog am y wers a roed iddo; oblegid ni chafodd Paul erioed well dehonglwr na Phedr. Ac ar y wedd yma i athrawiaeth y cymod y mae Pedr yn glir dros ben—perthynas yr Iawn â bywyd tragwyddol Duw. "Y rhai ydych trwyddo ef yn credu yn Nuw."
Esgeuluso'r athrawiaeth yma, sy mor eglur yn y Testament Newydd, ac a dderbynnir mor gyffredinol gan eglwysi Cred, a barodd i lawer fethu dygymod ag unrhyw syniad am Iawn gwrthrychol. Ond fe ddylid cofio nad yw'r anhawster a deimlir gan lawer yn gyfyngedig i'r aberth, llawer llai i'r dioddefaint oedd yn rhan o'r aberth. Anhawster ydyw sy'n perthyn i'r holl athrawiaeth o gyfryngdod Crist. Y mae'r cwestiwn yn ddyfnach na gofyn sut yr oedd dichon i ddioddefaint un arall ein hachub ni. Y mae yn cynnwys gofyn sut yr oedd modd i neb ein hachub ni heb law nyni'n hunain. Ac nid oedd modd chwaith, heb fod ein hachubwr yn fwy nag un ohonom ni. A dyna'r efengyl, fod Duw wedi dyfod i mewn i'n byd ni yn Iesu Grist. Holl actau mawr y prynedigaeth actau Duw oeddynt yr ymgnawdoliad, a'r temtiad, a'r gwyrthiau, a'r pregethu, a'r marw rhyfedd, a'r atgyfodi o'r bedd. Yr oedd Crist Iesu ynddynt oll yn Grist gallu Duw a doethineb Duw. Am ddeubeth y sonia Pedr yn y fan hon, y marw a'r atgyfodi. Nid fel pethau wedi bod a darfod y mae'r pethau hyn yn ein hachub ni, ond fel pethau a'u hystyr yn bod erioed yn y Duwdod.
Yr oedd y marw ar Galfaria'n cynrychioli rhywbeth oedd yn bod erioed yn Nuw. Ac erbyn edrych, sôn am dadolaeth Duw y mae'r Apostol yn yr adnodau o'r blaen. Fe fyn rhai fod athrawiaeth y cymod yn groes i dadolaeth Duw. Na, fel rhan o dadolaeth Duw y mae Pedr yn edrych ar gyfryngdod y Mab. "Os ydych yn galw hwnnw'n Dad, sydd heb dderbyn wyneb yn barnu yn ol gweithred pob un, ymddygwch mewn ofn dros amser eich ymdeithiad; gan wybod nad â phethau llygredig, megis arian neu aur, y'ch prynwyd oddi wrth eich ofer ymarweddiad, yr hwn a gawsoch trwy draddodiad y tadau, eithr â gwerthfawr waed, gwaed oen difeius a difrycheulyd, gwaed Crist; yr hwn yn wir a ragordeiniwyd cyn sylfaenu'r byd, eithr a eglurwyd yn yr amseroedd diweddaf er eich mwyn chwi, y rhai ydych trwyddo ef yn credu yn Nuw." Dywedai yr hen bobl fod yr Iesu wedi gofalu bod ym Methania chwe diwrnod cyn y Pasg, gan mai efe oedd oen y Pasg, a'i bod hi'n gyfraith dal yr oen bedwar diwrnod cyn yr ŵyl. Fe ofalodd yntau, meddent, fod yn y ddalfa mewn pryd. Ond gallasent ddywedyd rhagor: yr oedd yr oen yn y ddalfa er tragwyddoldeb. Fe'i rhagordeiniwyd cyn sylfaenu'r byd. Ei egluro a wnaed yn yr amseroedd diweddaf. Yr oedd yr aberth drud yn bod erioed yn Nuw. Ni roes neb well mynegiad i'r rhan yma o'r Efengyl na Horace Bushnell. Yn ei sêl dros y gwirionedd hwn, o bosibl, yr esgeulusodd ef bwyso digon ar rai agweddau eraill i'r pwnc. Y mae rhyw nwyd sanctaidd o brydyddiaeth yn ei frawddegau. Dyma un neu ddwy ohonynt: mi garaswn ddyfynnu ychwaneg. "Egwyddor ddirprwyol o ran ei natur yw cariad, yn gwneuthur y sawl a'i teimlo yn un ag eraill, nes dioddef eu drygfyd a'u poenau hwy, ac yn cymryd arno'i hun faich eu hanhwylderau." "Y mae croes yn Nuw cyn bod y pren yn weledig ar Galfaria." "Y mae Dwyfol gariad, od oes arno awydd maddeu i'r euog, yn rhwym o ddioddef wrth wneud hynny. Dyma bris maddeuant i'r sawl a'i rhoddo." Fe atebodd y Dr. Dale ryw bregeth a glywsai neu a welsai, mewn pregeth o'i eiddo'i hun. Dadl y pregethwr arall ydoedd, nad oedd dim Iawn yn Nameg y Mab Afradlon. Y pechadur ei hun, meddai, sydd yn dwyn canlyniadau'i fai. Ac ateb Dale oedd, nad-e ddim. Nid oedd y troseddwr ei hun ddim yn dioddef holl ganlyniadau'i fai. Ac erbyn meddwl, ni ddioddefodd y Mab Afradlon mo'r cwbl o ffrwyth ei ddrygioni. Yn y fan yna y gadawodd Dale y mater y tro hwnnw; ond yr oedd dyn yn mynd i ofyn er ei waethaf—ar bwy y disgynnodd canlyniadau buchedd wyllt y troseddwr heb law arno ef? Ac ni all fod ond un ateb: y tad a faddeuodd iddo a ddioddefodd fwyaf. Efo a lawenychodd fwyaf hefyd; ond llawenydd yn costio dioddef ydoedd y llawenydd hwnnw. Yr oedd yno un na fynnai brofi llawenydd y teulu, y mab hynaf. Pan glywsai gynghanedd a dawnsio, efe a ddigiodd ac nid âi i mewn. Ond y rheswm na chyfranogodd efo o'r llawenydd oedd ei fod yn llawenydd rhy ddrud ganddo. Yr oedd yn ormod o glwyf i'w falchter a'i eiddigedd. Ni thalai fo mo bris y llawenydd o groesawu ei frawd. Ac os aeth ef i mewn hefyd, ar ôl i'w dad gyfymliw ag ef, fe aeth i fewn drwy groeshoelio'i falchter. Ond y tad a arweiniai yn y dioddef ac yn y llawenydd. Efe a aeth i gyfarfod â'r bachgen drwg, a'i gusanu yn ei garpiau a'i gywilydd. Efo a wnaeth y bachgen yn werth gan y gweinidogion ymgrymu iddo. Y mae'r Iawn felly yn elfen yn nhadolaeth Duw. Ni allai ddatguddio'i gariad heb ei ddatguddio fel cariad yn dioddef. Yr oedd y Tad yn gystal a'r Mab yn gyfrannog yn y dioddef. Fel y dywed y Dr. Fairbairn yn rhywle, nid cyfeiliornad i gyd oedd cyfeiliornad y Patripasiaid.
Fyth i'r Tad y bo'r gogoniant,
Roi a derbyn y fath rodd."
A'r bobl a gwynant yn erbyn yr elfen o ddyhuddiant sydd yn yr athrawiaeth fel y dysgir hi'n gyffredin, nid yn erbyn dyhuddiant mewn gwirionedd y mae eu cwyn ond yn erbyn dyhuddiant oddi allan. Dywedant mai idea baganaidd yw meddwl am ddyhuddo Duw. Ië, os ei ddyhuddo gan rywun neu rywbeth, oddi allan a feddylir, ond os dyhuddo gan Dduw ei hun, nag-e yn bendifaddeu. Ni allai dim o'r tu allan ei ddyhuddo. "Nid digon Libanus i gynneu tân; nid digon ei fwystfilod chwaith yn boethoffrwm." Chwedl y Dr. Forsyth, nid gwaith rhyw drydydd oddi allan ydyw cymodi Duw â phechadur.
Eto na feddylied neb mai athrawiaeth yr argraff foesol sydd yma—Duw yng Nghrist yn dioddef er mwyn gadael argraff ar ddynion. Braidd y mae neb yn dal honno yn ei noethter erbyn hyn, er bod llawer yn dal pethau go debyg iddi; ond yr idea Ysgrythyrol yw, bod angau'r groes wedi datguddio elfen o ddioddef yng nghariad maddeuol Duw, er nad er mwyn gwneud argraff ar neb, ond am na ellid datguddio cariad ond yn y fel yna. Od oedd cariad Duw i ymddatguddio i ddynion o gwbl, i'w gwaredu o'u trueni, rhaid oedd bod dioddef yn elfen yn y datguddiad. Yr oedd dioddef yn perthyn i'r datguddiad am ei fod yn perthyn i'r peth. "Onid oedd raid i Grist ddioddef y pethau hyn a myned i mewn i'w ogoniant? "[18] Y cariad a 'mostyngodd i'n gwaredu ni, rhaid oedd iddo gymryd y wedd hon. Pan geryddodd Pedr ei Athro am fod yn ei fryd ddioddef a marw, "efe a geryddodd Pedr, gan ddywedyd, dos ymaith yn fy ol i, Satan, am nad wyt yn synied y pethau sydd o Dduw, ond y pethau sydd o ddynion."'[19] Yr oedd y dioddef yma'n un o bethau Duw. Dieithrwch i bethau Duw a barai bod neb mewn tywyllwch yng nghylch hwn.
Fe allai y gofynnir, Oni fuasai awdurdod y Brenin Mawr yn ddigon i ddiddymu'r pellter rhwng y pechadur ag ef, heb i hynny olygu dim dioddef o du Duw? Rhaid i ni ateb mai ei gymeriad ef oedd ar y ffordd. Yn wir meddwl am Dduw fel awdurdod noeth a barodd i bobl feddwl bod peth felly yn bosibl. Cwynir bod diwinyddion uniongred yn rhy chwannog i ymresymu oddi wrth benarglwyddiaeth y Duw mawr; ond y mae'r un clefyd ysywaeth ar yr hereticiaid hwythau. Sôn am benarglwyddiaeth yn systemau'r hen ddiwinyddion! y mae mwy o benarglwyddiaeth yn y fan yma nag oedd yn y rheini oll gyda'i gilydd. Ni fedr cymeriad mewn Duw na dyn ddim torri clymau yn lle'u datod hwy. A phan soniom am awdurdod yr Anfeidrol, nid awdurdod ar wahân i'w garictor ef ydyw hi. "Nis gall efe ei wadu ei hun." Ni allasai, a bod y peth ydyw, faddeu heb ddioddef. Dyna agwedd wastadol ac angenrheidiol cariad yn ymwneud â'r annheilwng. Ac fel na allai awdurdod noeth symud yr anhawster, felly hefyd nid deddf noeth, megis peth yn hanfodi ar wahân i Dduw sydd yn creu'r anhawster, namyn deddf ei natur ef ei hun.
Y mae'r golygiad yma'n ein dwyn ni ris ym mhellach, gan hynny, na'r dywediad syml fod angau'r groes yn datguddio cariad Duw, neu os mynnir, y mae mwy yn y dywediad yna nag y byddys yn meddwl wrth ei adrodd. Gallai datguddio cariad olygu datguddio bod Duw yn ein caru ni, heb ddim mwy na hynny; ond nid hynny'n unig a ddatguddir yn y Groes. Yma fe ddatguddir pa ryw beth ydyw'r cariad, a pha sut y mae ef, yn ei hanfod dragwyddol, yn gweithredu. "Yn hyn yr adnabuom gariad," nid cariad Duw a ddywedir, "yn hyn yr adnabuom gariad oblegid dodi ohono ef ei einioes drosom ni."[20] Yma y datguddiodd cariad ei anian. Yr oedd ynddo elfen, felly, nas gellid ei datguddio'n briodol yn ein byd ni ond trwy farw. Dyma'r gwaith addas, naturiol, i'r cariad tragwyddol wedi ei ddyfod yma, a'i ddyfod yma i waredu pechadur—dioddef a marw. Yr oedd rhyw wedd ar fywyd tragwyddol y Duwdod mawr, nad oedd dim arall, mewn byd fel hwn, yn ddatguddiad boddhaol ohoni. Yma y cafodd y byd gynllun o gariad. Yma yr adnabuwyd cariad, y gwybuwyd sut y dylai cariad weithio. Edrych beth a wnaeth cariad Duw, dyna a ddengys i ni beth a ddylai cariad ei wneuthur mewn dynion; ac am hynny'r ychwanega'r apostol: "A ninnau a ddylem ddodi'n heinioes dros y brodyr." Ond ar y groes yr adnabuwyd cariad, y gwelwyd pa beth oedd yn naturiol iddo ac yn deilwng ohono. Y mae'r groes, beth bynnag arall ydyw hi, yn ddatguddiad o'r agwedd ddioddefus sydd ar gariad Duw yn dragywydd."
Y mae'r un peth yn wir am yr Atgyfodiad. Datguddiad ydyw'r trydydd dydd hefyd o rywbeth sy'n bod erioed yn y Duwdod. "Y rhai ydych trwyddo ef yn credu yn Nuw, yr hwn a'i cyfododd ef oddi wrth y meirw, ac a roddodd iddo ef ogoniant, fel y byddai eich ffydd chwi a'ch gobaith yn Nuw."[21] Eglur yw y dyry Pedr, fel ei gyd-apostolion, bwys mawr ar yr Atgyfodiad fel ffact. Efo oedd un o'r prif dystion iddi. Y mae Ceffas ar restr y tystion gan Paul yn y bennod fawr ar yr atgyfodiad. Yr oedd yr atgyfodiad yn gymaint peth yn niwinyddiaeth yr oes Apostolaidd a'r marw ar Galfaria, o'r ddau, gallech feddwl wrth ambell i adnod, yn fwy peth. "Crist yw yr hwn a fu farw, ïe, yn hytrach, yr hwn a gyfodwyd hefyd"; fel pe buasai cyfodi o'r bedd yn fwy angenrheidiol at ein diogelu ni na marw drosom. Ond y gwir ydyw bod y marw a'r codi yn ddwy ochr i'r un gwaith. Mewn amser dilyn ei gilydd y maent; ond o ran eu hystyr dwy wedd i'r un peth ydynt. Y mae'r ddau ddigwyddiad fel ei gilydd yn hanfodol i'n hiechydwriaeth ni. "Yr hwn a draddodwyd dros ein pechodau ni, ac a gyfodwyd i'n cyfiawnhau ni."[22] Amlwg yw yr ystyrid yr atgyfodi yn llawn mor hanfodol i'r gwaith oedd i'n cyfiawnhau ni ag oedd tywallt gwaed ar y pren. Mi wn y ceisir esbonio'r adnod yn aml trwy ddeud mai arwydd o gymeradwyaeth Duw i waith y prynedigaeth yw'r atgyfodiad. Nid wyf yn cofio am un gair o sail Ysgrythyrol i'r golygiad yna; ond beth bynnag am hynny, nid dyna ystyr yr adnod hon. Yr oedd eisiau iddo godi o'r bedd, nid er mwyn dangos bod ei waith ef yn gymeradwy. Ni fuasai ei waith ddim yn gymeradwy nac yn gyflawn heb yr atgyfodi. "Am hyn y mae y Tad yn fy ngharu i, am fy mod i yn dodi fy einioes fel y cymerwyf hi drachefn." Yn wir nid dodi einioes sydd yn rhyngu bodd Duw—difrod ydyw hynny onid oes rhywbeth arall i'w ganlyn—ond dodi einioes er mwyn ei chymryd hi drachefn. Pan ofynnodd Moses i'r Brenin mawr ei ddileu ef o'i lyfr er mwyn y genedl, ni chafodd ei ddymuniad. Pan aeth Abraham i ben Moriah i aberthu ei fab Isaac, fe waharddwyd iddo, er ei fod ef wedi rhyngu bodd Duw wrth gynnyg. Paham y gwarafunodd Duw i ddynion wneuthur peth y caniataodd, ac y gorchmynnodd i'w Fab uniganedig ei gyflawni? Am y buasai eu haberth hwy yn fethiant —ni chawsid mo'i werth llawn ohono—lle yr oedd aberth yr Iesu yn siwr o lwyddo yn ei amcan. Yr oedd y bywyd a roed i lawr yn siwr o ddyfod i fyny yn ei gyflawnder, wedi helaethu ei derfynau. Nid oedd dim difrod, dim afradu, yn ei aberth ef. Ni fyddai fo byth yn sôn am ei angau, heb sôn hefyd am ei atgyfodiad. A'r trydydd dydd atgyfodi" ydyw byrdwn ei ddysgeidiaeth yn y misoedd olaf hynny gyda'r disgyblion. Ac wrth annog dynion i hunanymwadu, y mae cael yn gystal a cholli bob amser yn rhan o'r gwaith. "Pwy bynnag a gollo'i einioes, hwnnw a'i ceidw hi."[23] Pa foddhad i Dduw fyddai colled fel colled? Y peth a'i boddia ef yw colli er mwyn cadw. Felly y mae'r atgyfodiad yn rhan o'r aberth.
Ond wrth ei ystyried felly yr ydys yn ei wneuthur yn fwy na ffact noeth wedi bod a darfod, ac yn gorfod derbyn golygiad Pedr, mai rhywbeth tu cefn i'r ffact sydd yn achub. "Yr hwn a'i cyfododd ef oddi wrth y meirw, ac a roddodd iddo ef ogoniant (at y pwrpas yma y mae'r atgyfodiad a'r gogoneddu yn y nef yn un) fel y byddai'ch ffydd chwi a'ch gobaith yn Nuw." Y mae rhywbeth yn Nuw erioed sy'n cyfateb i atgyfodiad y Mab. Yr ydych trwy gredu ffact yr atgyfodiad fore'r trydydd dydd yn credu yn Nuw. Bellach yr ydym yn dechreu deall paham y gesyd Paul yntau y fath bwys ar yr atgyfodiad. "Os Crist ni chyfodwyd, ofer yw eich ffydd chwi; yr ydych eto yn eich pechodau",[24] hynny yw, yr ydych yn euog eto, heb eich rhyddhau oddi wrthynt. Yn awr pa ystyr fuasai i ddeud fel yna, pe fel digwyddiad noeth yr edrychasid ar y peth? Na, yr ystyr yn ddiau yw, os ydyw'r bywyd a gollwyd heb ei gael yn ôl, heb ei gymryd drachefn, y mae'r gwaith heb ei orffen—nid heb ei gymeradwyo ddim, ond heb ei orffen. Nid yw aberth y groes ddim yn gyflawn heb yr atgyfodiad.
Ac y mae'r gorffen yma ar waith y prynedigaeth, nid wedi digwydd am unwaith yn braw o ddigonolrwydd yr Iawn a dalwyd, ond yn bod erioed, ac yn bod byth bythoedd yn Nuw. Od yw ei gariad tragwyddol ef yn gariad dan ei glwyfau, nid yw hynny ond un wedd i'r pwnc; y mae ar yr un pryd yn gariad dan ei goron. Y mae'r fuddugoliaeth mor dragwyddol â'r aberth. Os ydyw Duw, am ei fod yn Dduw'r cariad, yn gwybod am ryw brofiad nad oes dim yn ein byd ni mor debyg iddo â marw, nid marw heb ei orchfygu ydyw'r marw hwnnw, ond marw sydd yn ris ym mhrofiad bywyd. Y bywyd uchaf mewn bod byw trwy farw ydyw. Ond nid oes dim ohono'n mynd yn ofer ac yn afrad trwy ymaberthu. Y mae bywyd o aberth yn fywyd o ogoniant. Rhaid i ddynion, a rhaid i Dduw dan amodau'n byd ni, ddioddef i ddechreu, a dyfod i fyny wedyn; ond yn ei fywyd tragwyddol ef y mae'r ddau yn cymryd lle ar unwaith. Y mae ei fywyd yn ymgyfoethogi trwy ddioddef. Wrth gyfyngu arno'i hunan, a dodi ei gariad mawr dan y straen o faddeu i droseddwr, felly y mae efe yn ei gyflawni ei hun. Felly y mae yn dwyn ei ewyllys i ben. Y peth drutaf iddo, wedi'r cwbl, ydyw'r peth hyfrytaf ganddo. Dyma'r fel y mae Atgyfodiad Crist yn troi'n fywyd i ni—yn gyfiawnhad i ni yn ôl Paul, ac yn adenedigaeth yn ôl Pedr. Pe na buasai'r atgyfodiad hwn ond peth wedi bod a darfod, pa rinwedd a fuasai ynddo i'n hatgenhedlu ni i obaith bywiol?
Ar y tir yma hefyd y gallwn ni ddeall y berthynas rhwng atgyfodiad Crist ac atgyfodiad y saint. Yr oedd ef yn flaenffrwyth y rhai a hunasant, yn rhan ac yn ernes o'r cynhaeaf mawr, gan nad peth a fu ac a ddarfu rywdro yng Ngwlad Canaan oedd ei gyfodi ef, ond rhywbeth ag y mae ei ystyr yn bod eto. Peth ydyw sydd, er bod yn ddigwyddiad mewn amser, yn fwy na digwyddiad. Grym ydyw sydd ar waith o hyd. Y grym hwn sydd ar waith yn atgenhedliad y saint; obegid y maent yn credu yn ôl gweithrediad nerth ei gadernid ef. A'r grym yma fydd ar waith yn eu cyfodi hwythau o'r bedd. Yr un un ydyw drwodd draw. Gwnewch chwi drydydd dydd Mab Duw yn ddigwyddiad gwyrthiol am unwaith, a chwi a'i hyspeiliwch o'i werth i ni. Fe gafodd Ellis Wyn hyd i galon yr adnod wrth ei haralleirio hi:
"Myfi yw'r atgyfodiad mawr;
Myfi yw gwawr y bywyd."
Nid yn unig y mae ganddo addewid o fywyd tragwyddol, ond dyma fo'r bywyd tragwyddol ei hun. Nid addewid mo hono, ond dechreuad y peth ei hun. Y sawl a gaffo brofiad o rym ei atgyfodiad ef, y mae eu ffydd hwy a'u gobaith yn Nuw. Y bywyd a roddwyd, ac a gymerwyd drachefn, y mae yn Iesu Grist yn awr, yn drysor dihysbydd o gariad i'r neb a gredo ynddo.
Yr ydym weithian ar dir i roddi ystyr deg i'r hen ffigyrau masnachol, a fu'n achos cymaint o gamddysgu. Y mae prynu trwy waed yr Oen yn beth dealladwy ar yr ystyriaeth hon. Y mae maddeuant yn costio i Dduw; ond y mae hefyd yn talu am dano'i Trwy ddwyn y draul o faddeu i'r afradlon y mae Tadolaeth Duw, yn ei pherthynas â ni ddynion, yn medru cael ei ffordd ei hun. Pan osodo efe ei enaid yn aberth dros bechod, efe a wêl ei hâd; efe a estyn ei ddyddiau; ac ewyllys yr Arglwydd a lwydda yn ei law ef.[25] Wrth ddilyn y llinell yma ni gawn ymadael â lliaws o wyrdroadau sydd wedi blino'r Eglwys. Ni fydd mwyach achos gwneud rhwyg yn y Duwdod, na rhwng y personau Dwyfol, na rhwng y priodoleddau Dwyfol chwaith. Ni bydd cariad mwyach yn cynnyg un peth, a chyfiawnder yn cynnyg peth arall. Ni fydd person Dwyfol yn marw by arrangement, chwedl John Roberts o'r Tai Hen, i foddio person Dwyfol arall; oblegid, fel y dywedai Emrys ap Iwan, "Nid mab mwyn i dad dreng ydyw Iesu Grist." Y mae ystyr yr aberth ym Mherson y Mab erioed; ac y mae'r Tad a'r Ysbryd yn gyfrannog ynddo. Yn nwylaw'r Ysbryd Glân yn wir y mae'r cariad a ymaberthodd drosom ni yng Nghrist yn troi'n gariad i'w dywallt yn ein calonnau ni. "Efe a gymer o'r eiddof, ac a'i mynega i chwi." Bellach y mae cawodydd y fendith, sy'n dyhidlo ar etifeddiaeth yr Arglwydd, i'w gwrteithio hi wedi ei blino, yn gawodydd y Dwyfol Glwyf.
PENNOD III.
Y CYMOD A'R GREADIGAETH.
GAN fod y drefn i faddeu i bechaduriaid yn datguddio bywyd tragwyddol Duw, ni a ddisgwyliem iddi fod ar lwybr cynefin Duw yn ei holl waith. Os yw sylfeini natur a gras yn y bywyd hwnnw, rhyfedd fuasai bod y ddau heb ryw gyfathrach ddofn â'i gilydd. Disgwyliem gael, wrth chwilio, ryw wirionedd pwysig yn cyfateb i deitl Llyfr Wiliam James, Aberdar, Cristnogaeth yn Coron Creadigaeth, "Christianity the Goal of Nature.'"'
Ac ar doriad cyntaf gwawr athroniaeth grefyddol dan yr Efengyl dyna a gawn ni, yr Apostolion yn dechreu gweled perthynas gudd rhwng yr Efengyl oedd yn achub pechaduriaid a gwaith Duw mewn natur. Os dywedir mai go brin yw'r llinell yma yn y Testament Newydd, yr ateb yw mai prin yw athroniaeth o gwbl yn yr oesoedd cyntaf oll, ac nad yw'r llinell yma ddim prinnach. Y mae'r cyfeiriadau byrion a geir, pa fodd bynnag, yn awgrymu bod eisoes gorff o addysg ar y llinell yma mewn rhyw gylchoedd ym mysg y disgyblion. Buasai'r awgrym a deflir yn rhagymadrodd y Llythyr at yr Hebreaid. yn rhy fyr i fod yn ddealladwy, oni buasai bod y drychfeddwl yn un gweddol gynefin i'r darllenwyr. "Yr hwn, ac efe yn ddisgleiriad ei ogoniant ef, ac yn gyf-argraff ei hanfod ef, ac yn cynnal pob peth trwy air ei nerth, wedi puro'n pechodau ni trwyddo ef ei hun, a eisteddodd ar ddeheulaw'r mawredd yn y goruwchleoedd." Buasai'n gofyn dywedyd mwy neu beidio dywedyd cymaint. Yr un ffunud am ragymadrodd Efengyl Ioan, y tebyg yw fod y deunaw adnod yna'n grynhodeb o athrawiaeth nad oedd na newydd na dieithr yn y cylch y bwriedid y llyfr ar ei gyfer. "Hwn oedd yn y dechreuad gyda Duw. Trwyddo ef y gwnaethpwyd pob peth; ac hebddo ef ni wnaethpwyd dim ar a wnaethpwyd. Ynddo ef yr oedd bywyd; a'r bywyd oedd oleuni dynion. . . . Yr oedd y gwir oleuni, sydd yn goleuo pob dyn, yn dyfod i'r byd." Y mae'n amlwg bod rhai o athrawon yr oes Apostolaidd yn arfer dysgu bod i Fab Duw ei le mewn creadigaeth yn gystal ag mewn prynedigaeth; ac anawdd peidio â meddwl bod Efengyl Ioan yn tynnu darlun cywir wrth briodoli hadau'r ddysgeidiaeth yna i'w Hathro hwy. "Y mae fy Nhad yn gweithio hyd yn hyn; ac yr ydwyf finnau yn gweithio."[26]
Ond yr ysgrythur lle y ceir yr athrawiaeth wedi ei datblygu fwyaf ydyw'r bennod gyntaf o'r Epistol at y Colossiaid. I ba raddau yr oedd a fynnai cyfeiliornadau â naws Gnosticiaeth arnynt â ffurf yr athrawiaeth sydd bwnc heb orffen ei benderfynu. Dylid cofio wrth ddarllen yr esbonwyr fod yr hyn a ddisgrifiant hwy fel Gnosticiaeth yn ddiweddarach dipyn nag amser Paul, ond fod y casgliad a dynnant yn un eithaf teg, nad tŵf undydd unnos oedd y Gnosticiaeth honno pan gawn ni ei hanes hi mewn llyfrau.
Y mae'r Epistol yma hefyd yn mynd ym mhellach o gryn lawer ar y llinell a awgrymir yn "Ioan" a'r "Hebreaid," a'r "Ephesiaid." Y tu allan i'r "Colossiaid," y peth a gawn ni amlycaf yw perthynas creadigaeth â pherson y Mab: yma ni gawn ei pherthynas hi â'i waith ef hefyd. Dyma ddau bwnc mawr y bennod gyntaf ar ôl y rhagymadrodd, Iesu Grist yn sylfaen pob creadigaeth o ran ei berson, ac yn goron pob creadigaeth yng ngwaith y cymod. Er mai'r olaf o'r ddau ydyw'n testun ni, fe dâl i ni fwrw golwg frysiog ar y llall yn ogystal, pe na bâi ond i osod athrawiaeth yr Iawn yn ei pherthynas briodol ag athrawiaeth y Drindod. Fe ofynnir yn aml paham y mae'r Mab yn Waredwr, ac nid y Tad neu yr Ysbryd, heb gofio mai oddiwrth drefn yr iechydwriaeth y cawsom ni'n gwybodaeth am y Drindod fendigaid. Ac yn lle gofyn paham y mae'r Mab yn Brynwr, gofyn a ddylem pa briodolder sy mewn galw Prynwr dynion. yn Fab Duw.
Iesu Grist yn Sylfaen pob Creadigaeth o ran ei Berson.
Nid yr un oedd cwestiynau'r oes Apostolaidd â'r cwestiynau sy'n ein blino ni. Ag arfer cyffelybiaeth Martineau ar fater arall, nid yw'r cwch ganddynt hwy ddim yr un ochr i'r afon â ni; ond y mae yn gwch mor hwylus fel y byddai'n werth mynd trosodd i'w nôl, hynny yw, y mae'n werth i ni geisio deall y cwestiwn oedd yn blino'r oes honno, nid er mwyn y cwestiwn ei hun, ond er mwyn yr atebiad sy gan Paul iddo. Y cwestiwn a flinai bobl feddylgar y pryd hwnnw oedd, Pa fodd y medrodd Duw greu? Yr un un ydoedd a'r cwestiwn a boenai ryw eneth bach a adwaenwn, sydd erbyn hyn yn ferch ifanc. Ei brawd chwech oed oedd yn dangos darluniau Beiblaidd i'w chwaer fach ddwy flwydd yn iau nag ef. "Dyma," meddai fo, "lun Duw yn creu'r byd; ac fe greodd y byd," meddai'r bychan, "o ddim." Nag-e," meddai'i chwaer bedair oed, "o hono'i hun, nid o ddim."
Dyna'r ymholiad oedd yn blino dysgedigion yn amser Paul. Sut y medrodd Duw greu? Digon gennym ni ei fod wedi creu; ond yr oeddynt hwy yn ymguro yn erbyn y dyrysbwnc anorffen yna; a hwy a ddyfeisiasent atebion goreu y medrent iddo. Sut y medrodd Duw greu, a chreu byd fel a adwaenom ni? Sut y medrodd y tragwyddol berffaith roddi bod i fyd cymysglyd amherffaith fel hwn? Yr ateb oedd, na chreodd ef mo hwn. Y cwbl a greodd ef oedd y creadur cyntaf—creadur mor wych nad oedd yn anair i Dduw ei hunan fod wedi ei greu. Ac yna fe greodd hwnnw un tipyn is nag ef ei hun, a hwnnw un is wedyn, nes dyfod rhyw greadur i fod o'r diwedd, digon islaw Duw i roi bod i'r greadigaeth amherffaith y gwyddom ni amdani. Y gadwyn yna oedd y thronau, yr arglwyddiaethau, y tywysogaethau, a'r awdurdodau, y sonia'r Apostol amdanynt—y cyfryngau oedd gan y Brenin Mawr rhyngddo a natur a mater a dyn rhag llychwino'i fysedd trwy roi bod i'r pethau cyffredin hyn yn ddigyfrwng. Fe ddaeth i lawr o'i fawrhydi unig ar hyd grisiau maith. Dyna gwestiwn y byd oedd y pryd hwnnw: Sut y medrodd Duw greu? Er mwyn ei ateb rhaid oedd cael hyd i rywbeth yr oedd y philosoffyddion yma'n ei gredu. Yr oeddynt yn credu'r Efengyl. "O'r goreu," meddai Paul, "os ydych yn credu'r Efengyl, os ydych yn credu bod Duw wedi ei ddatguddio'i hunan yn natur dyn—mewn natur greedig ac amherffaith, ni ddylai bod dim anhawster i chi gredu ei fod ef wedi creu." Ni pherthyn dim anhawster i'r athrawiaeth ddarfod i Dduw greu pob peth, ond sy'n perthyn i'r athrawiaeth ei fod ef yn achub dynion trwy ddyfod yn un ohonynt. Cymerwch eich safle ar yr iechydwriaeth sydd yng Nghrist, a chi ddeallwch y dirgelwch sy'n perthyn i greadigaeth hefyd. "Gan ddiolch i'r Tad," meddai'r Apostol, yr hwn a'n gwnaeth ni yn gymwys i gael rhan o etifeddiaeth y saint yn y goleuni; yr hwn a'n gwaredodd ni o feddiant y tywyllwch, ac a'n symudodd ni i deyrnas Mab ei gariad; yn yr hwn y mae i ni brynedigaeth trwy ei waed ef, sef maddeuant pechodau; yr hwn yw delw'r Duw anweledig, cyntafanedig pob creadigaeth." Nid y creadur cyntaf a feddylir ddim, ond cyntaf—anedig creadigaeth, dechreu teulu yn y Duwdod mawr. Sut y medrodd y Brenin Mawr greu? Wel, yr oedd posibilrwydd creadigaeth ynddo fo er tragwyddoldeb, ac ynddo yn yr un fan a phosibilrwydd achubiaeth ym Mherson y Mab. Yr oedd rhyw wedd ar fywyd y Duwdod a wnâi greu yn beth posibl iddo; ac yr oedd honno'r un wedd yn union ag a wnâi ddatguddiad a phrynedigaeth yn bosibl. Unrhyw syniad am Dduw a'i gwnelo fo, dan enw o'i barchu a'i fawrhau, yn rhy fawr i ddyfod allan o hono'i hun mewn creadigaeth, y mae yn drwyadl anghristnogol, gan y buasai yr un syniad yn ei anghymwyso ef i ddyfod i lawr at ddynion er mwyn eu hachub.
Ond cwestiwn arall sy'n blino'n hoes ni, nid Pa fodd y medrodd Duw greu, ond Pa fodd y medrodd y Duw a greodd bob peth ei ddatguddio'i hunan fel un ohonom ni, a dyfod yn Waredwr inni? Dyna'r cwestiwn yn awr.
Ond os ydyw'r cwestiwn yn un gwahanol, y mae'r un atebiad ag a gyfarfyddai ag anawsterau oes yr Apostol yr un mor gyfaddas i gwestiwn ein hoes. ninnau—gwreiddyn iechydwriaeth a chreadigaeth yn yr un fan—person y tragwyddol Fab yn sylfaen y naill a'r llall. A ydych chwi'n methu gweld sut y gallai Duw ddyfod yn ddyn? Y mae yma anhawster yn ddiau, eithr nid dim ond yr un anhawster ag sydd ynglŷn a gwaith Duw yn creu. Yr un anhawster hanfodol ydyw'r ddau sut y medrodd Duw ddyfod yn ddyn, a sut y medrodd Duw greu o gwbl; oblegid dyfod allan o hono'i hunan mewn datguddiad—ei ddatguddio'i hun mewn peth llai nag ef ei hun oedd pob un o'r ddau. Os medrodd ef wneud y naill heb ei fychanu ei hunan, paham na allasai wneud y llall? Gwedwch chi'r ymgnawdoliad, yr ydych yn cau ar y Duw Mawr yn ei ddistawrwydd. Duw anweledig ydyw, a delw ohono'i hun yn ei fynwes er tragwyddoldeb. Y mae posibilrwydd creadigaeth a phosibilrwydd datguddiad yn gorwedd yn y Duwdod erioed, am fod Duw yn Fab yn gystal a Thad. Y posibilrwydd yna, y medr yna i ddyfod allan ohono'i hun ydoedd cyntaf—anedig pob creadigaeth. Dyna ydyw'r hyn a eilw diwinyddion yn ail berson yn y Drindod, sylfaen gweithrediad yn Nuw—y wedd yna ar fywyd y Brenin Mawr, sy'n rhoi modd iddo ei ddatguddio'i hun mewn natur a gras. Dyna'r Ail Berson yn yr hanfod. Yn yr un fan y mae gwreiddyn creadigaeth a gwreiddyn yr ymgnawdoliad.
Hwyrach y bydd rhai o geidwaid yr athrawiaeth, wrth ddarllen y llinellau hyn, yn barod i ofyn yr hen gwestiwn: A fuasai'r Mab yn ymgnawdoli oni buasai i ddyn fynd yn bechadur? Ni pherthyn i mi geisio ateb y cwestiwn yn y fan hyn; ond y mae hyn o wir, beth bynnag, yn y ddysgeidiaeth a ddaeth i Gymru yma trwy Thomas Charles Edwards, yr oedd medru dyfod yn ddyn yn perthyn i Fab Duw erioed. A ddaethai'r medru yna'n ffact pe na ddaethai pechod i mewn, sydd gwestiwn arall; ond yr oedd y posibilrwydd yno erioed. Os nad oedd, y mae creadigaeth ei hunan yn mynd yn beth anesboniadwy. Nid ydym yn deall yr ymgnawdoliad; ond yr ydym yn ei gredu, fel y credwn aml i beth mawr arall, am na allwn ddeall dim arall yn iawn hebddo. " Ynddo ef," yn y Mab, "y mae pob peth yn cyd—sefyll." Efo o ran ei berson ydyw sylfaen pob creadigaeth.
Iesu Grist yn goron pob Creadigaeth yng Ngwaith y Cymod.
Hyd yma y mae'r Apostol ar yr un tir â'r rhagymadrodd i Efengyl Ioan, ac â rhai awgrymiadau eraill a welir yma ac acw yn y Testament Newydd. Trwyddo ef," meddai Ioan, "y gwnaethpwyd pob peth." "Trwyddo ef," meddai Paul, "y crewyd pob dim ar sydd yn y nefoedd, ac sydd ar y ddaear, yn weledig ac yn anweledig, pa un bynnag ai thronau, ai arglwyddiaethau, ai tywysogaethau, ai meddiannau, pob dim a grewyd trwyddo ef ac erddo ef." Weithian y mae yn mynd rhagddo i ddywedyd rhagor na hyn. Nid yn unig y mae creadigaeth a'i sail ar berson Mab Duw, ond hefyd yn ei waith ef fel Gwaredwr dynion y mae'r greadigaeth yn cyrraedd ei choron. "Oblegid rhyngodd bodd i'r Tad drigo o'r holl gyflawnder ynddo ef; ac wedi iddo wneuthur heddwch trwy waed ei groes ef, trwyddo ef gymodi pob peth ag ef ei hun." Cymodi pob peth" a ddywedir, nid cymodi dynion. yn unig, ond cymodi pethau; a rhag bod dim petruster fe chwanega'r Apostol: "trwyddo ef, meddaf, pa un bynnag ai pethau yn y nefoedd ai pethau ar y ddaear." Pa eisiau cymod oedd ar greadigaeth? Pa ystyr oedd i gymodi pob peth â Duw, a chymodi ar sail heddwch trwy waed y groes? Nid yw'r pethau hyn ddim yn ddeiliaid maddeuant. Yr ydym yn gweld rhyw briodolder mewn cysylltu cymodi dynion â'r groes; ond atolwg, beth sydd a fynno'r groes a chymodi natur? Y mae'n wir nad oedd ar natur ddim eisiau maddeuant; oblegid ni fedrai hi ddim pechu; ond y mae rhywbeth ynddi hithau sy'n gofyn yr un amynedd Dwyfol i ymwneud â hi ag oedd yn ofynnol i faddeu i bechadur. Y mae amherffeithrwydd mewn natur. "Ni chreodd Duw," ebe'r Dr. Brown o Fedford, "ddim yn berffaith, ond pob peth i'w berffeithio." A dyna hanes y greadigaeth, dyna'r ymddatblygu graddol sydd drwyddi oll: neshau y mae hi at fwriad y Creawdwr. Yn ol Mr. Frederick Shiller o Rydychen, athronydd heb ddim llawer o gydymdeimlad rhyngddo a Chrefydd Efengylaidd fel yr ŷm ni yn ei deall, dyna ydyw ymddatblygiad natur, Duw yn tynnu'r greadigaeth i gymod ag ef ei hun. Cymodi sy'n mynd ymlaen ym mhob man.
Ym mhellach, y mae'r cymodi yma'n beth sy'n cynnwys rhyw fath o aberth hefyd. Cof gennyf glywed John Ogwen Jones yn pregethu ar y "Gronyn Gwenith," ac yn gweld deddf y gronyn gwenith ym mhob man; ac fe wnaeth un sylw na choeliodd braidd neb mo hono ar y pryd. Da yr wyf yn cofio, er nad oeddwn ond bachgen, y collfarnu oedd ar y sylw mewn rhyw weithdy bach drannoeth. Tybied yr wyf weithian y gwyddai'r pregethwr lawn cymaint am ei bwnc a'r glaslanciau oedd yn ei feirniadu. Dyna oedd y sylw: "Beth ydyw creu wedi'r cwbl ond math o aberth?" Ond od oedd hwn yna'n ddywediad rhy gryf, os nad oedd creu ynddo'i hun yn aberth, y mae dygymod a chreadigaeth amherffaith yn dyfod i drefn ac yn ymagor i gyfeiriad ei chynllun yn aberth bid a fynno; fel nad yw'n ormod deud fod a fynno heddwch trwy waed y groes rywbeth a chymodi pethau yn gystal ag â chymodi dynion. Ni fuasai dim eisiau i Grist farw, y mae'n wir, i gymodi natur â Duw; ond yr oedd eisiau'r un dymer amyneddgar, rasol, ag a roes fodd iddo farw, i ddygymod â'r amherffaith ym mhob man. Pa wyddon a fesur byth y dioddefgarwch a ddangosodd Duw pan oedd ei ysbryd ef yn ymsymud ar wyneb y dyfroedd, i ddeor bywyd a threfn o'r tryblith? Wedi i'r ddaear ymffurfio'n blaned, gymaint o dymheru a chyweirio a fu arni—ei thempro yn y tân a'r rhew, ei llunio a'i bugeilio hi nes ei chael yn well fferm i bob tenant newydd a fu ar ei hwyneb hi hyd yma. Oedd, yr oedd eisiau amynedd tebyg i'r amynedd a wnaeth gymod ar Galfaria, i ddygymod a syrthni a marweidddra elfennau natur yn cymryd eu llunio at bwrpas eu Crewr.
Ond ar Galfaria y datguddiwyd yr amynedd yma'n llawn. Nid adnabuesid mo hono fel y mae oni buasai am Galfaria. Yr oedd y peth yn Nuw o hyd; ac felly yr oedd ei ddelw ar holl waith dwylaw Duw. Ond wrth brynu dynion y dangoswyd ef yn ei gyflawnder. Ac at hwn y mae'r Apostol yn brysio: "A chwithau, y rhai oeddych ddieithriaid a gelynion mewn meddwl trwy weithredoedd drwg, " nid oedd natur ddim felly. Nid oedd ynddi hi ddim gelyniaeth, dim tynnu'n groes i ewyllys Duw, dim ond annibendod. Fe gymerai natur fud bob triniaeth a roddid iddi, er bod y driniaeth weithiau yn lled hir cyn dwyn ffrwyth; ond am bechadur, y mae hwn yn elyn trwy weithredoedd. "A chwithau yr awrhon hefyd a gymododd efe yng nghorff ei gnawd ef trwy farwolaeth, i'ch cyflwyno chwi yn sanctaidd, ac yn ddifeius, ac yn ddiargyhoedd, ger ei fron ef." Do, fe fedrodd y cariad digyffelyb, oedd mor dirion wrth yr amherffaith yn holl waith ei ddwylaw gael ffordd i faddeu i bechadur; ac yn y drefn i faddeu y daeth i'r golwg yr hyn oedd yn bod o'r blaen, a'r hyn yr oedd rhyw eiliw o'i ddylanwad drwy'r greadigaeth oll.
"Pinacl ei fwriad oedd Pen Calfaria."
Yno y cyrhaeddodd creadigaeth ei choron. Y mae'r Oen a laddwyd yn sefyll ar Fynydd Seion, rywle tua chopa creadigaeth ei Dad, ac yn gweiddi ar y pererinion sy'n dringo'r bryn
"Draed luddedig, dowch i fyny, Ymestynnwch, ddwylaw, 'mlaen."
Ni ellir gorffen y cymodi cyffredinol nes i'r ddawn honno yn Nuw sydd yn cymodi pob peth gael ei chyfle goreu i ymddisgleirio. Y mae'r gwaith o gymodi anian yn aros heb ei gwblhau nes cymodi'r hwn oedd i fod yn arglwydd iddi, a'i gyflwyno yn ddiargyhoedd. Gellir dywedyd am alluoedd anian, fel y dywedir am saint yr hen oesoedd, eu bod hwythau heb dderbyn eu haddewidion eto, heb gyrhaeddyd eu man uchaf, heb gyflawni'r peth a osodwyd iddynt, "fel na pherffeithid hwynt hebom ninnau."
Yr ydym bellach wedi dyfod ris ymlaen o'r lle'r oeddym yn niwedd yr ail bennod. Yno gwelsom fod yr Iawn yn elfen dragwyddol yn y Duwdod. Yma gwelwn fod yr elfen hon wedi gadael ei hôl ar waith Duw mewn creadigaeth. Gwir fod rhaid cael datguddiad mawr i weld y datguddiadau is yn eu gogoniant; eithr nid yw hynny ond y peth a gawn ym mhob man wrth sylwi ar berthynas Trefn yr Efengyl â rhannau eraill o ffyrdd Duw. Dyn wedi adnabod Duw yng Nghrist yn unig a fedr ei adnabod ef yn iawn. mewn natur a Rhagluniaeth. Ond wedi cael y datguddiad mawr y mae yn goleuo pob datguddiad is. Y gwahaniaeth rhwng yr is a'r uwch a'n tery ni gyntaf, nes ymddangos o'r Efengyl yn eithriad yn llywodraeth Duw. Y syndod cyntaf yw, gymaint uwch na'i waith cyffredin yr aeth yn Nhrefn y Cadw; ond pan adnabydder y Drefn yn well, y syndod nesaf yw, mor debyg iddo'i hun, ac mor deilwng ohono'i hun ydyw Duw ym mhob man. Nid rhyw ail-feddwl yn y Duwdod ydyw gras a maddeuant trwy aberth, namyn y peth y disgwyliasech i Dduw ei wneuthur yn amgylchiad pechadur, ped adnabuasech ei gariad mawr yn fwy trwyadl. Po fwyaf a astudiom ni ar ddeddfau ei deyrnas ef, egluraf y gwelwn, mai "gweddus iddo ef, o herwydd yr hwn y mae pob peth, a thrwy'r hwn y mae pob peth, wrth ddwyn meibion lawer i ogoniant, berffeithio Tywysog eu hiechydwriaeth hwy trwy ddioddefiadau."
PENNOD IV.
AWDURDOD I FADDEU PECHODAU.
YN y ddwy bennod o'r blaen gwelsom fod yr Iawn yn ddatguddiad o rywbeth oedd yn bod erioed yn Nuw, a bod yr hyn oedd yn bod erioed yn Nuw wedi gosod ei ddelw ar holl waith Duw yn y greadigaeth. Y mae'r maddeuant felly, fel y'i datguddir yn angau'r Groes, bob amser, ac o angenrheidrwydd, yn golygu aberth a dioddef i Dduw. Y mae yn golygu llawenydd hefyd, ond llawenydd a brynir trwy ofid ydyw. Ni all ef ddim maddeu pechod heb ddyfod i mewn i'r gofid y mae pechod yn ei olygu i bawb da. Ac heblaw pechod y tu yma i bechod—y mae anawsterau eraill creadigaeth amherffaith yn pwyso ar y Creawdwr. Arno ef y disgyn y boen a'r ymdrech o'u cymodi hwy, o'u cael hwy i gysondeb a'i ewyllys ei hun. Rhaid i ni fynd gam ym mhellach yn awr, a gofyn, beth sy'n peri bod maddeuant a chymod, a phob peth tebyg i gymodi a maddeu, yn golygu straen ar garedigrwydd Duw. Paham na fedrai fo faddeu ar ei union heb deimlo unrhyw anhawster, gan fod mor dda ganddo faddeu?
Y mae'r Eglwys wedi arfer meddwl fod gan y Testament Newydd atebiad clir i'r gofyniad hwn; ac yn sicr y mae'r Apostolion yn bendant iawn arno; ac am a welaf fi, yr unig ffordd sy gan ddiwinyddiaeth ddiweddar i fychanu'r gainc yma yn eu dysgeidiaeth hwy ydyw dywedyd mai blas syniadau Iddewig ar feddwl yr Oes Apostolaidd sy'n cyfrif amdano. mae'r Epistol at yr Hebreaid yn ddiau yn dipyn o broblem i ddiwinyddiaeth ddiweddar; ond fe lwydda dysgawdwyr fel Fairbairn a Moberley a Lofthouse i droi min dadl diwinyddion Efengylaidd ar ddysgeidiaeth Paul a Phedr ac Ioan. Dangosant mai ôl magwraeth Iddewig yw'r duedd i edrych ar aberth Crist trwy ddrych aberthau'r gyfraith. Ond un peth nas gwnânt yn foddhaol o gwbl ydyw esbonio ystyr maddeuant. Cawn weld yn y bennod nesaf pa le y mae hyd yn oed y rhai goreu ohonynt yn syrthio'n fyr. Y cwbl yr amcenir ato yn y bennod hon fydd adrodd unwaith eto y golygiad Apostolaidd fel yr wyf fi yn ei ddeall. Ac ni ellir gwneuthur hynny heb ddwyn ar gof i'r darllenydd, fod hadau'r ddysgeidiaeth Apostolaidd ar faddeuant yn nysgeidiaeth eu Hathro hwy.
Ni fynnem ar un cyfrif ddibrisio'r gymwynas fawr a wnaeth yr awduron a nodwyd a'u cyffelyb â'r Eglwys trwy'n rhybuddio rhag elfennau gwrthun yn yr hen athrawiaeth. Yr oedd eisiau hynny yn ddiau; ond y gwir plaen ydyw, fod un idea yn nysgeidiaeth y Gwaredwr ei hun mor ddieithr i feddwl Seisnig yr oes yma, cyn i Denney a Forsyth ysgrifennu, a dim sydd yn nysgeidiaeth Paul. Dyna ydyw honno, "Awdurdod i faddeu pechodau." "Fel y gwypoch fod awdurdod gan Fab y Dyn ar y ddaear i faddeu pechodau, yna y dywedodd efe wrth y claf o'r parlys, Cyfod, cymer dy wely i fyny, a dos i'th dŷ."[27] Awdurdod i faddeu, hawl i faddeu, pa feddwl y mae'r gair yn ei gyfleu i'r rhai a fyn fod maddeu yn beth hawdd, nis gwn. Tybed eu bod hwy o'r farn mai rhyw awdurdod seremonïol yn unig ydyw hon, fel yr awdurdod i rannu gwobrau mewn cystadleuaeth, neu fel yr awdurdod sy gan Frenin i rannu teitlau? Nid dyna feddwl yr Iesu y mae'n bur amlwg, namyn rhyw awdurdod a fyddai yn ei grym ym mhob man, nad oedd apêl oddiwrth ei dyfarniad mewn unrhyw lys. "Ha fab, cymer gysur; maddeuwyd i ti dy bechodau." Deallwyd ef felly gan ei wrandawyr. Gwybuant hwythau ei fod ef wrth gyhoeddi maddeuant yn gwneuthur rhywbeth mawr, yn llefaru mewn gwirionedd dros Dduw; ac nid yw yntau yn cywiro'r argraff honno. A phan roes yr Iesu awdurdod i faddeu ac i wrthod maddeu i'w Apostolion, yr oedd ef yn teimlo ei fod yn cyfrannu rhywbeth mawr a phwysig iddynt. " Pwy bynnag y maddeuoch eu pechodau, maddeuir iddynt; a'r eiddo pwy bynnag a atalioch, hwy a ataliwyd."[28] Y maddeuant oedd i'w bregethu yn ei enw ef ym mysg yr holl genhedloedd gan ddechreu yn Jerusalem.[29] Nid rhywbeth y gallai unrhyw enw ei awdurdodi ydoedd. Rhywbeth i'w gael trwy ei gyfryngdod ef oedd hwn; ac yr oedd a wnelai y profiadau mawr yr aeth trwyddynt wrth farw ac atgyfodi rywbeth â'r edifeirwch a'r maddeuant oedd i'w pregethu yn ei enw ef. Pa ddefnydd bynnag a wnaeth Paul a'r Apostolion eraill o ddefodau Iddewig i esbonio'r peth, y mae'r peth ei hun—yr idea o awdurdod i faddeu, ac o berthynas maddeuant a chyfryngdod y Mab—yn rhan o'r Efengyl fel y gadawyd hi gan yr Iesu.
A'r hyn a ddysgodd yr Iesu yn ei fywyd a ddatguddiodd efo'n llawnach fyth yn ei angau. Ac os cawn ni le i feddwl bod y drychfeddwl yma gan yr Apostolion, y drychfeddwl o awdurdod i faddeu, a honno'n seiliedig ar gyfryngdod Crist Iesu, teg ydyw casglu mai dyma oedd yn eu meddyliau yn y cyffredin, pan grybwyllent yn fyr, heb eglurhad pellach, am faddeuant trwy ei waed ef.
Gwir nad yw'r Iesu ei hun yn egluro perthynas maddeuant a'i ddioddefiadau ef; ond y mae'r idea fod maddeu yn beth anawdd yn cael ei thybied yn amlwg yn hanes y claf o'r parlys. "Pa un hawsaf ai dywedyd Maddeuwyd i ti dy bechodau, ai dywedyd Cyfod a rhodia?" Fe olyga hyn yn un peth fod y ddau yn anawdd. Yr anhawsaf o'r ddau i'w ddywedyd yw "Cyfod a rhodia "; yr anhawsaf ei wneuthur ydyw "Maddeuwyd i ti dy bechodau." Ond y mae'r ddau yn anawdd; ac i brofi ei awdurdod i wneuthur y naill y dywedodd yr Iesu'r llall. "Fel y gwypoch fod awdurdod gan Fab y Dyn ar y ddaear i faddeu pechodau, yna y dywedodd efe wrth y claf o'r parlys, Cyfod, cymer dy wely i fyny, a dos i'th dŷ." Yn ei fryd a'i fwriad ef sacrament ei awdurdod i faddeu oedd ei awdurdod i gyflawni'r wyrth. Os felly, y mae maddeu pechodau mor bell o fod yn beth hawdd, rhwydd, digost, fel y mae'n perthyn i'r un urdd o weithredoedd a gwyrthiau ym myd natur. Ni charai dyn ddim pwyso gormod ar gasgliadau anuniongyrch; ond nid oes fodd gwrthwynebu'r casgliad hwn beth bynnag, fod maddeuant gwerth ei gael, a gwerth ei roi, i feddwl yr Iesu, yn rhywbeth difrif a phwysig iawn, nid o gwbl yn rhyw gardod i'w daflu'n ddifeddwl heb wybod oddiwrtho. Beth bynnag oedd maddeuant ganddo ef, yr oedd yn bob peth ond hynny.
Ond yn ei angau ef y datguddiwyd pa beth ydoedd. Y Groes a ddangosodd pa sut faddeuant a gyhoeddid yn ei enw ef, maddeuant rhad i'r pechadur, ond drud i'r maddeuwr, a dehongli maddeuant yn y wedd yma oedd un o brif negesau'r apostolion.
Ac er mwyn cael allwedd hwylus i'w dysgeidiaeth hwy, ni gymerwn ysgrythyr y bydd braidd bob llyfr o bwys ar yr Iawn yn traethu rhywfaint arni, Rhufeiniaid iii., 25—26. "Yr hwn a osododd Duw yn iawn, trwy ffydd yn ei waed ef, i ddangos ei gyfiawnder ef, trwy faddeuant y pechodau a wnaethid o'r blaen, trwy ddioddefgarwch Duw; i ddangos ei gyfiawnder ef y pryd hwn; fel y byddai efe yn gyfiawn, ac yn cyfiawnhau y neb sydd o ffydd Iesu." Ymddengys i mi, er na ellir, mewn cyn lleied a hyn o gwmpas, geisio profi hynny bob yn rhan, 'mai meddyliau'r ysgrythyr hon sy tu cefn i liaws o adnodau ar y pwnc, nid yn epistolau Paul yn unig, ond trwy'r Testament Newydd i gyd. Nid na ellir, yng ngwaith Paul a'r apostolion. eraill, ystumio llawer adnod a'u hesbonio fel ag i droi'r ystyr hon heibio, a dywedyd fod Rhuf. iii., 25—26 yn eglurhad eithriadol ar yr athrawiaeth, o'r naill du i'r llifeiriant cyffredin o addysg—eglurhad a lliw mwy Iddewig na chyffredin arno. Y mae ysgrifenwyr sydd a'u bryd ar esbonio i ffwrdd, yn fedrus odiaeth ar osgoi pwyslais naturiol y Testament Newydd. Er enghraifft, fe geir esbonwyr mor ragorol a Westcott yn ceisio'ch perswadio chi nad oes dim mwy—dim llawer mwy beth bynnag—yn yr idea of lanhau trwy waed Crist, na bod bywyd Crist Iesu yn dyfod yn fywyd i ninnau. Einioes y creadur, meddant, ydyw'r gwaed; ac ystyr bod gwaed Iesu Grist yn glanhau oddiwrth bechod ydyw bod ysbryd Iesu Grist yn cael ei gyfrannu i ni i'n puro ni. Y mae hyn yn wir bid sicr, ond nid dyma wir yr adnod, I Ioan i. 7; a'r cwbl a ddywedwn ni yw, bod ysgrythyr Paul llawn cyn debyced o fod yn allwedd i'r golygiad Apostolaidd a'r dyfeisiau diweddar hyn.
Esbonio Rhufeiniaid iii. 25-26.
Fel y gŵyr pob efrydydd o'r Rhufeiniaid, y mae'r cyfieithiad yn bur anfoddhaol.
"Yr hwn a osododd Duw." Gallai hwn olygu naill ai penodi, gosod mewn swydd, neu ynte osod allan, gosod ger bron. Y diweddaf, y mae'n debyg, yw'r goreu, am mai hwn sy'n cytuno oreu a phrif ddrychfeddwl y ddwy adnod. "I ddangos ei gyfiawnder ef," ebai adn. 25; "i ddangos ei gyfiawnder ef y pryd hwn," ebe adn. 26. Dangos ydyw gair mawr yr ysgrythyr yma; ac â hynny yn sicr fe gytuna gosod ger bron " " yn well. "Yr hwn a osododd Duw ger bron yn iawn."
"Yn Iawn." Yr hen esboniad ar hwn y mae hyd yn oed y rhai a ymladdant yn ei erbyn fel mater o ddiwinyddiaeth yn ei dderbyn fel eglurhad. 'Yr hwn a osododd Duw yn gymodfa," "yn sail cymod" neu yn "fan cymodi." Y cyfieithiad y mae Fairbairn yn ei ddewis ydyw, " yr hwn a osododd Duw yn ddyhuddol," sef yn ddyhuddwr neu yn un dyhuddol. O ran ei ramadeg yn wir gall y gair fod yn wrywaidd neu yn amlaid; eithr pa un bynnag o'r ddau a ddewisom y mae'r idea o gymod i mewn—gŵr o gymod neu sylfaen cymod. Gwell, at ei gilydd, yr ystyr amlaid. Defnyddir ef yn y Deg a Thriugain am y drugareddfa oedd yn gaead i Arch y Cyfamod, megis yn Lefiticus xvi. 2. Yn Iesu Grist y mae Duw yn dyfod i gymod a dynion. Ac os gofyn rhywun, pa un ai cymodi Duw yr ydys ynte cymodi dynion, ateb Harnack sy'n ddigon ar hynny wedi'r elom dan y wyneb, y mae'r ddau yn mynd yn un. Y mae rhyw bethau y mae yn rhaid cael dau i'w gwneuthur hwy. Y mae cweryla felly; ac y mae cymodi felly hefyd.
Trwy ffydd yn ei waed ef,"—heb goma rhwng y ddau y ceir y frawddeg yn y Beibl Cymraeg. Yr ystyr felly fyddai, "trwy ffydd, a honno'n ffydd yn y gwaed," ffydd yn yr aberth. Rhoi coma ar ol ffydd fyddai'r goreu, debyg, "trwy ffydd, yn ei waed ef." Dau amod bod Crist yn Iawn a feddylir, ffydd o du'r ddaear ac aberth o du'r nefoedd.
"I ddangos ei gyfiawnder ef "—cyfiawnder Duw. Yn y fan yma y mae'r ymadrodd hwn ar y trothwy rhwng ei ystyr gyffredin a'r ystyr neilltuol sydd iddo yn yr Epistol hwn. Ystyr gyffredin cyfiawnder Duw ydyw'r briodoledd o gyfiawnder. Yr ystyr yn y Rhufeiniaid yn gyffredin ydyw y cyfiawnder a ddyry Duw yng Nghrist i bechadur. Yn y fan yma y mae cyfiawnder Duw" ar y terfyn rhwng y ddwy, yn llithro'n wir o'r naill i'r llall. Golyga "dangos ei gyfiawnder ef" ddangos ei fod ef yn gyfiawn, ond fod y frawddeg nesaf yn deud mai "cyfiawn ac yn cyfiawnhau" a feddylir.
"Trwy faddeuant y pechodau a wnaethid o'r blaen." Pa rai oedd y rheini? Nid pechodau a gyflawnasid gan y pechadur cyn ei ddyfod at Grist am faddeuant, namyn y pechodau a wnaethid cyn i Grist ymddangos. Ond er fod hynny yn lled amlwg, nid yw ystyr y cymal i gyd ddim yn amlwg eto. Yn lle "trwy faddeuant" cyfieither, "gan ddarfod maddeu." Nid yw'r gair am faddeu mo'r gair arferol chwaith. "Myned heibio i bechod " ydyw'r maddeu yma, "i ddangos ei gyfiawnder ef, gan ddarfod myned heibio i'r pechodau a wnaethid o'r blaen." Yr oedd dynion. yn cael trugaredd ar hyd yr oesoedd; eithr nid pardwn llawn oedd hynny—rhyw faddeuant ar ei hanner, gadael y peth dan ystyriaeth.
"Trwy ddioddefgarwch Duw." Pa fodd y gwnaeth Duw â phechodau'r hen Orchwyliaeth? Ni faddeuwyd mo honynt yn llwyr nac yn llawn, ond mynd heibio iddynt mewn dioddefgarwch, "gan ddarfod myned heibio i'r pechodau a wnaethid o'r blaen trwy ddioddefgarwch Duw. Yr oedd Duw y pryd hynny yn myned heibio i anwiredd gweddill ei etifeddiaeth"; ond maddeuant o ddioddefgarwch ydoedd y maddeuant hwnnw. Ond atolwg, beth heb law dioddefgarwch sy mewn maddeuant? Yr ateb y buasai Paul yn ei roddi ydyw, cyfiawnder. Y mae dwy elfen mewn maddeuant llawn, dioddefgarwch, onid e ni byddai yn faddeuant gwerth ei gael. Ni fyddai dim grym ynddo. Yr oedd Duw bid siwr yn maddeu o'i ran ef yng ngolwg angau'r Groes. Fe wyddai ef o'r dechreu beth oedd maddeuant yn ei olygu. Yr oedd ystyr yr aberth drud yn bod iddo ef erioed; ond ni wyddai dynion mo hynny. Nid oedd ffordd Duw o faddeu ddim wedi ei ddatguddio. O ganlyniad yr oedd y maddeuant, ag edrych arno o du'r ddaear, yn faddeuant ar ei hanner, yn bardwn heb ei selio. Hwy a'i derbynient ef yn syml am fod y Brenin Mawr yn ddigon caredig i'w roi. Maddeuant o ddioddefgarwch ydoedd iddynt hwy. Weithian y mae yn faddeuant cyfiawn hefyd; oblegid weithian y mae Duw wedi datguddio'i hawl i faddeu. "I ddangos ei gyfiawnder ef, gan ddarfod myned heibio i'r pechodau a wnaethid o'r blaen trwy ddioddefgarwch Duw."
"I ddangos ei gyfiawnder ef y pryd hwn,"—"y pryd hwn" yn wrthgyferbyn i'r pryd y buasai maddeuant yn fater o ddioddefgarwch yn unig, cyn datguddio'r elfen o gyfiawnder oedd ynddo. "I ddangos ei gyfiawnder ef y pryd hwn," yr elfen yn y maddeuant oedd heb ei dangos dan yr Hen Destament.
"Fel y byddai efe yn gyfiawn, ac yn cyfiawnhau'r neb sydd o ffydd Iesu." Prin y mae lle i ddadleu nad yr hen esboniad cynefin sy'n taro'r hoel ar ei phen yn y fan yma. "Cyfiawn, ac ar yr un pryd yn cyfiawnhau" ydyw'r meddwl. Pwysleisio'r meddwl yna y mae'r Cyfieithiad Diwygiedig, yr hwn sydd yn ddiameu'n gywirach: "fel y byddai efe yn gyfiawn ei hun, ac yn cyfiawnhau'r neb sydd o ffydd Iesu." Rhyw arlliw o wahaniaeth a wna esboniad Horace Bushnell "cyfiawn, ac o ganlyniad yn cyfiawnhau." Bwriwch, er mwyn ymresymiad, fod hwnnw yn esboniad iawn. Y cwbl y mae yn ei olygu ydyw, nad yw'r cyfiawnder sy'n bodloni ar fantoli a cherdded terfynau ddim yn mynd yn ddigon pell, fod y cyfiawnder goreu yn mynd tu hwnt i hynny mewn gweithredoedd o ymgeledd. Gwirionedd pwysig yn ddiau yw hwnnw, gwirionedd yr adnod honno: Da ac uniawn yw yr Arglwydd o herwydd hynny y dysg efe bechaduriaid yn y ffordd." Nid er bod Duw yn gyfiawn, ond am ei fod yn gyfiawn, y mae yn achub. Ac fel pob peth braidd a ddywed Bushnell, y mae hon yn ystyriaeth ffrwythlon iawn; ond y llall sy'n gorwedd oreu ar y gystrawen sy dan sylw gennym ni, "cyfiawn ei hunan, ac er hynny yn cyfiawnhau." Mater o bwyslais yw'r gwahaniaeth bron i gyd. Gallwn bwyso ar y syndod bod cyfiawnder gwell yn Nuw na'r cyfiawnder deddfol hwnnw, sy'n fodlon darnodi hawliau a thalu dyledion, a mynnu dyledion yn enwedig, sef y cyfiawnder a wnelo rywbeth i gael yr anwir i gydymdeimlo ag ef; neu ynte gallwn bwyso ar y syndod arall, bod cyfiawnder Duw yn dwyn traul yr anhawster sy mewn bod yn gyfiawn ei hunan a chyfiawnhau'r euog yr un pryd. A thybied yr wyf yn bur gryf, mai'r diweddaf yna ydyw syndod Paul yn y fan hyn.
Os ydyw'r eglurhad uchod yn gywir, neu yn gywir yn ei brif linellau, yna baich y ddwy adnod ydyw bod Duw yn aberth Crist yn dangos ei hawl i faddeu. Y peth oedd yn bod i Dduw o'r blaen a ddatguddiwyd yma i ddynion—bod maddeuant y Brenin Mawr, nid yn unig yn fater o garedigrwydd, ond hefyd yn fater o gyfiawnder.
Canlyniadau'r Athrawiaeth.
Gwelir mor drwyadl agos at yr ymarferol a'r profiadol oedd diwinyddiaeth yr Apostol Paul bob cam o'r daith, wrth ystyried y defnydd a wna fo o'r athrawiaeth am berthynas maddeuant a dioddefiadau Crist yn y paragraff y mae'r ysgrythyr yma'n rhan o hono. Y mae o leiaf dri o'i chanlyniadau hi yn amlwg oddiwrth y paragraff ei hun, cyfiawnhad trwy ras, cyfiawnhad trwy ffydd, a chyfiawnhad yng nghyrraedd pawb. Bydd sylw byr ar bob un o'r tri yn help i glirio'n syniad ni am yr athrawiaeth ei hun, a chyda hynny yn help i dorri'r ddadl ar y cwestiwn, Beth oedd dehongliad yr Apostolion ar ystyr angau'r Groes? Cydnebydd pawb fod eglurhad Paul ar drefn y cyfiawnhau yn bwnc a ddelir yr un mor gadarn gan ddysgawdwyr y Testament Newydd i gyd, heb eithrio Iago chwaith. Ac os oedd athrawiaeth Paul ar y cyfiawnhad yn dir cyffredin iddo ef a'r lleill, y mae hyn yn mynd ym mhell i brofi fod ei olygiad ef ar yr Iawn yr un un yn ei brif linell a'u golygiad hwythau.
1. Cyfiawnhad trwy ras. "Pawb a bechasant, ac ydynt yn ol am ogoniant Duw, a hwy wedi eu cyfiawnhau yn rhad, trwy ei ras ef, trwy y prynedigaeth sydd yng Nghrist Iesu." Y mae hwn yn dilyn yn deg oddiwrth yr ystyriaeth bod Duw yng Nghrist wedi dangos ei hawl i faddeu. Oblegid cyn dyfod Crist nid oedd yn syn fod pobl yn cymysgu rhywbeth o'u heiddo'u hunain a thrugaredd Duw. Yr oedd trugaredd i bechadur yn beth mor fawr, fel nad oedd ryfedd bod dynion yn rhyw ddyfalu beth tybed oedd ynddynt hwy i dynnu sylw trugaredd atynt. Dyfalu'r oeddynt fod rhyw weithredoedd o'r eiddynt hwy yn help i Dduw eu cymeradwyo. Weithiau yn wir y mae Paul fel pe buasai yn rhyw hanner esgusodi ei gyd—genedl. Israel, yr hwn oedd yn dilyn deddf cyfiawnder, ni chyrhaeddodd ddeddf cyfiawnder. Paham? Am nad oeddynt yn ei cheisio trwy ffydd, ond megis trwy weithredoedd y ddeddf."[30] Gair tringar iawn am unwaith am anghrediniaeth yr Iddew, "megis trwy weithredoedd y ddeddf." Fel pe dywedasai: ni charwn i ddim deud fod Israel yn ceisio'i gyfiawnhau yn hollol trwy weithredoedd; eithr braidd nad i rywbeth felly'r oedd hi'n dyfod, megis trwy weithredoedd y ddeddf. Ond wedi dyfod Crist Iesu, wedi i'w aberth ef ddangos pa le'r oedd hawl Duw i faddeu, nid oes dim esgus weithian dros fod neb yn cymysgu dim o'i eiddo'i hun a rhad drugaredd y Duw Mawr. Efo a roddes yr aberth, yn gystal a'i dderbyn. Arno ef, y maddeuwr, y disgynnodd yr holl draul. Yn wir ni allasai dim o'r tu allan iddo ei gyffroi i dosturio. Rhyw feddwl felly a dynnodd y fath ddiflastod ar yr hen ddiwinyddiaeth: Duw anhueddgar i drugarhau yn troi'n drugaredd am fod ei Fab wedi dioddef, a golygu'r Mab fel rhyw drydydd oddi allan yn ymyrraeth o'n tu ni. O herwydd bod ei berthynas ef a'r Tad yn un ar ei phen ei hun yr oedd ei ddioddefaint ef yn iawn, o herwydd bod Duw yn dioddef yn ei ddioddefaint ef. Nid oedd bosibl ennill yr Anfeidrol trwy ddim o'r tu allan iddo. "Nid digon Libanus i gynneu tân; nid digon ei fwystfilod chwaith yn boethoffrwm." Y mae cyfiawnhad trwy ras yn un o ganlyniadau'r athrawiaeth hon.
2. Un arall ydyw cyfiawnhad trwy ffydd. Cyfiawnhau'r neb sydd o ffydd Iesu y mae Duw, hynny yw, y neb sydd a'i ffydd yn yr Iesu. "Yr ydym ni gan hynny yn cyfrif mai trwy ffydd y cyfiawnheir dyn heb weithredoedd y ddeddf." Paham trwy ffydd? a phaham trwy ffydd Iesu? Y mae'n hawdd gweld bid siwr fod rhyw fath o ffydd yn angenrheidiol, 1hyw fath o dderbyn cyfiawnder Duw, rhyw fath o gyd—fynd a'r Nefoedd, rhyw ddyfod allan O du'r Arglwydd; oblegid yn niffyg gweithredoedd, beth arall a allasai gyfiawnhau? Ond paham y mae'n gofyn i'r ffydd sy'n cyfiawnhau fod yn ffydd yng Nghrist? Paham na wnaethai rhyw gred cyffredinol ym mharodrwydd Duw i drugarhau y tro. Nid oes dim braidd mwy cyffredinol y munud yma na chred ym mharodrwydd Duw i drugarhau. "Y mae Duw yn rhy dirion i'm damnio i," ebe'r dyn. Paham na wnaethai hynny'r tro, heb unrhyw gydnabyddiaeth groew mai i Grist Iesu yr ym yn ddyledus am y tiriondeb hwn? Pa alw sydd am i bechadur gydnabod, nid yn unig barodrwydd Duw, ond hefyd drefn Duw i drugarhau? Paham na adawn ni lonydd i'r miloedd sydd yn eithaf sicr o drugarowgrwydd y Brenin Mawr, ond sydd ar yr un pryd heb boeni eu meddyliau am y sut y mae Duw yn cynnyg trugaredd i ni? Yr ateb ydyw bod hynny yn ddigon cyn dyfod Crist. Os yng Nghrist y mae Duw yn dangos ei hawl i drugarhau, cyn ei ddyfod ef ni wyddai dynion ddim pa le'r oedd yr hawl yn gorwedd. O dan yr Hen Gyfamod yr oedd dynion yn cael trugaredd heb nemor o ddirnadaeth am drefn Duw i drugarhau. Ac i bobl heb glywed am Iesu Grist pwy a wâd nad yw cred noeth yng ngharedigrwydd Duw yn ddigon heddyw? oblegid ni ddywedai neb, debyg, na all Pagan gael ei achub a wnelo'r defnydd goreu a fedro o hynny o oleuni sy ganddo, ei achub trwy Grist heb glywed enw Crist. Ond i'r rhai a wypo am Grist nid yw'r gred noeth yng ngharedigrwydd Duw mo'r digon. Rhaid hefyd dderbyn y maddeuant ar y tir y mae Duw yn ei roi—ei dderbyn ef yng Nghrist. "Nid oes iechydwriaeth yn neb arall, ac nid oes enw arall wedi ei roddi dan y nef ym mysg dynion, trwy'r hwn y mae yn rhaid i ni fod yn gadwedig." "Myfi yw y ffordd, y gwirionedd, a'r bywyd; nid yw neb yn dyfod at y Tad ond trwof fi." I'r sawl a wybu pa le y cafodd Duw le i ddangos ei hawl i drugarhau, ei awdurdod i faddeu, rhaid derbyn maddeuant yn y datguddiad uchaf hwn; ac y mae ei wrthod ef yn y fan yma yr un peth a'i wrthod yn gyfan-gwbl. Y mae cyfiawnhad trwy ffydd yn dilyn oddiwrth fod Duw yng Nghrist yn dangos ei hawl i faddeu.
3. Canlyniad arall eto ydyw cyfiawnhad yng nghyrraedd pawb. Cyhoeddi hwn y mae Paul, nid ei brofi. "Ai i'r Iddewon y mae efe yn Dduw yn unig? onid yw efe i'r cenhedloedd hefyd? Yn wir y mae efe i'r cenhedloedd hefyd." Taeru'r peth yr ydys, nid ei brofi. Cymerodd Paul ddwy bennod, o ganol y gyntaf i ganol y drydedd, i brofi bod ar bawb yn Iddewon a Groegwyr—eisiau'r cyfiawnder yma sydd trwy ffydd; ond caniatewch chi fod ar bawb ei eisiau, nid oes arno ef eisiau dim pum munud i brofi fod digon o hono. Y mae yn hunanbrofedig. Os o Dduw y mae'r Iawn, os edrychodd Duw iddo'i hun am oen y poeth—offrwm, os ynddo'i hunan y cafodd ef ffordd i drugarhau, yna y mae son am derfyn a chyfrif yn ynfyd.
"Dyweder maint y Duwdod,
Yr un faint yw'r Iawn i fod."
Crynhodeb
Gwelir ein bod yma, a chymryd y paragraff i gyd i ystyriaeth, ym mhresenoldeb cylch o feddyliau tra chynefin gan yr oes Apostolaidd. Trown braidd i'r fan a fynnom, a gwelwn fod y meddyliau hyn, iechydwriaeth trwy ras, a thrwy ffydd, i bawb ac ar bawb a gredant, yn rhan o drysor cyffredin y disgyblion cyntaf. Nid ffrwyth ymresymu a magu system ydynt o gwbl, ond rhan o gynnwys plaen ac amlwg y traddodiad boreaf. Bydd dyfynnu un enghraifft yn ddigon yma; a gall y darllenydd eu lliosogi faint a fynno. Nid oes eisiau gwell esiampl o'r traddodiad bore hwn nag araith Simon Pedr yng Nghymanfa Jerusalem, tua 50 o.c.
"Ha wyr frodyr, chwi a wyddoch ddarfod i Dduw er ys talm o amser yn ein plith ni fy ethol i, i gael o'r cenhedloedd trwy fy ngenau i glywed gair yr efengyl, a chredu. A Duw, adnabyddwr calonnau, a ddug dystiolaeth iddynt, gan roddi iddynt yr Ysbryd Glan, megis ag i ninnau. Ac ni wnaeth efe ddim gwahaniaeth rhyngom ni â hwynt, gan buro'u calonnau hwy trwy ffydd. Yn awr gan hynny paham yr ydych chwi yn temtio Duw, dodi iau ar warrau'r disgyblion, yr hon nid allai'n tadau ni na ninnau ei dwyn? Eithr trwy ras yr Arglwydd Iesu Grist yr ydym ni yn credu ein bod yn gadwedig, yr un modd a hwythau."[31] Llefaru y mae fel un yn cyhoeddi pethau a gredid yn ddiameu gan ei wrandawyr. casgliad a dynnai efo oddiwrth hynny yn unig sydd yn newydd ni chodwyd cymaint ag un llais yn erbyn seiliau ei ymresymiad. "Yr holl liaws a ddistawodd, ac a wrandawodd ar Barnabas a Phaul, yn mynegi pa arwyddion a rhyfeddodau eu maint a wnaethai Duw ym mhlith y cenhedloedd trwyddynt hwy."[32] Dyma'r meddyliau a gysylltir yn gyffredin a dysgeidiaeth Paul —gras a ffydd, heb weithredoedd y ddeddf, a'r cwbl heb dderbyn wyneb, yn cael eu cynnyg i bawb yn ddiwahaniaeth, a selio dilysrwydd y bendithion hyn a dawn yr Ysbryd Glan. Debyg mai dyma a barodd i'r ysgol o feirniaid hanesyddol yn yr Almaen ddadleu mai llyfr ydoedd Llyfr yr Actau, a sgrifennwyd yn un swydd i gyfannu'r rhwyg rhwng canlynwyr Paul a'r blaid Iddewig, dan ddylanwad ysbryd Catholig yr ail ganrif. Ond nid oes neb erbyn hyn yn dodi'r Actau yn llyfr yn yr ail ganrif. Y mae dysgawdwyr blaenaf yr Almaen ei hun yn gosod yr Actau yn llyfr pur gynnar, a'r nodiadau oedd yn sail iddo yn gynharach fyth.
O ganlyniad, od yw gras a ffydd ac efengyl i bawb yn rhan o draddodiad boreaf yr Eglwys, ac od yw'r holl bethau hyn yn dyfod i ni, yn ol y traddodiad hwnnw, trwy Grist Iesu, naturiol ydyw casglu bod y cylch o ideon a bregethid gan Paul ynglŷn a'r pynciau hyn, bod y rheini hefyd yn dderbyniol gan gorff mawr y disgyblion cyntaf. Yn wir, er mai Paul a fu'n foddion i wneuthur maddeuant trwy waed y Groes yn rhan o ddysgeidiaeth gynefin yr Eglwys, yr oedd traddodiad y tô cyntaf o ddisgyblion wedi paratoi'r tir i dderbyn y ddysgeidiaeth hon. Yr hyn a fu yng Nghymanfa Jerusalem yn wir a ddigwyddodd hefyd ym mhrofiad cyffredinol yr Eglwys, syniadau Pedr yn paratoi'r brodyr i dderbyn y datguddiad a roddes yr Ysbryd trwy enau Paul, Teg ydyw casglu fod dehongliad Paul ar y cyfiawnhad, fel maddeuant trwy waed y Groes—yr idea sydd yn Rhufeiniaid iii. am Dduw yng Nghrist yn dangos ei awdurdod i faddeu —wedi cymryd ei lle yn naturiol ac yn rhwydd, gan oreuon y saint, fel yr unig ddehongliad teilwng ar yr athrawiaeth.
Nid heb wrthwynebiad, a gwrthwynebiad tanllyd, yn ddiau y bu hyn. Ni fuasai efengyl Paul ddim gwerth ei phregethu, oni bai ei bod hi'n werth ei herlid. "Yn wir tynnwyd ymaith dramgwydd y groes."
Ac yn ddiweddaf, a dyfod yn ol i'r man y cychwynasom, fe welir bellach nad oes dim sefyllfod deg rhwng idea'r Iesu ei hun o awdurdod i faddeu pechodau ag idea'r Apostolion o gyd-gysylltu'r awdurdod honno â'i enw ef, a'r datguddiad a gaed ynddo, ac a choron y datguddiad hwn—ag angau'r Groes. Y mae Denney wedi dangos tu hwnt i bob dadl[33] wrth esbonio "Gwaed y cyfamod," nad oedd y datblygiad yma ar yr efengyl a bregethasid ganddo ddim o gwbl yn newydd nag yn ddieithr i feddwl yr Iesu chwaith.
Gwir fod yr Arglwydd Iesu yn cysylltu'r awdurdod i faddeu a'i ddisgyblion yn gystal ag â'i berson ei hun. Galwai'r dyrfa hi yn "awdurdod i ddynion"; a dichon bod hynny'n golygu nid yn unig awdurdod er budd dynion, ond awdurdod i'w gweinyddu gan ddynion hefyd. Eithr ni wna ronyn o wahaniaeth i'r prif bwnc sy gennym, sef ei fod ef yn cyfrif, ddyfod yr awdurdod i faddeu i ddynion trwyddo ef, mai efo oedd cyfryngwr yr awdurdod hon. "Pregethu edifeirwch a maddeuant pechodau yn ei enw ef" sydd i fod wedi ei ddyrchafiad ef i ddeheulaw'r Tad, yn gystal a chyn hynny. Nid dechreu rhyw fyd newydd yn unig a wnaeth ef, lle y mae awdurdod i faddeu yn ddeddf, ond efo sydd i fod yn Gyfryngwr ac yn Frenin y byd hwnnw.
Robt, Evans a'i Fab, Cyhoeddwyr, Gwasg y Bala.
Nodiadau
golygu- ↑ Trawsysgrifiad ar lein gan Bibliatodo
- ↑ Ioan x. 17.
- ↑ Ioan xv. 10.
- ↑ Ioan xvii. 5.
- ↑ Luc xxii. 37.
- ↑ Rhufeiniaid viii, 3
- ↑ Hebreaid iv. 14-16.
- ↑ Hebreaid vii. 22.
- ↑ Ioan xviii. 8-9.
- ↑ Rhuf. v. 18.
- ↑ Heb. vii. 7; ix. 11, 12; x. 10, 14.
- ↑ 2 Cor. i. 20.
- ↑ Heb. xiii, 15, 16,
- ↑ Heb. x. 19—22.
- ↑ Heb. xiii. 10—16.
- ↑ Y Traethodau Diwinyddol, 53-55
- ↑ Works of T. H. Green. Vol. III. P. 233. Rhuf. vi. 1, 15; 2 Cor. v. 19; Rhuf. viii. 3; 1 loan ii. 1—2; Rhuf. viii. 34; Heb. vii. 25; 1 Pedr i. 21.
- ↑ Luc xxiv. 26,
- ↑ Marc viii. 33.
- ↑ Ioan iii. 16
- ↑ Rhuf. viii. 23.
- ↑ Rhuf iv.25
- ↑ Marc viii. 35; Luc xvii. 33; Ioan xii. 25
- ↑ 1 Cor. xv. 17.
- ↑ Esai. lii. 10.
- ↑ Ioan v. 17.
- ↑ Mathew ix. 6.
- ↑ Ioan xx. 23.
- ↑ Luc xxiv. 46, 47.
- ↑ Rhuf. ix. 31, 32.
- ↑ Actau xv. 7-11.
- ↑ Actau xv. 12.
- ↑ The Death of Christ.
Bu farw awdur y gwaith hwn cyn 1 Ionawr, 1924, ac mae felly yn y parth cyhoeddus ledled y byd gan fod yr awdur wedi marw ers dros 100 mlynedd yn ol.