Y Wen Fro (testun cyfansawdd)

←

Y Wen Fro gan Ellen Evans

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Y Wen Fro (testun cyfansawdd)

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

Y WEN FRO

MANNAU HANESYDDOL,
BRO MORGANNWG

GAN

ELLEN EVANS, M.A.

PRIFATHRAWES COLEG HYFFORDDI'R BARRI

GWASG ABERYSTWYTH

1931

Argraffiad Cyntaf, Ebrill 1931

ARGRAFFWYD GAN Y CAMBRIAN NEWS CYF

ABERYSTWYTH

CYFLWYNEDIG I FYFYRWYR
COLEG Y BARRI

"Caraf innau'r wlad wy'n foli
Duw a ŵyr mor annwyl imi
Ydyw Cymru lan."

CYNNWYS

CLOD GWLAD FORGAN

Y BARRI

DYNION ENWOG A'U CYSYLLTIAD A'R FRO

CROESAU A CHROMLECHAU'R FRO

LLANILLTUD FAWR

LLANDUNOD (ST. DONATS)

LLANCARFAN

PORTH PRYDFERTH BEAUPRE

IOLO MORGANWG (1746-1826)

EMYNWYR BRO MORGANNWG

EWENNI

Ffonmon

St Nicholas

Y WEN FRO

CLOD GWLAD FORGAN

Dyma ardd flodeuog, ffriw
Paradwys wiwlwys olwg—
Brenhines Cymru lwysgu lon;
Mae teithi hon yn amlwg.
Dyma dir toreithiog, mad
Hen gynnes wlad Morgannwg."

PLE bynnag y ae eich cartrefi, clywsoch, mi wn, am Wlad Forgan, Sir Forgannwg. Credir mai Morgan Hen, brenin y rhanbarth hwn, gŵr a fu byw am gant, dau ddeg a naw o flynyddoedd, a enwodd y wlad ar ei ôl, yn y flwyddyn 1000 o oed Crist.

Chwi gofiwch i Geiriog ganu amdano:

"Hen frenin hoff, annwyl, oedd Morgan Hen,
Fe'i carwyd yng nghalon y bobloedd;
Esgynnodd i'w orsedd yn ddengmlwydd oed,
A chadwodd hi gant o flynyddoedd."

"Fe welodd ryfeloedd, bradwriaeth a thrais,
A gwelodd Forgannwg yn gwaedu;
Ond cadwodd ei goron, a'i orsedd yn ddewr,
A'i diroedd tan faner y Cymry."

Er amseroedd cynnar iawn bendithiwyd Gwlad Forgan â meibion enwog, ac y maent wedi ei gwasanaethu hi a Chymru yn ffyddlon a da. Magwyd ynddi hi ddynion grymus mewn brwydrau, a llenorion gwych, ac er dyddiau cynnar adnabuwyd ei beirdd o'r naill gwr o'r wlad i'r llall. (Gwelir hyn yn y cyfeiriad yn stori Math fab Mathonwy at "Feirdd o Forgannwg.") Y mae'r beirdd hyn wedi ei chlodfori am ei phrydferthwch a'i chynhesrwydd.

Prydferthwch! Clywaf chwi'n dweud "Nid oes ym Morgannwg ond cymoedd gweithfaol, tomenni ysbwrial y gwaith glo, pyllau glo, gweithiau haearn a dur, a dociau. Onid dyna randir y wlad lle y ceir streiciau yn aml? sicr, nid oes prydferthwch yn perthyn i'r pethau hyn!"

Edrychwn ymha le y gorwedd ei phrydferthwch. Rhennir Sir Forgannwg yn ddwy ran, a gelwir hwy y Cymoedd' neu'r 'Dyffrynnoedd' a'r Fro. Ni ellir dal bod y Cymoedd heddiw yn brydferth, oherwydd y mae dyn wedi hagru prydferthwch naturiol y mannau coediog hardd hyn. Y mae'n rhaid cyfaddef nad yw Cwm Rhondda, un o brif gymoedd gweithfaol Sir Forgannwg, yn nodedig heddiw am ei harddwch, ond lai na chan mlynedd yn ôl, yr oedd yn gwm prydferth dros ben. Dyma ddisgrifiad ohono fel yr oedd tua thrigain mlynedd yn ôl—"Y mae Cwm Rhondda yn fwy prydferth, hyd yn oed, na Chwm Taf; o leiaf, y mae'n fwy gwyllt a mawreddog, ac yn debyg i ddyffryn Gwy, o ran ei glogwyni sydd wedi eu gorchuddio â chen a phrysgwydd bytholwyrdd." Ond, gwae hi! hyd yn oed o fewn cof awdur y geiriau hyn, torrwyd coed i lawr yn ddidrugaredd, heb ailblannu rhai yn eu lle. Codwyd rhesi ar bennau'i gilydd o ystrydoedd, ac, fel y clywais blentyn bach yn dweud untro, fe grewyd o'r ysbwrial fynyddoedd newydd hagr. Bellach, nid yw'n bosibl cymharu prydferthwch Cwm Rhondda ag eiddo dyffryn Gwy. Nid yw'n awr yn llawenychu calon y bardd fel cynt! Ond, er gwaethaf hyn, gallwn hawlio bod bobl y cymoedd wresogrwydd y "Wlad Gynnes." "Dynion dwad "yw'r rhan fwyaf o drigolion canol oed a hen y cymoedd. Ychydig mewn rhif yw disgynyddion yr hen frodorion. Y mae ganddynt felly draddodiad am letygarwch a chroeso tuag at ddieithriaid. Er gwaethaf streiciau ac anawsterau ym myd masnach, y mae yma lawer o gariad brawdol, oherwydd y mae'r bobl yn byw yn agos iawn at bethau sylfaenol bywyd. Gwyddant beth yw byw yng "Nglyn Cysgod Angau," ac, yn ddi-os, y mae hynny wedi dwysáu eu profiadau. Gwyddant drwy brofiad beth yw "rhoi angen un rhwng y naw," a gwna hynny hwy'n barod i rannu'r dorth olaf mewn angen. Y mae gwroldeb yn eu gwaed. Rhaid i'r dynion wrth wroldeb i lawr yng nghrombil y ddaear, ac y mae gwir angen gwroldeb ar y gwragedd a'r mamau yn eu brwydr feunyddiol i gael dau pen y llinyn ynghyd.

Disgrifir bywyd y glowr Cymreig gan Wil Ifan yn ei gân, "Cerdd y Glowr," ond, fel y dywed yn ei bennill olaf, nid trasiedi yw ei holl fywyd. Ceir yn ogystal yr hiwmor a'r ffraethineb a welir yn aml ochr yn ochr â dwyster mawr; ceir y cariad at ganu a cherddoriaeth sydd yn dyrchafu ei fywyd i dir uwch, ac fe geir ei benderfyniad i aberthu er budd y genhedlaeth nesaf.

Pe carech weled y bobl dwymgalon hyn yn union fel y maent, efallai ryw ddiwrnod y darllenwch ddramâu Mr. D. T. Davies, "Ble Ma Fa ?" "Troi'r Tir," "Ffrois," a'r Pwyllgor." Fe sylweddolwch wedyn mai cyfoeth mwyaf y cymoedd gweithfaol yw'r bobl sydd yn byw yn yr ystrydoedd hir anhyfryd, nid y mwynau o dan y ddaear, ac fe welwch wirionedd disgrifiad yr Athro T. Gwynn Jones o'r glowr sydd er gwaethaf ei feiau yn "biwr yn y bôn." Rhyw dro, efallai y dywedaf ychydig wrthych am fannau hanesyddol y bryniau, a'r arwyr a fagwyd ynddynt.

Ni bu diffyg erioed ar ganu clod Bro brydferth Morgannwg. Gelwir hi "Y Wen Fro," a "Bro Morgannwg lon," a llawer enw cariadus annwyl arall. Galwyd hi "Anwyla man yn ael môr," ac fe ddywed y bardd Gwilym Ilid:—

"Tra haul ar daith, tra hwyl ar dôn,
Tra mwynion, dynion dannau,
Tra cŵyn y gwan, tra cân y gog,
Tra niwl yn glog i'r bannau,
Bydd clod Gwlad Forgan, wiwlan ardd,
Yn gân pob bardd â genau."

Yn ogystal â bod yn wlad brydferth iawn, y mae'n wlad lawn o ramant a thraddodiadau llenyddol a hanesyddol. Dyma wlad Caradog, Brenin y Siluriaid, a wrthsafodd holl allu Rhufain am lawer blwyddyn. Dyma wlad Esyllt, mam Hafren, a roddodd ei henw i Fôr Hafren. Am y wyryf hon y cân Milton yn ei "Comus," wedi dysgu'r stori o Frut y Brenhinoedd gan Sieffre o Fynwy. Dyma gyrchfan y Daniaid (y Paganiaid Duon, fel y'u gelwid) a'r Gwyddelod ar eu teithiau ysbeilio. Yn ogofâu glan y môr y rhanbarth hwn, mewn blynyddoedd diweddarach, y bu môr-ladron ac ysmyglwyr Sianel Bryste yn cuddio eu nwyddau.

Yn y Fro ceir cromlechi, croesau, cestyll, ac eglwysi hynafol a phrydferth, ac yma, yn Llanilltud Fawr a Llancarfan, cafwyd, yn y bumed ganrif, ddechrau addysg golegol yng Nghymru. Ceir yn y Fro heddiw fythynnod tô gwellt, gwyngalchog, "Morgannwg muriau gwynion"; cawn yma wastadedd llydan, tir ffrwythlon a daear gyfoethog. Fel hyn y canodd Iolo Morganwg am ei hoff fro:—

"Llawn adar a gâr y gwŷdd,
A dail a blodau dolydd,
Coed osglog, caeau disglair,
Wyth ryw ŷd, a thri o wair;
Perlawr pawrlas, mewn glas glog,
Yn llannaidd a meillionnog."

"Morgannwg ym mrig ynys
A byrth bob man, llan a llys."

Tregatwg

Merthyr Dyfan

Y BARRI

MAE'R Barri'n adnabyddus ledled byd fel porthladd pwysig a chanddo ddoc gwych a rhinwedd arbennig yn perthyn iddo. Yma, yn wahanol i Gaerdydd, gellir myned i mewn ar unrhyw adeg heb aros i'r llanw. Ym meddyliau llawer iawn o bobl, cysylltir enw'r Barri ag allforio glo o gymoedd glo Morgannwg. Yn ddiweddar, y mae ei chlod fel tref lan y môr, a chanddi draethau tywod a gro ffein iawn, yn cynyddu'n fwyfwy.

Saif Coleg Hyfforddi Morgannwg ar ben y bryn tua thrichan troedfedd uwchlaw'r môr, yn edrych allan dros y dociau. Oddi yma cawn olwg odidog ar Fôr Hafren, ac ar dair ynys—Ynys Sully, y bu Marconi yn gwneuthur prawf ar arwyddau'r di wifr ohoni; Flatholm, a'i goleudy a'i olau'n pefrio'n brydferth; a'r Steepholm, craig uchel yn y môr. Tu hwnt iddynt gwelir "Gwlad yr Haf." Edrych fel gwlad hud "dros y don," yn enwedig ar noson glir olau-leuad. Nid yw Ynys y Barri, er cadw ohoni ei henw cyntefig, yn ynys bellach, oherwydd adeiladwyd sarn, er mwyn i'r trên fedru myned iddi o'r Barri.

Yn ddiamau, yr oedd Ynys y Barri ar un adeg yn sefydliad Rhufeinig, ond gwaetha'r modd ni ŵyr y miloedd ymwelwyr a ddaw yma bob haf ddim byd am ei hanes. Darganfuwyd olion Rhufeinig ar yr ynys. Y mae yma ffynnon Rufeinig, a gelwir hi yn Ffynnon Barrug (Sant Barruc, yn ôl traddodiad, a roddodd ei enw ar yr ynys). Fel ynysoedd eraill, er enghraifft, Ynys Enlli ac Ynys Pŷr (Caldey), ystyrid Ynys y Barri unwaith yn gysegredig, ac felly yr oedd yn fan hoff i gladdu ynddi. Dywedir bod tua phum mil o bobl wedi eu claddu ar yr ynys hon. Bu llawer dyn enwog yn trigo ar yr ynys, ac yn eu plith Sant Samson o Lydaw. Y mae cysylltiadau hanesyddol rhwng Ynys y Barri a theulu Gerallt Gymro (Gerald de Barri) a diddorol yw cofio bod perchen presennol yr Ynys (Iarll Plymouth) yn disgyn o'r un teulu.

Cysylltir tri Sant â'r Barri, Sant Barruc a roddodd, yn ôl traddodiad, ei enw i'r ynys, fel y dywedwyd eisoes, Sant Dyfan a Sant Catwg. O fewn taith hanner awr i'r Coleg y mae dwy eglwys a elwir ar ôl y ddau sant Cymreig hyn, Dyfan a Chatwg. Cred hen frodorion yr ardal fod Sant Dyfan wedi ei ferthyru, a chofnodir hynny yn enw'r eglwys, Merthyr Dyfan. Cafodd Tregatwg ei henw ar ôl Catwg Ddoeth. Chwi wyddoch, rwy'n siwr, mai i Gatwg Ddoeth y priodolir nifer mawr o ddywediadau doeth a ddaeth yn ddiarhebion ymhlith y Cymry. Un o'r rhai mwyaf adnabyddus yw, "Cas gŵr na charo'r wlad a'i maco."

Y mae'r ddwy eglwys hyn yn nodweddiadol o eglwysi Bro Morgannwg. Safant mewn cilfach (neu gwpan) o olwg y môr. Yr oedd rheswm digonol am eu hadeiladu felly, oherwydd yn y canrifoedd cynnar yr oedd Môr Hafren yn gyrchfan môr-ladron Danaidd, a'u gwaith cyntaf hwy oedd llosgi ac anrheithio'r eglwysi. (Dywedir bod Llanilltud Fawr wedi ei llwyr ddifetha gan y Daniaid hyn.) Felly, adeiladwyd yr eglwysi mewn mannau diogel, tawel, o olwg y môr. Y mae gan y ddwy eglwys hyn enghreifftiau da o'r math o dyrau a geir yn y Fro. Tŵr ysgwâr sydd gan eglwys Merthyr Dyfan, tra y mae tŵr eglwys Tregatwg ar lun cefn cyfrwy. Y mae'r ddwy eglwys yn fach a phrydferth, ac ym mynwent y llan ym Merthyr Dyfan ceir y tu allan i ddrws y de sylfaen hen groes Geltaidd. Dyma nodwedd arall ar eglwysi Bro Morgannwg.

Ffonmon

DYNION ENWOG A'U CYSYLLTIAD Â'R FRO

MAE llawer dyn enwog wedi aros ym Mro Morgannwg, ac wedi ymhyfrydu ym mhrydferthwch tawel ei golygfeydd. Ymwelodd John Wesley yn fynych a'r glannau hyn, a phregethodd yma droeon. Trigai mewn ffermdy yn Ffontygeri, ger Rhoose, ac ymwelodd hefyd yn aml â Ffonmon. Yn ôl hen stori, dywedir bod Wesley yn cynnal gwasanaeth yn yr awyr- agored yn Ffonmon, ac i'w wrthwynebwyr, yn eu hawydd i wasgaru'r dorf, ollwng tarw gwyllt yn rhydd er cario allan eu hamcan. Gwelir bod Eglwys Llanilltud Fawr wedi gwneuthur argraff ddofn ar Wesley, oherwydd y mae'n siarad mewn iaith gynnes iawn am ei phrydferthwch, ar ôl ei daith bregethu enwog yn Neau Cymru yn Awst 1777.

Tref ddiddorol iawn ym mro Morgannwg yw Llanilltud Fawr. Adeiladwyd hi mewn cylchoedd bychain, fel pe bai wedi ei bwriadu i fod yn lle campus i chwarae mig. Yn wir, hawdd credu'r hen stori na fedrai dieithriaid—gormeswyr o'r môr—ddianc yn rhwydd ar ôl unwaith roddi eu traed yn Llanilltud Fawr. Ni welir olion unrhyw gynllun ar y dref, ag eithrio'r ffaith mai'r Eglwys yw ei chanolfan, a phle bynnag y cerddir, deuir yn ôl at hon—canolfan gwir fywyd y dref yn yr hen amser. Ond rhaid i Lanilltud gael pennod iddi hi ei hun.

Y mae enwi Ffonmon yn f'atgoffa bod perchnogion y Castell o'r un teulu ag Oliver Cromwell. A glywsoch chwi erioed ddywedyd mai Williams oedd enw iawn Oliver Cromwell, ac mai yn "Oliver Cromwell's Letters and Speeches," gan Thomas Carlyle, y gwelwn y prawf mai gŵr yn hanfod o Forgannwg oedd? Dywedir mai yng nghastell Ffonmon y gwelir y darlun gorau o'r gŵr enwog hwnnw, a diddorol yw cofio bod dynion wedi byw yn y castell hwn er pan adeiladwyd ef yn amser y Normaniaid hyd heddiw. Bu Cromwell ei hun yn prysur ddinistrio cestyll y Fro yn ystod y Rhyfel Cartref.

Yr oedd gan Thomas Carlyle ei hun ryw gysylltiad â'r Fro, gan mai yma yn Llanbleddian, ger y Bontfaen, yr oedd ei gyfaill mynwesol John Stirling yn byw. Ysgrifennodd Carlyle fywgraffiad ei gyfaill a'i gyhoeddi yn 1851. Yr oedd swynyfaredd y Fro wedi hudo Carlyle, fel y gwelir o'r disgrifiad a ganlyn ganddo:—

"Tyner-orffwys Llanbleddian, gyda'i fythynnod gwynion, ei berllan a'i goedydd eraill, ar lethr gorllewinol bryn gwyrddlas. Edrych allan ymhell dros ddolydd gwyrddion a bryniau, fawr a mân, ar wastadedd hyfryd Morgannwg, filltir brin i'r dde o'r Bontfaen, a ffurfia fath o suburb' i'r dref fechan drwsiadus honno. Rhyw ddeng milltir o led, a deg ar hugain neu ddeugain milltir o hyd, yw GWASTADEDD, neu, fe y'i gelwir BRO Morgannwg, er nad yw'n fro mewn gwirionedd, gan nad oes iddo namyn UN gadwyn o fynyddoedd—os oes un. Mae'n wir bod mynyddoedd canolbarth Cymru, yn araf godi mewn amrywiol ddulliau, i'r gogledd ohono. Ond i'r deau, nid oes dim mynyddoedd, na thir, hyd yn oed, ond Sianel Bryste yn unig, a bryniau Dyfnaint fel ffin yn y pellter—y "bryniau Seisnig," fel y geilw'r brodorion hwy, yn weledig o bob uchelfan yn y parthau hyn. Ar dermau eang felly y gelwir y gwastadedd yn FRO, ond pa enw bynnag a roddir iddi, y mae'n rhanbarth ffrwythlon a dymunol, mwyn i frodor, a diddorol i ymwelwr."

Cyfeiria Thomas Carlyle at "dref fach smart Pontfaen." Y mae hon yn hollol wahanol ei ffurf i dref Llanilltud Fawr, a ddisgrifiwyd eisoes, oherwydd un ystryd hir ydyw, ac fe'i gelwid "Y Dref Hir yn y Waun." Prydferth iawn yw amgylchedd y fwrdeisdref hon, a hynafol iawn yw ei hanes. Bu'n dref gaerog yn ystod y goresgyniad Normanaidd, ac yn ôl traddodiad, ymwelodd Owain Glyn Dŵr â hi, ac ar Stalling Down, ger y Bontfaen, bu brwydr fawr. Dywedir i Lyn Dŵr ddinistrio Castell Penmarc yn yr un flwyddyn, ac iddo'r flwyddyn flaenorol wneuthur yr un gwaith ar Gastell Treffleming.

Y mae gan y Bontfaen, fel Llanilltud Fawr, eglwys ddiddorol iawn. Hynodrwydd arbennig hon yw'r tŵr milwrol yr olwg a gyfyd o'i chanol. Ger yr eglwys, gwelir hen Ysgol Ramadeg, a chanddi gysylltiad arbennig â Choleg yr Iesu, Rhydychen. Sefydlwyd yr Ysgol hon a Choleg yr Iesu (ail sefydliad) gan Syr Leoline Jenkins (1625—1685), brodor o Lantrisant yn y Fro. Un o feibion enwog y Fro oedd y gŵr hwn ac arddelir ef fel un o arloeswyr addysg. Bu'n Ysgrifennydd Cartref o dan deyrnasiad y Brenin Siarl II.

Wrth ymweled â'r dref hynafol hon, nac anghofiwch holi am y siop lle y bu Iolo Morganwg (1746—1826), yr hynafiaethydd, yn byw. Dowch o hyd iddi yn ddidrafferth, oherwydd y mae ar yr heol fawr gyferbyn â Neuadd

Neuadd y Dref. Yma, lle y bu Iolo gynt yn cadw siop lyfrau, ceir yn awr siop nwyddau haearn. Ar fur y siop gwelir carreg goffa yn cofnodi'r ffaith mai yno y bu Iolo am ysbaid yn byw.

CROESAU A CHROMLECHAU'R FRO

Y MAE'R Fro'n gyfoethog iawn mewn hen groesau. Gellir eu rhannu'n ddau ddosbarth—y Croesau Celtaidd, wedi eu cerfio'n gywrain gyda'r bleth arbennig a elwir yn bleth Geltaidd, a Chroesau'r Drindod, rhai tra gwahanol ac arnynt baladr main wedi ei goroni â thair delw gerfiedig i gynrychioli tri pherson y Drindod.

Yn Eglwys Llan Gan gwelir Croes Geltaidd brydferth iawn yn perthyn i'r wythfed ganrif. Ceir nifer o groesau ym Margam, un ar dir Tŷ Merthyr Mawr, a gall Llanilltud Fawr hithau ymffrostio mewn nifer o groesau tra phrydferth ac enwog.

Bu gan y mwyafrif o eglwysi'r Fro groesau mynwent yn dyddio o'r unfed ganrif ar ddeg a'r ddeuddegfed ganrif. Ni wyddys beth oedd eu tarddiad, ond yn ôl traddodiad adeiladwyd hwy ar y mannau lle y bu pregethu Brwydrau'r Groes. Dinistriwyd y rhan fwyaf ohonynt, ond os edrychwn y tuallan i ddrws deau'r Eglwys, fel ym Merthyr Mawr, gwelwn fod sylfaen y groes yn aros yn aml hyd heddiw. Mewn llawer pentref, fel yn Ninas Powys a Wenvoe, adferwyd y croesau hyn. Ym mynwentydd Llan Gan ac Eglwys Fair ar y Bryn ceir enghreifftiau ardderchog o groesau'r bymthegfed ganrif, tra y mae gan Landunod (St. Donats) groes hynod o brydferth sy'n

Tinkerwood ger St. Nicholas

St. Lythan

enghraifft ragorol o saerniaeth gelfydd hen groesau'r Drindod.

Yn y darlun gwelwch nifer o fyfyrwyr Coleg y Barri ar ben cromlech a geir tua dwy filltir ar draws y caeau i ogledd y Coleg. Gwelir y math arbennig hwn o hen faen yn agos i'r arfordir a gorchuddir ei hanes â niwl oesau, dirgelwch a rhamant. I ba bwrpas yr adeiladwyd y cromlechau hyn? Cysyllta traddodiad hwy'n aml ag addoli'r Derwyddon, ond, yn ddiamau defnyddid hwy fel daeargelloedd claddu, a gorchuddid hwy â charnedd o gerrig neu dwmpath daear. Dengys ymchwil ddiweddar fod cysylltiad agos rhwng y math hwn o gromlech yn Neau Cymru a rhai beddrodau a ddarganfuwyd yn yr Aifft, ac y mae'n dra thebyg i'r gelfyddyd o adeiladu cromlechau gael ei dysgu yma gan lwythau teithiol yr Affrig, ar eu taith i'r Gorllewin tua phedair mil o flynyddoedd yn ôl. Tebyg hefyd fod Siluriaid Bro Morgannwg yn perthyn i'r rhain, a gelwir eu disgynyddion heddiw yn "Bobl Fach Ddu."

Tua milltir ymhellach o'r Barri mewn lle o'r enw Tinkerwood, ger pentref St. Nicholas, ceir un o'r cromlechau mwyaf a hynotaf ym Mhrydain. Ychydig flynyddoedd yn ôl cloddiwyd yma, a darganfuwyd tua hanner cant o sgerbydau yn profi, heb os nac onibai, mai claddfa llwyth neu deulu pwysig yn yr ardal ydoedd. Hyd yn gymharol ddiweddar, adroddid llawer stori hud am y gromlech anferth hon, rai ohonynt yn debyg i storïau hud y Mabinogion.

Chwi gofiwch ddywedyd yn stori Pwyll Pendefig Dyfed na allasai neb eistedd ar Orsedd Arberth heb dderbyn briwiau ac archollion, neu weled rhyfeddod, ac mai ar nos Galan Mai, mewn awyrgylch hud, y ffeindiodd Teyrnon Twrf Fliant y mab Pryderi a'i alw yn Wri Wallt Euryn.

Yn ôl traddodiad lleol, pe cysgai rhywun o dan y gromlech hon ar noson Galan Mai neu noson Galan Gaeaf, collai ei synnwyr, neu byddai farw, neu yntau tyfai'n fardd. Ni ddywed traddodiad sawl un ag uchelgais farddonol ynddo a geisiodd brofi gwirionedd y stori hon!

Heddiw diflannu y mae'r ofergoelion, ond erys y cromlechau i dystiolaethu am grefft a medr yr hen adeiladwyr hynny a fu byw flynyddoedd maith yn ôl.

LLANILLTUD FAWR

MAWR obeithiaf y cewch oll rywdro weled Llanilltud Fawr—tref tua deng milltir o'r Barri. Y mae pob heol ynddi yn arwain at yr Eglwys, ac yn y Canol Oesoedd yr oedd croes wrth bob mynedfa i'r dref.

Saif yr eglwys a'r dref tua milltir o lan y môr, ac fel y mwyafrif o eglwysi'r Fro adeiladwyd hi mewn cilfach er diogelwch. Dywedir wrthyf, er na phrofais wirionedd y dywediad, fod tair ffordd ar ddeg o lan y môr i'r dref. Dylai fod yn lle campus i chwarae mig!

Fel y tystia'r enw gelwir y dref ar ôl Eglwys y Sant Illtud. Cyfrifid Illtud yn athro mawr, ac yr oedd ei fri a'i glod yn nodedig. Dywedir bod Gildas, Sant Samson o Dol, a Sant Pol de Leon o Lydaw, St. Padrig a Dewi Sant, ymhlith ei ddisgyblion. Yn ôl traddodiad, enw cyntaf Llanilltud oedd "Côr " neu "Bangor Eurgain." Enw merch Caradog, Brenin y Siluriaid, oedd Eurgain neu Gwladus, a bu fyw yn y drydedd ganrif. Yn ôl yr hen stori aeth i Rufain gyda'i thad, ac yno dysgodd am y grefydd Gristnogol a'i choleddu. Pan ddychwelodd adref, sefydlodd goleg i bedwar ar hugain o fynachod. Dywedir i'r nifer gynyddu nes bod yno rhwng dwy a thair mil o fyfyrwyr, yn byw mewn saith neuadd. Gwelir olion un tŷ byw, ysgubor y degwm, a cholomendy yno heddiw.

LLanulltyd Fawr

Honnir mai dyma'r fan lle'r oedd y sefydliad Cristnogol cyntaf ym Mhrydain. Y mae'r eglwys yn un odiaeth o hardd, a saif ar sylfeini'r hen eglwys gynnar. Rhennir hi, fel y mae heddiw, yn dair rhan yn gyntaf, y rhan gyn-Normanaidd a berthyn i'r nawfed ganrif, ac iddi do o dderw Iwerddon a phorth wedi ei adeiladu o gerrig a gloddiwyd yn amser y Rhufeiniaid; yn ail, y tŵr ysgwâr yn perthyn i'r drydedd ganrif ar ddeg, a'r to yn perthyn i'r bymthegfed ganrif; ac, yn drydedd, yr eglwys ddiwethaf a adeiladwyd yn y bedwaredd ganrif ar ddeg.

Gadewch i ni'n gyntaf ymweled â'r rhan a berthyn i'r nawfed ganrif. Y mae hon ym mhen gorllewinol yr eglwys. Yma gwelir tair croes Geltaidd yn perthyn i'r nawfed a'r ddegfed ganrif. Gall Llanilltud Fawr fod yn falch iawn o'i heiddo.

Enwau'r croesau hyn yw Croes Illtud (y Nawdd Sant), Croes Samson (a adeiladwyd gan un o'r seintiau cynnar a'i hanes yn gysylltiedig â Llanilltud), a Chroes Hywel. Darganfuwyd Croes Samson gan Iolo Morganwg, a dodwyd hi yn yr eglwys yn 1905. Y mae Croes Hywel, sydd ar ffurf olwyn, yn un brydferth ac enwog. Y mae'r bleth Geltaidd mewn gwahanol ddulliau yn addurno'r tair croes hyn. Copiwyd Croes Hywel, a dodwyd y copi fel cof golofn ar ysgwâr y dref.

Awn yn awr at y tŵr. Yn y fan hon gwelwch sedd o garreg gydag ochr y mur, oherwydd yn y dechrau yr oedd ystyr yn "y gweiniaid yn mynd at y wal," a dyma hi—yn eglwysi'r Canol Oesoedd nid oedd seddau ond i'r gweiniaid. Byddai pawb arall yn sefyll ac yn penlinio.

Yn awr, awn ymlaen at ran ddiwethaf yr eglwys, a gwelir yma un o'r pethau mwyaf diddorol ynddi—Cangen Jesse, yn perthyn i'r drydedd ganrif ar ddeg. Gwelir arni Jesse a'i holl ddisgynyddion gyda Christ fel y pen cynnyrch. Yn ôl pob tebyg, y gangen hon oedd yr allor cyn llunio'r ysgrîn garreg brydferth (perthynol i'r bedwaredd ganrif ar ddeg) a oedd unwaith wedi ei lliwio a'i llanw â delwau'r seintiau. Gwelir cangen Jesse yn awr mewn rhan o'r eglwys a oedd unwaith, yn ôl pob tebyg, yn perthyn i Gymdeithas Crefftwyr. Ar y mur gwelir darluniau wedi eu paentio, un ohonynt yn dangos Samson yn croesi'r nant.

Y mae un peth arall nodweddiadol iawn i'w weled yn Eglwys Llanilltud Fawr, a hwnnw yw'r Capel Galilea ym mhen gorllewinol yr Eglwys. O'r fan hon, yn amser y mynachod, y cychwynnid ar y gorymdeithiau crefyddol. Ceir un tebyg yn Nurham, ond nid oes un arall yng Nghymru gyfan. Ar gerrig beddau Llanilltud Fawr gwelir beddargraffiadau diddorol. Sylwer mai yn Saesneg yr ysgrifennwyd hwy, oherwydd nid yw'r hen dref hon yn Gymraeg o ran iaith, ond hyd yn oed pan fyddai trefi yn hollol Gymraeg rhoddid beddargraffiadau Saesneg. Dyma rai ohonynt:—

1788
"Lament for me its all in vain ;
My life on earth it was but Pain;
Great gain indeed was Death to me
To draw me from my misery."

1813
"Truth and good works met together in her,
In piety and obedience she lived In peace and joy she died,
Reader
Go thou and do likewise."

Y mae sillafiaeth a gramadeg yr un a ganlyn yn ddiddorol:—

1834—1836

"Harmless babes lies buried here,
Who to their Parents was most dear
With innocence their surely drest
And in Christ's arms they takes their rest."

Y tu mewn i'r eglwys gorwedd rhywun a fu farw yn 129 mlwydd oed. Ymddengys nad oedd yn hawdd ffarwelio â Bro Morgannwg yn y dyddiau a fu!

Saif Neuadd y Dref yn agos i'r Eglwys, ac y mae'n ddiddorol iawn. Adeiladwyd hi yn amser cynnar y Normaniaid, ond nid yw'r adeilad presennol yn hŷn na'r bymthegfed ganrif. Adroddir nifer o storïau hynod am y Neuadd. Dywed un i Edgar, Brenin y Saeson, ladrata'r clychau a chychwyn â hwy ganddo i ffwrdd, ond collodd ei leferydd yn llwyr, ac nis adferwyd nes iddo anfon y clychau'n ôl i'w gwir berchnogion. Nid oedd sôn am Gymdeithas Cynllunio Trefi pan adeiladwyd Llanilltud Fawr. Pa le bynnag y cychwynnwch, byddwch yn sicr o gyrraedd yr Eglwys a Neuadd y Dref. Arwain pob ffordd yno, oherwydd adeiladwyd y dref mewn cyfres o gylchoedd. Ped elai dieithryn yn yr hen amser unwaith i mewn i Lanilltud, anodd iawn fyddai iddo ddianc allan. Awgrymir bod rhyw gynllun mewn peth oedd yn ymddangos yn wallgofrwydd.

LLANDUNOD^[1] (ST. DONATS)

AR lan y môr, tua dwy filltir o Lanilltud Fawr saif pentref bychan Llandunod gyda'i gastell mawr. O dan gysgod y castell gwelir yr eglwys fach sy'n dwyn yr un enw, ac yn y llan, enghraifft berffaith o Groes y Drindod.

Adeilad barwnol gwych yw'r Castell, wedi ei adeiladu ar y tir lle y ceir olion tref Wrgan. Yma y bu Iestyn ap Gwrgan—Arglwydd Morgan— nwg yn byw unwaith. Heddiw nid erys rhyw lawer o'r adeilad cyntaf. Adeiladwyd y rhan fwyaf gan Syr William Stradling yn y bymthegfed ganrif, a helaethwyd y castell yn yr unfed ganrif ar bymtheg. Y mae'n adeilad barwnol perffaith, ac ni adawyd ef yn anghyfannedd er pan godwyd ef. Saif y castell ar lan y môr, o'r lle y mae'n hawdd ymosod ar dir Morgannwg. Dywedir bod llawer peth rhamantus wedi digwydd yn y tŵr gwylio, ac i'r ysmyglwyr ei ddefnyddio i hudo morwyr i'w dinistr. Y mae tiroedd y castell yn eang, ac ymestynnant i lawr at y môr. Gwelir yma erddi Tuduraidd tra enwog. Anodd iawn heddiw yw cael caniatâd i ymweled â'r adeilad diddorol hwn.

Y mae hanes arbennig iawn i Gastell Llandunod. Yn ystod y Rhyfel Cartref ar ôl Brwydr Naseby yn 1645 bu'r Archesgob Usher yn llochesu yma am flwyddyn, ac yn y man hwn yr ysgrifennodd

"Hynafiaethau'r Eglwys Brydeinig." Gwelir olion yr ystafell ddirgel heddiw.

Gorwedd yr eglwys yng nghysgod y Castell. Nawdd Sant yr Eglwys oedd Dunod, ac ef oedd amddiffynnydd morwyr a longddrylliwyd. Digrif yw'r ffaith hon pan gofiwn aml hen stori am hudo llongau i'r traeth ger Llandunod. Yn yr eglwys gwelir capel y Stradlingiaid, a llawer o greiriau diddorol. Ond gogoniant yr eglwys yw'r Groes a welir (i gyfeiriad y Deau) yn y fynwent. mae'n berffaith ac yn brydferth eithriadol.

Wrth ddarllen cerrig beddau mynwent Llandunod, ymddengys mai peth naturiol oedd byw o leiaf am gant o flynyddoedd. Rhaid bod bywyd gynt yn hamddenol a dymunol ym Mro Morgannwg.

Llantrithyd ger Llancarfan

LLANCARFAN

PENTREF bychan yn llawn bythynnod heirdd yw Llancarfan heddiw. Gorwedd mewn cwm dwfn tua phedair milltir o'r Bontfaen. Rhif holl drigolion y plwyf—gwŷr, gwragedd a phlant yw tua phedwar cant a hanner.

Beth am oed Llancarfan? Wrth fyned i mewn i'r pentref fe'n dygir yn ôl am ganrifoedd. Ychydig a wyddys am ei hanes cynnar, ond darganfuwyd darn o arian yno a fathwyd yn y flwyddyn 60 o oed Crist, ac y mae hwnnw'n awr yn yr Amgueddfa Brydeinig. Yn ddiamau, yr oedd yno sefydliad mynachaidd yn y bumed ganrif, a dywedir bod dwy fil o fyfyrwyr rhwng y neuaddau yn Llanfeithin a Charn Llwyd, tua milltir i fyny'r cwm o Lancarfan.

Dywed traddodiad fod y Normaniaid wedi cael gormod o ddylanwad ar sefydliad myneich Llanilltud Fawr, a bod rhai myneich, gyda'r Sant Dyfrig fel arweinydd a sefydlydd, wedi adeiladu sefydliad mwy cenedlaethol yn Llancarfan fel gwrthdystiad. Gwelwch felly fod cenedlaetholwyr yng Nghymru yn y dyddiau cynnar hynny. Fel y dywedais, sylfaenydd Llancarfan oedd Sant Dyfrig, ac ef yn ôl traddodiad oedd Esgob cyntaf Llandaf. Gwelir hyd heddiw yn ymyl Carn Llwyd ffynnon o ddwfr grisialaidd a elwir yn Ffynnon Ddyfrig.

Er mai Dyfrig oedd sylfaenydd Coleg y myneich, cysylltir Llancarfan yn arbennig ag enw Catwg Ddoeth. Iddo ef y priodolir cynifer o ddywed— iadau doeth a fabwysiadwyd gan y Cymry fel diarhebion. Gelwid y pentref unwaith yn Bangor Catwg, a dywedir mai dyna'r lle y ganwyd Catwg, ac mai yma yn hen ŵr 120 oed, yn llawn doethineb, y bu farw.

Fel yn Llanilltud Fawr yr eglwys yw'r adeilad pwysicaf a mwyaf mawreddog yn y pentref. Carech felly wybod rhywbeth amdani. Cawn gyfeiriad ati mor gynnar â'r flwyddyn 720 pan adroddir am lifogydd dinistriol y flwyddyn honno. Gwelir hefyd gyfeiriad arall at Eglwys Llancarfan yn y flwyddyn 1150. Rhyw dro, efallai, darllenwch am y croniclydd Caradog o Lancarfan. Gwelwch wrth ei enw fod cysylltiad rhyngddo a'r pentref bychan hwn. Bu ef farw yn y flwyddyn 1157.

Ond at hen eglwys gynnar y mae'r cyfeiriadau hyn, oherwydd nid adeiladwyd rhan hynaf yr eglwys bresennol cyn y ddeuddegfed ganrif, a chysylltir hi ag enw Walter de Mappes, Archddiacon Rhydychen, a brodor o Fro Morgannwg. Coffeir ei enw hyd heddiw yn y pentref Walterstown ger Llancarfan. Yn ôl pob tebyg yr oedd un amser ddwy gangell i'r eglwys—un i'r myfyrwyr a drigai yn Llanfeithin a Charn Llwyd, a'r llall i'r plwyfolion. Yr oedd yno unwaith hefyd "lofft y grog," o'r lle yr hongiai'r groes. Gwelir y bracedi a ddaliai'r ysgrîn yn amlwg ddigon heddiw, ac y mae'r drws a'r grisiau yn arwain i'r llofft yno o hyd.

Un o'r pethau mwyaf diddorol yn yr eglwys yw'r "reredos" o waith yr Eidal, a berthyn yn ôl pob tebyg i'r ddeuddegfed ganrif. Pa fodd y daeth gwaith crefft o'r Eidal bell i'r man tawel hwn ym mro Morgannwg? Tybir mai Walter de Mappes a ddaeth ag ef yn ôl ar ôl teithio yn yr Eidal. Yn wir, nid oedd Cymru wedi ei neilltuo oddi wrth fywyd a meddwl y Cyfandir yn y canrifoedd hynny. Y mae gennym brofion ddigon o gysylltiad agos rhyngddynt.

Cyn gadael yr eglwys, pan ymwelwch â hi, gofynnwch am weled y cwpan cymundeb diddorol a gwerthfawr iawn sydd ynddi. Ei ddefnydd yw aur ac arian cymysg (silver gilt), ac y mae arno L.C. (Llancarfan Church) a'r flwyddyn 1576. Defnyddiwyd y cwpan hwn o 1576 hyd heddiw. Darganfuwyd hen gist dderw yma hefyd; tebyg mai yn honno y cedwid gwisgoedd yr offeiriaid, neu bethau gwerthfawr yr eglwys. Y mae'r bedyddfaen Normanaidd ag iddo wyth ochr, eto o ddiddordeb, a theimlaf yn sicr y dringwch i ben y tŵr er gorfod eich llusgo eich hun drwy fath o ddrws trap. Cewch eich talu am eich trafferth, fel y gall ymwelwyr hŷn na chwi dystiolaethu, oherwydd o ben tŵr Eglwys Llancarfan fe gewch olygfa brydferth a lŷn yn y cof am amser maith.

Porth Prydferth Beaupre

Lle Tân

PORTH PRYDFERTH BEAUPRÉ

UN PRYNHAWN hyfryd o Fai, dyma dair ohonom—a'n te mewn basgedi—yn cychwyn am Fro Morgannwg lon. Gadawsom y Coleg o'n holau, a theithiasom trwy barc prydferth Porth Ceri, heibio i'r tai to gwellt hynafol yn y pentref o'r un enw; wedyn gyda glan y môr i Rhoose a Llandathan (St. Athan's) gan gyfeirio'n camre at Beaupré a orwedd rhwng Llandathan a'r Bontfaen.

'Roedd y cloddiau yn drwm gan dlysni, y coed yn ddeiliog, a'r blodau cyffredin—os cywir galw blodau yn gyffredin yn eithriadol o brydferth. 'Roedd blodau'r garlleg a blodau glas y llwyn yn afradloni'r perthi â'u lliwiau cyfoethog. Llanwyd ni â gorfoledd fel yr adar, ac yn ein calonnau canasom gerdd i'r haf cynnar. Yn sicr yr oedd Ceiriog yn iawn pan ganodd:—

Pe na bai oerni'r gaeaf Ni theimlem wres yr haf."

Beth bynnag, 'rwy'n sicr na buasai'r tair ohonom—a ni yn ferched prysur—wedi mwynhau'r prynhawn gystal pe bai digonedd o seibiant yn eiddo i ni. Canodd y fronfraith ei chân yn agos atom, "bob nodyn ddwywaith," fel pe am gadw cwmni â'r llawenydd yn ein calonnau.

Ceisio yr oeddem Beaupré, a gallaf ddweud wrthych nad yw'n hawdd iawn ei gael. Dyma

Maenordy Llanfihangel

Eglwys Llanfihangel

ni'n holi wrth stesion fach a elwid Melin Gigman, croesi sticil, a cherdded drwy gaeau'n llawn blodau'r ymenyn a llygaid y dydd. Yr oedd y briallu a briallu Mair wedi darfod. Yna gwelsom yn y pellter fur isel, a thuhwnt iddo adfeilion y castell gyda rhan ohono yn awr yn ffermdy.

Nid yw'r murddyn hwn yn hynod ymhlith cestyll Morgannwg, gan fod rhai mwy mawreddog a mwy gogoneddus yn y Fro, ond y mae ganddo le tân prydferth iawn, ac ysgubor ddegwm a phorth allanol hynod ddiddorol. Dychmygaf rai ohonoch yn synnu i ni gymryd y daith hon os nad oedd rhywbeth mwy na hynny i'w weled. Ond y mae yma borth arall odiaeth o brydferth oddi mewn, ac i weled hwn y daethom.

Pan gyraeddasom y ffermdy bach, sef y gornel o'r castell a ddefnyddir yn awr fel tŷ byw, gofynasom am ganiatâd i weled y castell, a chawsom hwnnw'n rhwydd. Aethom drwy ran o'r tŷ, wedyn troi i'r chwith a'n cael ein hunain mewn adfeilion wedi eu gorchuddio â dail iorwg. Wedyn aethom drwy ddrws, ac yn sydyn fe'n cawsom ein hunain yn y cwrt oddi mewn. Ed— rychasom o'n holau ar y drws y daethom trwyddo, a synnwyd ni'n fawr, oherwydd ynghanol yr adfeilion gwelsom un o ryfeddodau saernïaeth gelfydd Cymru—Porth Prydferth Beaupré. Ar y porth Tuduraidd hwn gwelir y flwyddyn 1600 wedi ei cherfio, ynghydag arwyddair y Bassetts (perchnogion y. castell), "Gwell Angau na Chywilydd." Anodd disgrifio'r gwaith gwych hwn, ond gwelwch oddi wrth y darlun fod i'r porth dair rhan, bob un ohonynt wedi ei cherfio yn null pensaerniaeth Groeg, yn ôl urddau Dorig, Ionig a Chorinth. Y mae'r gwaith yn odidog yn ei holl fanylion, yn brydferthwch i'r llygad, a llawenydd i'r galon.

Efallai y carech wybod sut y crewyd y porth prydferth hwn ym mro dawel Morgannwg. Y mae'r stori yn ddiddorol dros ben. Yn ôl Iolo Morganwg, adeiladwyd ef gan Richard Twrch, saer maen ieuanc o'r Coety, ger Pen-y-bont. Clywaf rai ohonoch yn holi ymha fodd y daeth hwn i wybod am dair urdd pensaerniaeth Groeg. Wel, dyma'r stori. Carai eneth brydferth o'i bentref genedigol, ond ni fynnai hi mohono. Ergyd drom oedd hon i Richard Twrch, a dyma fe'n cychwyn oddi cartref a theithio cyfandir Ewrop, ac o'r diwedd dyfod i Rufain. Yno y bu'n gweithio gyda Phalladio, un o benseiri cyfnod y Dadeni. "Eithr y mae'r Cymro'n teithio ond nid yw'n ymfudo," ac un diwrnod teimlodd y Cymro alwad y Fro. Dychwelodd adref i adeiladu, ac adeiladu yn y fath fodd fel y teimlwn heddiw ymhen tair canrif a mwy nad y bardd yn unig sydd, "yn dysgu i eraill mewn cân yr hyn a ddysgodd ef ei hun trwy ddioddefaint." Dyma gân wedi ei cherfio mewn carreg.

Credir mai Richard Twrch a adeiladodd dŷ newydd Castell Sant Fagan, ac ehangu castell Llandunod i Syr Edward Stradling. Y mae'n sicr mai ef a adeiladodd faenordy Llanfihangel, oherwydd y mae'r lle tân yn union yr un fath ag un Beaupré,

Ond Porth Prydferth Beaupré oedd uchafbwynt ei athrylith greadigol ddisglair, ac y mae'n sicr y dylai gael ei gadw rhag myned yn adfeilion fel tystiolaeth barhaol fod crefftwr gwych wedi byw yn y Fro hon.

Llandow

IOLO MORGANWG (1746—1826)

NI bu cymeriad mwy diddorol ac amryddawn nag Edward Williams, neu fel yr adweinid ef gan bawb, Iolo Morganwg, yn byw ym mro Morgannwg.

Carech, mi wn, wybod ychydig am y dyn rhyfedd hwn. Ganed ef ym mhlwyf Llancarfan,—lle y clywsoch amdano mewn pennod flaenorol. Bu fyw'r rhan fwyaf o'i oes yn Nhreffleming, yn y Fro, ac yno y mae man tawel ei fedd. Saer maen oedd wrth ei alwedigaeth, a dywedir i rai o'r beddargraffiadau yn Eglwys Llanilltud Fawr gael eu cerfio ganddo. Ychydig addysg a gafodd yn ei ieuenctid, a dywedir mai wrth weled ei dad yn cerfio llythrennau ar gerrig beddau y dysgodd ddarllen.

Ond dyn eithriadol ydoedd, a daeth i adnabod enwogion Cymru a Lloegr. Bu'n gyfaill mawr i Southey, y bardd Saesneg.

Teithiodd o'r naill ran o Gymru i'r llall mewn oes na wyddai am drên, gan gerdded cannoedd a channoedd o filltiroedd i geisio caniatâd i gopio hen lawysgrifau Cymraeg. Dywedir na chymerai ei wrthod gan neb. O'r defnyddiau hyn cyhoeddwyd y Myfyrian Archaiology a llawysgrifau Iolo, fel y'u gelwid, yn gyfrolau anferth o waith.

Dengys ysgolheictod diweddar mai dyn anodd, yn wir, amhosibl ei ddeall oedd Iolo, oherwydd er ei fod yn awyddus am glod fel bardd, priodolodd rai o'r darnau prydferthaf o'i waith ei hun i Ddafydd ap Gwilym, bardd y bedwaredd ganrif ar ddeg, er enghraifft:—

Gyda Gwen 'r wy'n ddibenyd,
Gwna hon fi'n galon i gyd."

Y mae'n sicr mai Iolo oedd awdur y cywydd, "Gyrru'r Haf i Annerch Morgannwg," ac yn hwn cawn nifer o gwpledi a ddengys gariad cynnes Iolo at ei gynefin fro.

"Gwlad dan gaead yn gywair,
Lle nod gwych, llawn ŷd a gwair;
Llynnoedd pysg, gwinllannoedd pêr,
A maendai, lle mae mwynder."

"Llawn adar a gâr y gwŷdd—
A dail a blodau dolydd,
Coed osglog, caeau disglair,
Wyth ryw ŷd a thri o wair;
Perlawr pawrlas, mewn glas glog,
Yn llannaidd a meillionnog!"

"Morgannwg ym mrig ynys
A byrth bob man, llan a llys."

A dywed wrth yr Haf:—

Gwasgar hyd ei daear deg
Gu nodau dy gain adeg."

Carodd ryddid yn fawr, ac yr oedd yn edmygydd dwfn o Wilberforce, rhyddhawr y caethion. Yn ddiamau, yr oedd ganddo argyhoeddiad cryf ar fater caethwasiaeth. Dywedir iddo wrthod ffortiwn gan ei fod ei fod yn ofni bod yr arian yn llwgr drwy fasnach mewn caethion.

Adroddir llawer stori am ei gariad tuag at anifeiliaid a'i serch tuag at ei ferlyn a âi gydag ef ar ei deithiau hir fel cwmni, ac nid er mwyn ei gario.

Chwi gofiwch i mi ddweud wrthych iddo fyw yn y Bontfaen, a chadw siop lyfrau yno. Saif honno gyferbyn â Neuadd y Dref, a gwelwch heddiw garreg goffa i Iolo ar y mur.

Er gwaethaf ei hynodion, anodd eu dirnad, cofiwn iddo wasanaethu Cymru yng ngwir ysbryd cariad. Heb os nac onibai carodd Forgannwg yn angerddol, a theilynga le fel un o wŷr enwog y Fro.

Llandathan

EMYNWYR BRO MORGANNWG

DYWEDAIS ychydig wrthych yn y bennod o'r blaen am Iolo Morganwg (Edward Williams). Yn y bennod hon carwn roddi ychydig hanes am dri o emynwyr y Fro. Gwyddoch am hen draddodiadau'r Cymry fod rhyw hud arbennig yn perthyn i'r rhif tri. Y mae hyn yn wir hefyd am draddodiadau cenhedloedd eraill.

Yn awr y mae'n hynod mai Williams oedd enw'r tri emynydd hyn, er nad oeddynt, cyn belled ag y gwn i, yn perthyn o gwbl i'w gilydd. Fe gredwch, mae'n debyg felly, fod Williams yn enw cyffredin iawn ym Mro Morgannwg.

Heddiw carwn fynd â chwi ar bererindod i'r mannau lle y gorffwysa'r tri emynydd. Yn y Canol Oesoedd yr oedd pererindodau yn gyffredin iawn, a gallasem ninnau yn yr ugeinfed ganrif wneuthur gwaeth peth nag efelychu'r amseroedd gynt yn hyn o beth.

Yn Llyfr Du Caerfyrddin, perl llawysgrifau Cymru, a ysgrifennwyd yn y ddeuddegfed ganrif, y mae penillion a elwir "Englynion y Beddau," a dechreua pob un gyda'r geiriau "Piau y bedd hwn?" Wel, fe awn am dro i dair mynwent, a cheisio ateb y gofyniad hwn deirgwaith.

Yn gyntaf, gadewch i ni ymweled â Llandathan, pentref bychan tua phedair milltir i'r deau o'r Bont Faen. Yma y mae eglwys ar ffurf croes, ac ynddi gorwedd delwau rhai o deulu y Berkerolles. Hwy oedd Arglwyddi Maenordy Llandathan er amser dyfodiad y Normaniaid. Efallai i chwi glywed y stori am Owain Glyn Dŵr yn cyfarfod ag un o'r teulu hwn, sef Syr Lawrence Berkerolles. Chwi gofiwch fod Shakespeare yn ei ddrama "Henry IV", yn priodoli rhyw ddylanwad hud a lledrith i enedigaeth Glyn Dŵr, oherwydd yr oedd ei fywyd yn hynod ymhob ystyr. Ni allasai neb ei ddal, ac yn wir ni ŵyr neb hyd heddiw am fan ei fedd. Dyma'r stori. Ceisiodd dieithryn urddasol gael llety yng nghastell East Orchard, cartref Syr Lawrence Berkerolles. Cafodd groeso cynnes, ac yr oedd mor hynod o ddawnus a chwrtais fel yr erfyniwyd arno am aros ysbaid. O'r diwedd dywedodd fod yn rhaid iddo gychwyn ar ei daith, ond gwasgodd ei letywr arno aros yn hwy. Câi dâl ardderchog am hynny o weled Owain Glyn Dŵr fel carcharor yn y Castell cyn y nos, oherwydd sicr oedd na allai Owain ddianc y tro hwn. Er gwaethaf y cymell aeth y gŵr dieithr ar ei ffordd, ond cyn myned diolchodd yn gynnes iawn am letygarwch eithriadol Syr Lawrence tuag at Owain Glyn Dŵr! Cafodd Syr Lawrence gymaint arswyd, medd yr hanes, fel y collodd ei leferydd!

Ond yr ydym yn crwydro. Amcan ein taith yw gweled y garreg goffa a ddodwyd yn ddiweddar y tu allan i fur yr eglwys, ger bedd John Williams yr emynydd. Brodor o Sir Forgannwg oedd, a bu fyw yn y pentref bychan hwn. Yn y ddeunawfed ganrif yr oedd yn byw, o 1728 i 1826. Ef oedd awdur yr emynau adnabyddus sy'n dechrau â'r llinellau:—

"Pwy welaf o Edom yn dod,"

a

"Pa feddwl, pa 'madrodd, pa ddawn,"

a

"Daw dydd o brysur bwyso."

A ydych yn cofio'r emynau hyn? Os ydych, fe ganwn un ohonynt yn dawel ar lan ei fedd.

Awn yn awr ar ein taith o Landathan tuag at Boverton, pentref tua milltir i'r ochr hon o Lanilltud Fawr. Credir mai dyma Bovium y Rhufeiniaid. Prun a yw hynny'n wir ai peidio, fe ddarganfuwyd olion Rhufeinig yma. Y mae yma hefyd olion hen gastell, a dywedir bod Jasper Tudor, ewythr Harri'r VII, wedi bod yn ymguddio ynddo.

Ond cyn cyrraedd pentref Boverton, trown ar y dde, a thua milltir a hanner ymlaen gwelwn gapel ger y ffordd heb na phentref na thŷ gerllaw iddo. Disgynnwn, oherwydd dyma Fethesda'r Fro, lle y bu Thomas Williams (1761—1844) yn weinidog, ac yma y gorwedd ei weddillion. Ef oedd awdur "Dyfroedd Bethesda," casgliad o emynau. Efallai mai'r rhai mwyaf cyfarwydd yw'r rhai yn dechrau â'r llinellau:—

"Adenydd colomen pe cawn,"

a

"Rwy'n tynnu tuag ochr y dŵr."^[2]

A wyddoch chwi am y gân "Gweddi Pechadur" a gyfansoddodd y ddiweddar Morfydd Owen ar eiriau Thomas Williams?

"O'th flaen, O, Dduw! rwy'n dyfod,
Gan sefyll o hir bell."

O Fethesda'r Fro awn ar draws y wlad i Lanbedr y Fro, ac yno, yng Nghroes y Parc, gwelwn garreg fedd Dafydd Williams (1712—1794). Fe fu'r gŵr hwn yn gofalu am un o Ysgolion Teithiol Griffith Jones, ac fe weithiodd yn egniol fel gweinidog gyda'r Bedyddwyr.

Ef oedd awdur yr emynau yn dechrau:—

O, anfeidrol rym y cariad,"

"Yn y dyfroedd mawr a'r tonnau,"^[3]

ac

"O! fy enaid, cod dy olwg."

Gobeithaf y bydd ystyr newydd i'r emynau hyn yn eich meddwl pan genwch hwy nesaf.

EWENNI

TUA dwy filltir o Ben-y-bont gorwedd pentref Ewenni ynghyda'i Briordy enwog a'i briddweithfa a fu'n gweithio'n gyson am gan mlynedd. Byddai ymweled â'r briddweithfa yn ddiddorol iawn, ond heddiw awn heibio, gan gerdded drwy'r pentref, ac ymlaen i'r Priordy. Ar ein ffordd pasiwn heibio i gartref Edward Mathews, y pregethwr Methodistaidd enwog. Gŵr santaidd amryddawn ydoedd, yn llawn huodledd, ac yn feistr ar dafodiaith y Fro, sef y Wenhwyseg. Gresyn bod yr iaith bersain hon yn diflannu o'r Fro, a Saesneg gwael yn cymryd ei lle.

Dywed Crwys wrth dalu teyrnged i gof yr enwog ŵr yn ei gân:—

MATHEWS BIAU'R FRO

"Gall mai'r Barwn a'r pendefig
Sy'n cael rhent ei herwau bras,
A bod ambell symlyn gwledig
Yn tynnu'i het i ŵr y plas;
Ond o dreulio yng ngardd y gerddi
Dridiau difyr ar fy nhro,
Hawdd yw gweld mai'r gŵr o'r 'Wenni—
Edward Mathews biau'r Fro."

Er iddo farw fe erys ei ddylanwad i godi a phuro pobl,

Cartref Edward Mathews, Ewenni

"Ac er hardded Bro Morgannwg,
Heddyw, daw'n fireiniach darn,
Am fod coeddiad Edward Mathews
Yn y fro hyd fore'r Farn."

Awn heibio a chyrhaeddwn y Priordy. Er nad yw mor adnabyddus i drigolion Prydain ag yr haeddai fod, y mae myfyrwyr pensaernïaeth yr Almaen a gwledydd tramor eraill yn ymweled yn aml ag Ewenni. Cyfarfûm ag Americanwyr yno fwy nag unwaith.

Paham y daw'r bobl hyn i ymweled â'r lle, ac y dylem ninnau wybod mwy amdano? Oherwydd mai dyma'r esiampl orau o saerniaeth y Norman sydd gennym drwy Gymru benbaladr. Adeiladwyd y priordy yn y flwyddyn 1146. Yr oedd yn perthyn i'r Benedictiaid, ac yn gysylltiedig ag Eglwys Gadeiriol Caerloyw. Sefydliad crefyddol estron ydoedd, ac felly rhaid oedd iddo'i amddiffyn ei hun rhag y Cymry brodorol. Yn naturiol nid oedd cydymdeimlad o gwbl rhwng y Cymry a hwy. 'Roedd amddiffynfeydd y priordy yn effeithiol iawn gan fod tyrau a muriau caerog cryf iddo. Erys rhai o'r muriau hyd heddiw ynghyd â thŵr porthcwlis cryf ac ysblennydd, a hwnnw mewn stad dda iawn, er bod y rhan arall o'r priordy, ag eithrio'r eglwys, wedi diflannu.

Fel yn eglwys Llancarfan, gellir dweud bod yma ddwy eglwys o dan yr un to—eglwys y mynachod ac eglwys y Plwyf, ond yn Ewenni gwahenir y ddwy oddi wrth ei gilydd gan fur. Gwelwn nifer o gofgolofnau, ac olion diddorol yn yr eglwys. Y mae yma fedyddfaen prydferth, hen allor gerrig, piscina dwbl, ac ysgrîn goed odiaeth o dlws. Ar y llawr gwelir copïau o hen deils oedd yn yr eglwys, a gresyn mai ychydig o'r rhai gwreiddiol sydd ar gael.

Pan ewch i'r Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd, cofiwch edrych am ddarlun o'r Eglwys gan yr arlunydd Turner. Yn yr amser pan baentiodd ef hi yr oedd anifeiliaid ac ednod yn cael byw yn y rhan a berthynai gynt i'r mynach- od, gan fod y teulu yn dlawd ar y pryd. Y mae'r rhan hon o'r eglwys yn perthyn heddiw i'r Picton-Turberville, disgynyddion y Turbervilles a ddaeth i'r rhan hon gyda Maurice de Londres yn amser William II, a chanddynt ganiatâd oddi wrthoi ffurfio stad iddynt eu hunain. Gwelir tabledi a cherrig coffa i'r teulu yn y rhan fynachaidd o'r Eglwys.

Chwi glywsoch, efallai, sut y daeth y Turbervilles, er eu bod yn estroniaid Normanaidd, yn Gymry trwy fabwysiad. Yn ôl y stori, fe briododd un ohonynt ag etifeddes y Coety ac o hynny allan yr oedd Turberville yn arwain y Cymry yn erbyn y Normaniaid.

Perthynai Syr Thomas Picton i'r teulu, ac arhosodd yn y Priordy y noson cyn cychwyn ar ei daith i Waterlŵ.

Y mae'r Picton-Turbervilles yn ymhyfrydu yn hanes a thraddodiadau eu hen gartref. Y maent yn eithriadol o foesgar i ddieithriaid, ac yn ein hoes ni y mae un o'r merched, Miss Edith Picton-Turberville, yn gweithio â'i holl egni dros fudiadau dyngarol a chymdeithasol. Fel hyhi, hyderaf fod y Wen Fro yn ymfalchio yn ei gorffennol, ond yn gweithio yn y presennol â'i llygaid ar dyfodol. Boed i Fro Morgannwg adennill ei hen iaith a thraddodiadau ysbrydol ein cenedl ni, fel y gallo eto fagu cewri i wasanaethu Cymru.

Dyma'n pererindod trwy Fro Morgannwg ar ben. Gobeithio yr erys yn eich cof.

Gwasg Aberystwyth

Nodiadau

1. Llanddunwyd
2. Dyma ail bennill Adenydd colomen pe cawn yn llyfr emynau'r Methodistiaid 1930
3. Dyma ail bennill O, anfeidrol rym y cariad yn llyfr emynau'r Methodistiaid 1930