Telynegion Maes a Môr (Testun Cyfansawdd)

←

Telynegion Maes a Môr gan Eliseus Williams (Eifion Wyn)

→

TELYNEGION

MAES A MÔR

EIFION WYN

(Awdur " Ieuenctid y Dydd" ac " Awdl y Bugail," etc.)

The

EDUCATIONAL PUBLISHING COMPANY

CAERDYDD A WRECSAM

<*> B

I'm

Cenedl

er mwyn

Men.

RHAGYMADRODD

GERLLAW yr Eryri
A Chantref y Lli,
Mi genais i Gymru
O serch ati hi ;
Cyweiriais fy nhannau
A gwynfyd fy oes,
Ces fwynder o'm telyn-
Ces lawryf, a loes.

Ond canaf i'm henfro
Tra bo gennyf dant,
Am lys yn ei bywyd,
A bedd hefo'i phlant;
Os sethrir fy nghalon
Fel gwinwryf tan draed,
Caiff Cymru win newydd
O redli fy ngwaed.

Ar deir-rhes fy nhelyn
'Rwy'n canu o hyd,
I drioedd fy hoffedd
Athlysion y byd ;
A rhowch imi groeso,
Neu rhowch imi sen,
Caf fwynder o'm telyn,
A chusan gan Men.

EIFION WYN.
Mai, 1908.

CYNHWYSIAD.

I. Telynegion Bywyd.

Hwiangerdd Sul y Blodau
Flower Sunday Lullaby*
Llawhaiarn Bendefig
Gwylan
Priodas Hun
Ora Pro Nobis
"Ora Pro Nobis"^[1]
Mun ac Oenig
"Nadolig Llawen"
Gobaith
Credo
Gwên y Marw
Yn Erw Duw

II. Telynegion Men.

Men
Hyd fin y maes, ym min yr hwyr
Bob nos olau leuad
Cartre'r Haf yw Deffrobani
Pe bai gennyt serch
Hoffais di yn ieuanc, Men
Tan dy lewyrch, leuad ieuanc

III. Telynegion Serch.

Y Blodyn Glas
Blodau a Serch
Caru Haf
Hollt y Fellten
Yr Afal Melyn
Serch
Cynnig Calon
Hiraeth
Merch y Felin

IV. Telynegion y Misoedd.

Ionawr
Chwefror
Mawrth
Ebrill
Mai
Mehefin
Gorffennaf
Awst
Medi
Hydref
Tachwedd
Rhagfyr

V. Telynegion y Maes

Trioedd y Mynydd
Y Sêr
Briallen Sul y Blodau
Bardd a Blodeuyn
Ystyriwch y Lili
(Llyn y Garreg Wen)
Cyfarch y Llinos
(I blant fy mro)
Mabinogi
Liw Dydd, liw Nos
Perthi Mai

VI. Telynegion y Môr.

Y Llanw
Yr Afon

VII. Telynegion Cymru.

Y Porth Prydferth
Os wyt Gymro
Gŵyl a Gwaith
Coelcerthi'r Bannau
O Cadwn Uchelwyl
"Ochain y Clwyfawg"
O'r Deffroad
Cymru'r Diwygiad
"Paradwys y Bardd"

TELYNEGION

MAES A MÔR.

HWIANGERDD SUL Y BLODAU.

(I fy Mam.)

Tan y garreg las a'r blodau,
Cysga, berl dy fam;
Gwybod mae dy dad a minnau
Na dderbyni gam:
Gwn nad oes un beddrod bychan
Heb ei angel gwyn;
Cwsg, fy mhlentyn, yma'th hunan-
Cwsg, Goronwy Wyn.

Cofio'r wy, pan oeddit gartre'n
Cysgu gyda ni,
Cadw fynnwn blant y pentre
Rhag dy darfu di :
Ond boddlonwn iddynt heno,
Gyda'u miri iach,
Pe bai obaith iddynt ddeffro
Fy Ngoronwy bach.

Cwsg, fy mhlentyn, heb dy fami —
Cwsg yn erw Duw;
Casglu blodau buom iti —
Sul y Blodau yw:
Chwe briallen fach a ddywed
Mai yr haf yw hi;
Cwsg o danynt heb eu gweled,
Cwsg, fy rhosyn i.

Beth i serch yw mis a blwyddyn?
Cwsg, fy nhlysaf un;
Onid ti yw'm hunig blentyn
Nad yw'n mynd yn hŷn?
Mae y lleill yn symud, symud,
Ac yn bryder im;
Ond nid felly di, f'anwylyd—
'Chrwydra'r marw ddim!

Tan y garreg las, Goronwy,—
Cysga beth yn hwy;
Rhaid yw dweud Nos da,” Goronwy,
Mynd a'th ado'r wy':
Nid oes eisiau llaw i'th siglo
Yn dy newydd grud;
Cwsg, nes gweld ein gilydd eto,
Cwsg, a gwyn dy fyd.

FLOWER SUNDAY LULLABY.

WHERE the flow'rs and gray stone hide thee,
Sleep, my pearl, below;
That no harm shall e'er betide thee,
I and father know :
Little graves are never lonely,
Angels guard their kin;
Sleep, my child, thyself there only-
Sleep, Goronwy Wyn.

Well I mind, when thou wert sleeping
In our home with me,
Village boys I'd fain be keeping
From disturbing thee:
Would to-night our rest were shaken
By their artless cheer,
If, ah! if they could awaken
Thee, Goronwy dear.

Sleep, my child, without thy mother,
In God's acre rest;
We, this Flower Sunday, gather
Posies for thy breast:
Six small primroses unfolding
Tell of summer mild;
Sleep beneath them, none beholding,
Sleep, my rose, my child.

What are months and years to mothers—
Sleep, my darling, so ;
Thou alone, unlike the others,
Dost not older grow :
They are restless, restless ever,
Causing me dismay;
Not so thou, my darling, never
Does my dead one stray.

Slumber yet awhile, Goronwy,
Under that gray stone;
I must say "Good night," Goronwy,
Leaving thee alone:
Strange that cradle! hand of mother
Need not rock thee now:
Sleep until we meet each other,—
Sleep, and blest be thou.

Cyfieithydd:
J. W. WYNNE-JONES, M.A.,
Ficer Caernarfon.

LLAWHAIARN BENDEFIG.

 
GWRANDAWEM riddfaniad y deri,
Gwrandawem ystori fy nhad —
“Boed melltith ar Gastell Llawhaiarn,
A'r felltith yn fendith i'w had!”
Boed melltith,” griddfannai y deri,
Ail-gofiai y nefoedd y cam;
Yn llygad fy nhad yr oedd mellten,
Ond lleithio'r oedd llygad fy mam.

"Fy mhlant," meddai, “dyma ystori
Yr anghyfanedd-dra a wnaed ;
Hyd heddiw mae cofio yr ormes
A'r adfyd yn poethi fy ngwaed ;
Os wyf yn oedrannus a musgrell,
Nid wyf mor anghofus a hyn,
Nad wn i pa bryd y dechreuodd
Fy marf a fy ngwallt droi yn wyn.

Adwaenoch y goedwig helwriaeth
Ymestyn i'r mynydd o'r cwm;
Un waith yr oedd honno'n dyddyndir,
A chernau y mynydd yn llwm:
Nid oedd y tyddynod ond bychain,
A gwyrog gan oedran, ond O!
Yr oent yn dreftadaeth i rywrai,
A cherid y brwyn ar eu to.

"Yn fore llafuriai'r tyddynwyr,
Gan dyfu eu gwenith a'u haidd ;
A'u chwiban a glywid o'r mynydd,
Fin nos, wrth gorlannu eu praidd;

Pan ganai y fwyalch ddyhuddgloch,
Hwy aent i noswylio bob un;
A beth roddai segur bendefig
Y castell am noson o'u hun?

"Chwaraeai eu plant ar yr aelwyd,
Eu chwarae, fel ŵyn ar y ffridd;
Eu hoffter oedd torri eu henwau
Ar wyneb y pantlawr o bridd;
A mynych, ar hirnos o aeaf,
Y clywech eu canu fin hwyr;
Ac yna tawelwch gweddïo
Ar bopeth-y nefoedd a ŵyr.

"Cyfannedd, fy mhlant, oedd y mynydd
Gan rywrai, cyn plannu y coed,
Hyd angladd hen Yswain y castell,
A'r dydd daeth Llawhaiarn i'w oed;
'Mhen mis ar ôl hynny, daeth rhybudd
Ymadael, ar wys ac ar fant;
Aeth tadau a mamau i wylo,
A safodd chwaraeon y plant.

"Tan ergyd y gwae, y nos honno
Bu eiriol wrth ddrysau y nef;
A thrannoeth wrth ddrysau Llawhaiarn,
Ond byddar fel tynged oedd ef:
Ni fynnai fod mwy mewn cyfiawnder
Na gwneuthur a fynnai ei hun; —
Cyfiawnder yw chwalu cartrefi,
Os gwell yw petrisen na dyn.

"Mi gofiaf i 'medd yr ymadael —
Ar nos Galangaeaf bu hyn ;
Edrychai y lloer yn dosturiol
A'r ddaear gan farrug yn wyn —
Edrychai ar gaethglud yr ormes
Yn symud, fel angladd y byw!
Heb do, ond y nef wrth eu pennau —
Heb gyfaill yn unman, ond Duw.

"Ymlaen elai'r wledd yn y castell,
A gwinoedd Llawhaiarn yn waed;
Ymlaen elai'r ddawns, a chalonnau'r
Tyddynwyr yn ysig dan draed;
O Dduw! pam goddefir i fympwy
A thrais gael diffeithio y byd?
Ai byth y bydd bywyd mor ddibris?
Ai byth y bydd Rhyddid mor ddrud?

"Yr ydych yn teimlo, fy mechgyn,
Mi welaf eich dial yn fflam
Yn cynnau yn wyllt yn eich llygaid,
Wrth wrando ystori y cam;
Mynegwch hi'r nos i fy ŵyrion,
Gan ddweud fel y dwedai eich tad —
Boed melltith ar gastell Llawhaiarn,
A'r felltith yn fendith i'w had!"

GWYLAN

Yn ymyl y môr y mae caban,
Un caban yn ymyl y môr;
Ei gerrig yn llyfn ac yn wynion,
A'r gwmon yn bêr wrth ei ddôr:
Ac yno mae merch elwir Gwylan —
Ieuengaf a thecaf ei thad;
Gwylanod y môr ei llateion,
Ac erwau y môr ei hystad.

Un lon fel chwerthiniad yw Gwylan,
Chwareus, a pheryglus o ffraeth;
Nid dwyrudd liw'r ewyn sydd iddi,
Ond dwyrudd liw tywod y traeth:
Chwiorydd yw'r awel a hithau —
Hi'n felys, a'r awel yn hallt:
Mae glesni y môr yn ei llygad,
A chrychni y môr yn ei gwallt.

Os serchus ei henw yw Gwylan,
Mwy serchus yw Gwylan ei hun;
Ni ellir ei gweld heb ei charu,
Ond ni eill hi garu ond un:
Os Llion y cychwr y’m gelwir,
'Waeth gennyf pa swynwr a ddaw —
Myfi bia gusan ei gwefus,
Myfi bia'i chalon a'i llaw.

Ar ddistyll y trai, pan ollyngaf
Fy nghwch o'i fordwyfa yn rhydd,
Bydd Gwylan yng nghysgod y caban
Yn sefyll a'i llygad yn brudd:
Mae'r eigion yn ffals," meddai wrthyf,
"A llithiwr hudolus yw'r trai;
O Llion, ni fedraf ei garu,
Heb garu fy Llion yn llai!"

Ond pan gyda'r llanw dychwelaf
I'r gilfach, er gwell ac er gwaeth,
Bydd Gwylan, a'i llygad yn llonnach,
Yn sefyll ar leithder y traeth:
Gwna gymod diwrnod â'r eigion,
A geilw ei hofn yn beth ffôl —
Mae Gwylan yn caru y llanw,
Mae'n dyfod a Llion yn ôl.

PRIODAS HUN.

Ar fwsog lawr Mehefin
Yng nghysgod onnen las,
Breuddwydiai rhiain ieuanc
Freuddwyd am serch a chas.

Ai merch y lloergan ydoedd,
Neu dylwyth teg y gwydd
Yn flin ar ôl y nosddawns,
Ac wedi cysgu i'r dydd?

'Roedd ganddi fysedd gwynion,
Ac ar y gwynnaf un
'Roedd modrwy dyweddiad,
Fel pleth o'i gwallt ei hun:

Y gwallt ddisgynnai'n felyn
Ddiofal, ar wahân
Dros las ei llygad caead,
Yn fil pelydrau mân.

Breuddwydiai'r rhiain freuddwyd
Hudolus dlws ac erch,
Yng ngofid llonnaf bywyd,
Yng ngwynfyd chwerwaf serch.

Yng nghanol ei gwyryfon
Yn wyryf gwelai'i hun;
Ei dydd priodas ydoedd,
Ei dydd melysaf un.

Trwy'r dellt yr haul dywynnai
Ar chwaer i'r lili wen;
Trwy'r dellt, edrychai hithau
Am nefoedd las uwchben.

Gwrandawai'r clychau'n canu,
Fel gwnaethent lawer tro;
A gwyddai fod ei henw
Ar fin cariadau'r fro.

Ai'r cerbyd gwynfeirch heibio
Yng nghanol llygaid syn;
Hi glywai sibrwd rhywbeth
A'i gwnaeth yn wyn, yn wyn.

Arafai ger yr allor,
Arafai yn ei braw —
Nid oedd priodfab yno
Yn disgwyl am ei llaw.

"O Aled, Aled," meddai
Mewn syndod, trwy ei hun;
"Tydi, fy mhopeth puraf,
Yn caru mwy nag un!"

Breuddwydiai fod y galon
Oedd ar ei modrwy'n ddwy;
A thoriad yn ei chalon
Ei hunan oedd yn fwy.

Ni wybu ddim ond hynny-
O'i hun deffrôdd, o'i braw —
'Roedd modrwy serch yn gyfa',
A mab ei serch gerllaw.

ORA PRO NOBIS

MAE'R curwlaw yn dallu
Ffenestri fy nhŷ,
A thymestlwynt Tachwedd
A gyfyd ei ru;
Mae cedyrn y derlwyn
Yn siglo i'w gwraidd,
A brefu am loches
Wna ychen a phraidd-

Ein Tad, cofia'r adar
Nad oes iddynt gell;
Mae'r eira mor agos,
A'th haf Di mor bell.

Mae'r gorlif yn ddisglair
Hyd wyneb y fro;
A gyr y cymylau
Fel gwersyll ar ffo;
Gan ergyd y ddrycin
Fy mwthyn a gryn;
Gwell aelwyd na heol
Ar noson fel hyn —

Ein Tad, cofia'r arab
A gwsg tan y lloer;
Mae'i wisg ef mor denau,
A'th wynt Di mor oer.

Mae'r ewyn yn wyn
Ar y mordraeth gerllaw —
Cyn wynned dalen
Y llyfr yn fy llaw —
A hed y gylfinhir
Fel cri trwy y nef,
Gan ofn y rhyferthwy,
A'i ddicter ef.

Ein Tad, cofia'r morwr
Rhwng cyfnos a gwawr;
Mae'i long ef mor fechan,
A'th fôr Di mor fawr.

"ORA PRO NOBIS."

My windows are darkened
By rain-storms without,
The gale of November
Is raising its rout;
The stalwarts of oak-forests
Shake to their base,
The sheep and the oxen
Crave sheltering place —

Our Father, remember
The birds in their woe;
So far is Thy summer,
So near is Thy snow.

In flood o'er the valley
The river gleams bright;
The clouds are swept onward,
Like legions in flight ;
My cot feels the buffet
Of squalls as they smite,
Yet, better the hearth-side
Than street such a night —

Our Father, remember
The arab out there;
So thin is his garment,
So biting Thy air.

The white foam is fringing
The edge of the sand,
As white as the leaflet
I hold in my hand :
The curlew above us
Is whirled, like a cry,
In fear of God's tempest
And anger on high.

Our Father, remiember
The sailor by night;
So vast is Thy ocean,
His vessel so slight.

Cyfieithydd:
J. W. WYNNE-JONES, M.A.,
Ficer Caernarfon.

MUN AC OENIG.

GWELAIS hi ar fin y traeth,
Yn y mis blodeuai'r perthi ;
Geneth fwyn â llygad ffraeth,
A'r gwefusau cochaf ganddi.

Cawsai, pe fel llawer mun,
Gymaint arall o fodrwyau
Ag oedd yn ei gwallt ei hun,
Gan gynifer o gariadau.

Yn ei chanlyn fel peth hoff,
Pleth o flodau am ei gwddw,
Yr oedd oenig fechan gloff,
Elwid ganddi wrth ei henw.

Pethau ieuainc oedd y ddwy,
A chwaraeent mor ddiniwed,
Fel yr oedais beth yn hwy—
Haws oedd oedi nag oedd myned.

Safai'r oenig fach yn gall,
Rhedai, safai am gydymaith ;
Brefai'r oenig, chwarddai'r llall
Yna rhedai'r ddwy ar unwaith.

Ni fu chwarae gwell erioed,
Na dedwyddach, nes i'r oenig
Golli ei hanafus droed
Ar y gwmon llyfn a llithrig.

Heibio'r greiglan, dacw hi
Yn diflannu yn yr ewyn-
Clywais fref, a chlywais gri,
A bu'r don yn fwyfwy brigwyn.

Crynai'r eneth ar y lan,
Yn y llif y crynwn innau ;
A rhyw fywyd ofnus, gwan-
Hwnnw'n crynu yn fy mreichiau.

Gwnes beth difraw, gwnes beth ffôl,
Ond yr oedd y fun mor brydferth ;
A chyn mynd o'r traeth yn ôl,
Cefais fwy na gwerth y drafferth.

"NADOLIG LLAWEN."

I.

Boed eich Nadolig
Yn gân i gyd ;
Eira neu beidio,
Gwyn fo eich byd;
A byddwch yn blant
I'r hen Ddraig Goch —
Yn Gymry pur
B'le bynnag y b’och.

II.

Boed lon dy lys,
Boed lawn dy wledd ;
A chofia flys
Yr hwn na fedd.

III.

Cadw'th Nadolig, fy mrawd,
O newydd i Fab y Dyn;
Câr dy gymydog, fy mrawd,
A châr ef fel ti dy hun.
A phan wrth dy fwrdd, fy mrawd,
Ai prin ai helaethwych fo-
Cadw dy friwsion, fy mrawd,
I'r frongoch a llwyd y to.

GOBAITH.

"LLONNAF o'r engyl wyt ti," medd Duw —
"Dos i ddiddanu calonnau briw."

Ac yntau Gobaith, mor wyn a'r wawr,
I Seren Ofnau a ddaeth i lawr.

Efe sy'n canu goruwch y crud,
Holl hwian gerddi melys y byd.

Mwyn ei addewid yn nhrallod dyn —
Oni ddwg hanner bob croes ei hun?

Erys yn olaf gerllaw yr Yw
I sychu'r deigr uwch blodau gwyw.

Ni ddaw ymhellach na phorth y Nef —
Gweini'n y byd yw ei nefoedd ef.

CREDO.

Yn Ei nef mae Duw —
Yn y golau cannaid,
Pur, nad eill seraffiaid
Ddyfod ato a byw.

Yno'n wyn Ei fyd,
Clyw berffeithgan engyl
Rhwng y pyrth o beryl,
Clyw riddfannau'r byd.

Ie, i lygaid Duw
Nid oes dim rhy fychan —
Gwêl y cread cyfan,
Gwel fy meddwl briw.

Mwy na'i Orsedd fawr
Yw Ei galon dyner ;
Trig y goruchelder,
Gŵyr am lwch y llawr.

Yn Ei nef mae Duw,
Eto ca y cydfyd
Le yn Ei feddylfryd —
Onid cariad yw?

GWỆN Y MARW.

I'r ystafell aem yn ddistaw,
Un ac un,
Heb ddywedyd dim i dorri
Ar ei hun.

Yno llaw amddifad blentyn,
Tan ei graith,
Dynnai'r caead a'r llieiniau'r
Olaf waith.

Gwelem tanynt mewn tangnefedd
Wyneb tad;
Syllem, synnem ar ei degwch,
Heb nacâd.

Wylai'r ieuainc gan y dwyster,
Wylai'r hen;
Ar wynepryd un yn unig
Yr oedd gwên.

Cannaid weddnewidiad angau
Ydoedd hi;
Gwên arhosai i oleuo'n
Gofid ni.

Gwyn eu byd y llygaid hynny
Oedd ynghau;
Tlws gan wawrddydd anfarwoldeb
Oedd y ddau.

Fyrred, ac mor ddiflanedig
Gwên y byw;
Gwên yr arch-gwên olaf, hwyaf,
Bywyd yw.

YN ERW DUW.

Cu oeddit gennyf fi, fy nhad,
Cu oeddwn innau gennyt ti —

O! boed fy moes fel moes fy nhad,
A boed ei Dduw yn Dduw i mi.

Telynegion Men

MEN.

Yn yr allt ar lannau Dwyfor
Y cyfarfum â fy Men,
Clychau'r gog oedd yn ei dwylo,
Gwallt fel heulwen ar ei phen;
Tecach oedd na neb a welswn
Yn rhodianna yn y coed —
O! mi deimlais yn fy nghalon
Beth na wnes erioed.

Yn yr allt ar lannau Dwyfor
Ar foreau wedi hyn,
Bûm yn un o ddau yn casglu
Clychau glas i ddwylo gwyn;
Onid oedd yn drafferth felys,
Hedfan fel rhyw loyn haf? —
O! ni fûm erioed cyn llonned,
Nac erioed mor glaf.

Yn yr allt ar lannau Dwyfor
Tyf y glaslwyn fel o'r blaen ;
A chwedleua'r don barablus
Chwedlau serch wrth ro a maen;
Hoff gen' innau'r eneth honno
A gyfarfum yn yr allt ;
Gyda'r clychau yn ei dwylo,
Gyda'r heulwen yn ei gwallt.

HYD FIN Y MAES YM MIN YR HWYR

.

Hyd fin y maes, ym min yr hwyr,
Rhodiannai dau yn wyn eu byd;
Ac iddynt, caru'r oedd y sêr,
A charu'r oedd ysgubau'r ŷd :
Gwna serch erioed bob dau yn ffôl,
Gwna serch erioed bob dau yn ddall;
Pwy rodiai'r maes ym min yr hwyr?
Myfi oedd un, a Men y llall.

Y mis pan oedd y berth yn las,
A'r mis pan oedd gan eira'n wen,
Rhodiannai'r wenlloer gyda'r sêr,
Rhodiannwn innau gyda Men :
Rhy fyr i serch yw hirddydd haf,
Rhy hir yw'r disgwyl byrra' erioed;
Ac am y ddau pwy wyddai'n well
Na'r llanc a'r eneth ddeunaw oed?

Cynhaeaf arall welais i —
'Roedd chwerthin yn y llwyni cnau —
Ond Men, a'i dwyrudd fel y lloer,
Yn sôn am fedd a chartre'n cau;
Hyd fin y maes, ym min yr hwyr,
Rhodiannai dau yn fud, yn fud;
Ac iddynt, wylo 'r oedd y sêr,
Ac wylo 'r oedd ysgubau'r ŷd.

BOB NOS OLAU LEUAD.

BOB nos olau leuad,
Fel deuai'n thro,
Rhodianna i garu
Wnâi deuoedd y fro;
Mordwyo wnaem ninnau
O gilfach y gro;

Mordwyo, mordwyo,
O gyrraedd, o glyw,
Myfi wrth y rhwyfau,
A Men wrth y llyw.

'Roedd cariad yn ieuanc
A ffôl ar y pryd,
Y môr oedd ei degan,
A'r cwch oedd ei grud,
A difyr oedd chwarae
Hyd wyneb ei fyd;

Mordwyo, mordwyo,
A'r galon yn llon;
A'r lloergan fel barrug
Y môr ar y don.

Mwy hoff na chwedleua
Ac eistedd tan bren,
Oedd gwrando chwerthiniad
Y tonnau, gan Men,

Neu gri y gylfinhir
A'r wylan uwchben

Mordwyo, mordwyo,
O olwg y tir,
A'r rhwyfau ar brydiau
Yn sefyll yn hir.

Rhyw nos olau leuad
A ddaeth yn ei thro,
Rhodianna i garu
Wnâi deuoedd y fro;
Mordwyo wnaem ninnau
O gilfach y gro:

A gwnaethom cyn dychwel
Y llw i gyd—fyw,
Myfi wrth y rhwyfau,
A Men wrth y llyw.

CARTRE'R HAF YW DEFFROBANI.

CARTRE'R haf yw Deffrobani,
O na ddeuit, Men,
Gyda mi i chwilio amdani
Yn fy rhwyflong wen
Hunt i fôr y mae yr ynys,
Hwnt i lawer tir;
Ond gwnâi serch y siwrnai'n felys,
Er yn siwrnai hir.

Gardd y byd yw Deffrobani,
Wennaf Ynys Wen;
Tyr y wawr yn ei ffenestri,
Cod dy angor, Men:
Oni hoffet fyw ar ddiliau
Gwell na breuddwyd bardd
Cysgu ar welyau blodau,
Heb i neb wahardd

Glas yw daear Deffrobani,
Glasach yw ei nen;
Glas yw'r don sy'n curo arni—
O! na ddeuit Men
Caem fordwyo hyd y glannau
Tan oleuach sêr
Gydag awel yn yr hwyliau
Oddi ar lysiau pêr.

Tyf y palm yn Deffrobani,
A phob prydferth bren;
Haf o hyd sydd yn ei llwyni—
Gwna'r adduned, Men
Pe na bai o fewn yr ynys
Neb ond ni ein dau,
Byddet ti a minnau'n hapus,
'Fory—paid nacáu.

PE BAI GENNYT SERCH.

Pe bai gennyt serch at dy fardd, fy Menna,
Ti ddaethet fel cynt
Rhwng llwyni y brwyn a gwmon Gorffenna',
A'th wallt y gwynt
Mae celyn y môr yn holi amdanat,
Pan elwyf fy hun;
A pheth a ddywedaf am nad wyt yn dyfod,
Fy mun, fy mun

Mordwywyr, fel cynt, sydd ar lif yr afon—
Yn ddeuoedd fel cynt
A’u dwylo y'mhleth, fel y rhwyfau gwynion
Y’mhleth yn y gwynt
Maecymar gan bawb—gan fordwywyr a gwylain—
A mi heb yr un!
Gwyn fyd na ddychwelit i'm cwch ac i'm calon,
Fy mun, fy mun.

HOFFAIS DI YN IEUANC, MEN.

HOFFAIS di yn ieuanc, Men,
Gŵyr fy nghalon a'th un dithau
Cyn i'th Ebrill lithro, Men,
Cyn i'th flagur dorri’n flodau
Onid fi, tan gaead bren,
Gafodd gynta'th gusan felys,
Cyn i'r gwenyn gwylltion, Men,
Unwaith ddisgyn ar dy wefus

Hoffais di yn hoffach, Men,
Fore'r dydd y'th welais lonnaf;
Yn dy wyn yr oeddit, Men,
Yn dy flodau, fel Gorffennaf;
Glasliw oedd y nef uwch ben,
Fel dy lygaid llaith, teimladwy
Ger yr allor gwridet, Men,
Ond dy chwaer oedd bia'r fodrwy.

Hoffais di 'n dynerach, Men,
Pan oedd craith ar y dywarchen;
A phan safet tithau, Men,
Yn y fynwent gyda'r ywen;
Gwelais yno'th wefus wen
Oedd gynefin â thrallodion
Wylet fel y gawod, Men—
Wylwn innau yn fy nghalon.

Hoffais di yn ieuanc, Men,
Cyn i'th flagur dorri'n flodau
Hoffais di drwy bopeth, Men,
Drwy dy wên a thrwy dy ddagrau.
Doed a ddel ohonot, Men,
Ni eill neb dy garu eto
Fel y gwnaeth dy Alun, Men,
Fel y gwna dy Alun heno.

TAN DY LEWYRCH, LEUAD IEUANC.

I.

Tan dy lewyrch, leuad ieuanc,
Yn nhawelwch min yr hwyr,
Y seliasom, Men a minnau,
Lw'r cyfamod —Duw a wyr:
" Ti a fydd fy mhriod bellach,"
Meddwn wrthi, doed a ddel;
Bydd y lloer yn dyst o'r amod,
Dyma'r fodrwy dyma'r sêl."

II.

Tan dy lewyrch, leuad ieuanc,
Ar ôl misoedd blin i Men,
Y siglasom law ddiweddaf,
Fin wrth fin, dan frigog bren;
Clywem chwerthin y medelwyr,
Yn y maes cynhaeaf draw;
Ond nid chwerthin oedd ar galon
Dau mor hoff wrth siglo llaw.

III.

Tan dy lewyrch, leuad ieuanc,
Ydwyf heno hebddi hi,
Fel aderyn heb ei gymar —
Menna a’m gadawodd i;
Nid i garu rhywun arall,
Wrth y llyn, na than y pren;
Ar y garreg medraf ddarllen
Tair llythyren enw Men.

Telynegion Serch.

Y BLODYN GLAS.

HOFFTER bardd a llatai'r galon,
Tlws gan natur a chan Serch;
Galwant ef yn Nad-fi'n -anghof —
Enw taerni mwynaf merch.

Glasach yw na'r nefoedd lasaf,
Glasach yw na'r môr ei hun:
Sut y medraf lai na'i garu?
Llygad glas sydd gan fy mun.

Pe bai'r ddaear heb friallu,
Byddai'r haf yn haf i mi;
Byddai lliw y môr a'r nefoedd
Yn ei lygad ef a hi.

O, ni fedraf lai na'i garu,
Flodyn glas yn anad un;
Oni wn am gymar iddo?
Llygad glas sydd gan fy mun.

Digon yw o lythyr caru,
Pan ar ddalen wen y daw,
Os bydd tano enw Rhywun
Wyf yn adwaen wrth ei llaw.

Gall fod rhywrai'n beio arnaf —
Ni waeth gennyf fi pa un;
Gwn nas gwnaent pe'n cofio unpeth —
Llygad glas sydd gan fy mun.

BLODAU A SERCH.

GWYNNODD yr afallen,
Lawer tro, fy merch,
Er pan safem dani
Yn ieuenctid serch;
Heno blodau eraill
Welaf uwch fy mhen,
A chariadon eraill
Chwarddant dan y pren.

Er ein cariad cyntaf
Gwelsom ddeuddeng Mai,
Eto yn y galon
Nid yw serch yn llai.
Er heneiddio'r blodau
Ceidw'r pren yr un —
Gwreiddia serch yn ddyfnach
Fel yr elon hŷn.

CARU HAF.

YM mis briallu ac awel fwyn,
Mis glesni gwybr a glesni llwyn;

Canai yr adar, yng nghoed y from
Canent a chanent, drwodd a thro.

Canai mwyalchen yn llwyn y tŷ,
Un gylfin melyn ac aden ddu —
Arafai weithiau i drwsio'i phlu.

Mwyalchen unig, heb ganddi fun,
Canai am gymar heb gael yr un.

I'r llwyn, ryw fore yn llewyrch haul,
Daeth gwcw nwyfus i blith y dail —

Canodd ei deunod am hafaidd hin,
Llediaith y Deau oedd ar ei min.

Hoffodd y fwyalch y gwcw gu,
Hoffodd y gwcw y fwyalch ddu,
A nythu wnaethant yn llwyn y tŷ.

Bore cawodog, a haul ar fryn,
Rywbryd yn Ebrill neu Fai oedd hyn.

Canai y gwcw, tan las y nen,
Canai, hedfanai o bren i bren.

A chanai'r fwyalch ei serch i'w mun —
Canai yn effro a thrwy ei hun.

Canol Mehefin ar fyr a ddaeth,
Canol Gorffennaf —a'r hafddydd aeth.

Yna bu helynt, a helynt flin —
Canfu y gwcw ddalen fach grin;
A'i chalon oerodd mor oer a'r hin.

Dalen y gaeaf yw hon," medd hi,
Hafddydd —dim gaeaf, dim serch, i mi!"

Clywsai draddodiad yng ngwlad yr ha'
Am aea'r gogledd —gaeaf ac ia:

Trwsiodd ei haden ar fin y nyth —
Ni welodd y fwyalch mo'r gwcw byth.

HOLLT Y FELLTEN

.

I.

Mi wn am dderwen yn y ddôl,
A hollt y fellten ynddi;
Mi wn am graith blynyddau'n ôl
Sydd dan y dail eleni;
Mae'r gangen ddringwn gynt yn ddwy,
A'r rhisgl wedi'i ddeifio;
Ac ni ddaw mesen ieuanc mwy
O'r gainc ddolurus honno.

Fe saif y dderwen wrthi'i hun,
A'i brig yn araf grymu,
A gŵyr y plant na bydd yr un
Aderyn ynddi'n nythu;
Tan awel fwyn a haul yr haf,
A thyner wlith yr hwyrnos,
Dihoeni mae y dderwen glaf,
A'r graith, a'r graith yn aros.

II.

Myfi yw'r pren a welaist ti
A'i gangen wedi dryllio;
Mae gofid yn fy mywyd i
Na wyr y byd amdano;
Mae'r blwyddi'n awr yn amlhau,
A'r fellten wedi diffodd,
Ond dal yn hir, yn hir heb gau,
Mae'r galon a anafodd.

Ni chaea mwy —dywedaf pam,
O lygad fy anwylyd
Y daeth y fellten, wedi cam,
O gwmwl ei hwynepryd.
Mae'r graith yn aros, am fy mai,
Ond dim aderyn llawen,
A minnau sydd, o Fai i Fai,
Yn marw gyda'r dderwen.

YR AFAL MELYN.

I.

MAE pren afalau yng nghoed fy ngardd,
Ac arno un afal, mor felyn, mor felys;
Mae'r adar fu'n nythu ym mherllan y bardd,
Yn canu eu hoffedd i'r afal cariadus;
Ond caned yr adar ar ben y brigyn,
Myfi bia galon yr afal melyn.

Gwelais yr afal yn flagur glas,
Ac nid oedd yr adar yn canu bryd hynny;
Gofelais amdano drwy'r barrug a'r ias,
Cyn iddo felynu, cyn iddo felysu;
A chaned yr adar ar ben y brigyn,
Myfi bia galon yr afal melyn.

II.

Mae'r ferch a garaf yn deg o bryd,
Ac unig yw hithau ar frigyn y teulu;
Mae 'nghyfoed yn hoffi ei thegwch i gyd,
A phawb yn ymryson am gael ei chusanu;
Ond caned a gano glod fy anwylyd,
Myfi bia galon fy nghariad hefyd.

Cerais hi gyntaf yn rhiain fach,
Yn nhlysni plentyndod, ym mlagur ieuengoed;
Bûm iddi yn gysgod yn glaac yn iach,
Ar eraill bryd hynny 'roedd llygaid fy nghyfoed:
A chaned a gano glod fy anwylyd,
Myfi bia galon fy nghariad hefyd.

SERCH.

HEDAI dau aderyn
Hwyrol tros y ddaear;
Clywn y naill yn galw,
Galw ar ei gymar —

O, mae serch ym mhopeth
Trwy y cread llydan;
'Châr yr un aderyn
Hedfan wrtho'i hunan.

Hedai'r ddau aderyn
Heibio mewn cymundeb;
Clywn y naill yn galw,
Clywn y llall yn ateb —

O, mae serch ym mhopeth,
Pe bai dyn yn deall;
Unig pob aderyn,
Heb aderyn arall.

CYNNIG CALON.

CYMER hi'n drysor,
A chadw hi;
Ceisiaf wneud hebddi,
Os boddiaf di.

Cymer hi'n galon
Gyfan, fy mun;
Ni fynnwn hanner
Calon fy hun.

Cymer hi'n degan —
Ond, gwybydd hyn:
Gall chwarae ei thorri,
Ond aur nis pryn.

Cymer hi'n unig,
Na chais ddim mwy;
Ni chydfydd calon
Yn un o ddwy.

Anfon dy hen un
Ar ffair, da thi;
Gwna'r galon honno
Y tro i mi.

HIRAETH.

GYDA'R tes eleni eto,
Galw wnaethost, alltud fach;
Dyfod ar dy aden heibio,
Cyfarch gwell a chanu'n iach.

Dyna wnei ar hyd y blwyddi,
Fel aderyn glas yr haf;
Trydar ennyd i fy llonni,
Yna 'ngado'n fwyfwy claf.

Nid wy'n cofio dydd croesawu,
Nac yn cofio dydd mwynhau,
Heb fod bore'r ymwahanu'n
Taenu’i gysgod dros y ddau.

Oni fuom fwy na digon
Yn dy ddanfon i dy daith?
Onid yw fy nghalon wirion
Am bob tro yn dwyn ei chraith?

Dywed im, pa bryd y deui
Yma i aros, alltud fach?
Pryd y deui i orffwyso —
Cyfarch gwell heb ganu'n iach?

MERCH Y FELIN.

GERLLAW y bompren, ddoe,
Mi sefais i enweirio;
Ac fel tywyniad haul
Daeth merch y felin heibio.

Arafodd i fy ngweld,
Gan bwyso ar y canllaw,
A swp o flodau maes
A rhedyn rhwng ei dwylaw.

Ni welais ddim erioed
Mor las a than ei haeliau;
Ni welais ddim erioed
Mor felyn a'i Llywethau.

Meddyliais am y môr,
Ond nid oedd ton cyn lased —
A'r tywod ar y traeth,
Ond nid oedd cyn felyned.

Wrth syllu ar ei llun,
Yn nŵr y llyn o tani,
Mi deimlwn fel pe bai
Fy nghalon bron a boddi.

Ni wyddwn, gan fy serch,
le'r oeddwn i yn sefyll;
Ac ni ofalwn ddim
Am eog nac am frithyll.

Ergydio'r dŵr wnâi'r pluf,
A glynu yn y cangau;
Ergydio wnâi fy ngwaed,
A glynu wnelwn innau.

Eiriolwn fel pebawn
Yn eiriol am ymwared,
"Dos ymaith benyd hardd"—
Ond ofnwn iddi fyned.

Dos, ynte symud gam,
Yn lle bod yn dy unfan,"
Ni syniwn ar y pryd
Y medrwn fynd fy hunan.

A glywodd hi y gair?
Ni wni ddim am hynny,
Ond mynd wnaeth hi a'i llun,
A minnau'n edifaru.

Ai tybed bu erioed
Enweirio mor ysmala?
Y pysg yn chwarae'n rhydd,
A minnau wedi 'nala!

Telynegion y Misoedd.

IONAWR.

Wyt Ionawr yn oer,
A'th farrug yn wyn;
A pha beth a wnaethost
I ddŵr y llyn?
Mae iậr fach yr hesg
Yn cadw'n ei thy,
Heb le i fordwyo
Na throchi 'i phlu.

Wyt Ionawr yn oer,
A'th farrug yn wyn;
Ac nid oes uchedydd
Na grug ar fryn;
O liaws y lawnt
Ni welaf ond un,
O'r pridd wedi codi
Fel pe drwy 'i hun.

Wyt Ionawr yn oer,
A’th farrug yn wyn;
A sigli yr adar
O frig yr ynn;
Ni cheir. ar y coed.
Griafol fel bu —
Mae'r frongoch a'r fwyalch
O dŷ i dŷ.

Wyt Ionawr yn oer,
A’th farrug yn wyn;
Ac ni fedd pawb aelwyd
Ar hin fel hyn;
Mae rhywrai heb dý,
A rhywrai heb dân,
A rhywrai heb fara,
Na chwsg, na chân.

CHWEFROR.

CHWYTH, aeafwynt, fel y mynnot, —
Cryn fy ffenestr a fy nôr;
Plyg y deri fel mieri —
Dyro ddawns i longau'r môr;
Byr yw dydd a dyddiau Chwefror,
Cynt y dêl yr hwyr na'r wawr;
Chwyth y crynddail hyd y cwmwl,
Chwyth y ceinciau hyd y llawr.

Yn dy rwysg ac yn dy ryddid
Tros y Cnicht a'r Moelwyn chwyth;
Cadw'r moethus yn ei gaban,
Cadw'r neidr ar ei nyth;
Câr y wennol awel feddal,
Câr y gloyn glaear si,
Caraf finnau'th ruad dithau —
Edn y ddrycin ydwyf fi.

Chwyth, aeafwynt, fel y mynnot, —
Cladd y mynydd dan y lluwch,
Cladd y môr o dan yr ewin,
Chwyth, aeafwynt, eto'n uwch;
Ond pe clywit ar ryw dalar
Oenig cynnar yn rhoi bref,
Tro oddi wrth y dalar honno,
Paid chwythu arno ef.

MAWRTH.

BETH a welais ar y lawnt,
Gyda, wyneb gwyn, edifar?
Tlws yr eira, blodyn Mawrth,
Wedi codi yn rhy gynnar.

Beth a welais ar y llyn,
Rhwng y dwfr a brig yr onnen?
Lliw a modrwy brithyll Mawrth —
P'le mae'r enwair, p'le mae'r bluen?

Beth a welais ar y twyn?
Wyneb oen, y cynta eleni:
Onid oen yw Mawrth ei hun
Pan fo'r wyn yn cael eu geni?

Beth a welais yn y dref?
Mynwent gyda'i phorth yn ddatglo;
Aed y claf o'i dŷ ym Mawrth,
Ni ddaw'n ôl i gysgu yno.

EBRILL.

I.

MEDD y bardd yn wyn ei fyd —
"Wele Ebrill glas ei lygad ";
"Wele Ebrill," medd y byd,
Trwy ei flodau hanner —caead.

Ti, freuddwydiwr, gwrando, saf,"—
Medd aderyn yn y berllan;
Cana lawen garol haf,
Wedi gŵyl o flwyddyn gyfan.

"Fardd y blodau, wele fi " —
Medd briallen yn y cysgod;
Hoff gan bawb ei hwyneb hi,
Blentyn llonnaf haul a chawod.

Yn y galon, yn y pridd,
Nid yw bywyd fud na byddar;
Dywed cân a llygaid dydd
Deimlad dyfnaf dyn a daear.

II.

Pwy fu neithiwr hyd y ddôl,
Mewn sandalau aur ac arian?
Pwy fu'n galw'r dail yn ôl,
Ac yn llithio'r blodau allan?

Gyda'i dylwyth teg y daeth
Heibio eleni fel y llynedd;
Gwyn ei lwybr fel y llaeth —
Mwyn ei dymer fel rhianedd.

Cân mwyalchen yn yr ardd,
Rhwng y blagur ar y perthi;
Gydag Ebrill pwy na chwardd?
Ber yw'r gawod—hwy yw'r glesni.

Gad dy do, dy wyneb cul,
Tro i wrando cainc mwyalchen;
Onid gwell yw cân na chnul?
Calon iach yw calon lawen.

Cyfod, heuwr, dos i hau,
Oni weli seithliw'r enfys?
Ni ddaw bendith o nacáu,
Ni ddaw bara i esgeulus.

Gŵr el allan cyn y wawr,
Pan fo'r briall yn eu tymor,
Fed ei faes ar decach awr —
Gasgl ei wenith i'w ysgubor.

III.

Glas yw wybyr Ebrill,
Glas fel llygad Men —
Mae enfys ar y cwmwl,
A blagur ar y pren;

Croeso fis diferion
A phelydr bob yn ail;
Tyred gyda'th flagur,
A thyred gyda'th ddail.

Gwyn yw wyneb Ebrill,
Gwyn gan lygaid dydd;
A pha sawl llwyn briallu
Ym min y ffordd ymgudd?
Croeso fis y meillion,
A mis yr oen a'r mynn;
Tyred yn dy felyn,
A thyred yn dy wyn.

Gwin yw awel Ebrill —
Pob aderyn ŵyr,
O'r hedydd gan y bore,
I'r mwyalch gân yr hwyr;
Gwyn dy fyd, aderyn,
A thithau bren a dardd;
Gwyn fyd pawb a phopeth
Ond calon brudd y bardd.

MAI.

Gwn ei ddyfod, fis y mêl,
Gyda'i firi yn yr helyg,
Gyda'i flodau fel y barrug —
Gwyn fy myd bob tro y dêl.

Eis yn fore tua'r waen,
Er mwyn gweld y gwlith ar wasgar,
Ond yr oedd y gwersyll cynnar
Wedi codi o fy mlaen.

Eistedd wnes tan brennau'r Glog,
Ar ddyfodiad y deheuwynt;
Edn glas ddisgynnodd arnynt
Gan barablu enw'r gog.

Ni rois gam ar lawr y wig
Heb fod clychau'r haf o țano,
Fel diferion o ryw lasfro
Wedi disgyn rhwng y brig.

Gwn ei ddyfod, fis y mêl,
Gyda'i firi, gyda'i flodau,
Gyda dydd fy ngeni innau —
Gwyn fy myd bob tro y dêl.

MEHEFIN.

I.

MELYS rhodianna
Hyd faes Mehefin,
Pan ddychwel rhegen
Yr ŷd i'w chynefin;
Melys lluestu
Tan onn a bedwen,
Pan fo'r dail fel cwmwl
Rhwng gallt ac wybren.

Melyn yw'r banadl
Ar draeth y Laslyn,
Teсed ag enfys
Ar lawr y dyffryn;
Cyfyd y llinos
Ei thŷ'n yr eithin;
A deffry uchedydd
Ym mrwyn Mehefin.

Nwyfus gan fywyd
Yw nant ac awel,
O wawr ar fynydd,
Hyd hwyr yr orwel;
Gwrendy y weirglodd
Am lais y bladur,
A phrennau y berllan
Nid ydynt segur.

Eirin ar lwyni,
A phlant yn chwerthin;
Pa fis ddifyrred
A mis Mehefin?
Cynnes ei hirddydd,
A mwyn ei lasdon;
Hoffus ei enw
Ar fin cariadon.

II.

Onid yw'r caeau yn wyrdd, yn wyrdd,
A melyn eithin
Tan haul Mehefin
Hyd fin afonydd a min y ffyrdd?
Onid yw'r suon yn fwyn, yn fwyn, —
A beth mor dirion
A thrydar cywion
O bebyll adar yng nghoed y llwyn?

Onid yw'r wennol, fu c'yd ar ffo,
Yn ei chynefin
Yn nhes Mehefin,
Wedi anghofio fod tecach bro?
Onid yw'r blodau yn hardd, yn hardd,
Yn y gwelyau —
Ar frig y prennau —
A’u harogl esmwyth yn llenwi'r ardd?

Onid yw'r ddaear i gyd, i gyd,
Fel pe yn chwerthin
Tan haul Mehefin, —
A phwy chwenychai ddifyrrach byd?
Mae'r fro'n llifeirio o gân a mêl,
Y bardd mewn breuddwyd
Am ardd a gollwyd,
A Duw ym mhopeth i'r sawl a wêl.

.

GORFFENNAF.

Un ohonoch, adar cerdd,
Yw fy nghalon innau,
Pan y cwsg y glaswyrdd lwyn
Uwch ei fil cysgodau;
Pan fo wyneb môr a nef
Fel pe am y glasaf —
Gwae aderyn gân cyn pryd,
Gwae na chân Gorffennaf.

Oni wnaed y fro yn ardd
Heb yr un diffeithwch?
A phob gardd o fewn y fro'n
Wyllt —dir o brydferthwch?
Fel y gloyn, claf o serch
Yw fy nghalon innau;
Gwn pa beth yw cael fy nal
Yn nyrysni'r blodau.

Chwa Gorffennaf ddaw i'm ty
Yn y bore melys,
Gyda neithdar maes a môr
Ar ei lleithiog wefus;
Onid merch y môr a'r maes
Yw fy nghalon innau;
Câr fugeilio'r gwenith gwyn,
Câr gyfeillach tonnau.

AWST.

WYNNED oedd maenol Mai,
Gyda'i chynhaeaf blodau;
Gwynnach yw ydfaes Awst,
Gyda'i fil —mil tywysennau.

Chwilied y llaw a fu'n hau
Bellach am fenn a chryman —
Esmwyth yw tonnau'r twf
Cyn llifo i fewn i'r ydlan.

Onid ysgrepan fach
Gadwai y grawn yn Chwefror?
Casgler corsennau Awst,
Ac onid rhy fach yr ysgubor?

Ceinciau o dan eu ffrwyth,
Ffrwythau o dan y braenar — —
Pwy a ddyfalai fod
Bechadur ar wyneb daear?

Erchwch i wŷr a phlant
Eistedd ar lawr y lasfro;
Bu Duw yn cyflawni'r wyrth
O borthi y miloedd eto.

MEDI.

CROESO Medi, fis fy serch,
Mis y porffor ar y ffriddoedd;
Pan y ceni'th glychau mêl
Casgl y gwenyn o'r dyffrynnoedd:
Os yw blodau cyntaf haf
Wedi caead yn y dolydd,
Onid blodau eraill sydd
Eto 'nghadw ar y mynydd?

Croeso Medi, fis fy serch,
Pan fo'r mwyar ar y llwyni,
Pan fo'r cnau'n melynu'r cyll,
Pan fo’n hwyr gan ddyddiau nosi:
Tlws yw'th loergan ar y môr,
Yn ymsymud ar y tonnau:
Tlws yw'th loergan ar y maes
Ym mhriodas yr ysgubau.

Croeso Medi, fis fy serch,
Clir fel grisial yw'th foreau —
Clir fel grisial er fod Duw 'n
Arogldarthu ar y bryniau:
Nid oes gwmwl ar y grug,
Nid oes gysgod ar y rhedyn;
Pan y ceni'th glychau mêl,
Cyrchaf finnau gyda'r gwenyn.

HYDREF.

"CADWAF fy ngwyl," medd bywyd,
Galwaf fy ngwyrdd yn ôl;
Casglaf fy mlodau adref
O'r mynydd, yr ardd, a'r ddôl " —
Clybu y maes a'r prennau,
A rhywbryd rhwng hwyr a gwawr
Cyfododd y gwersyll blodau —
Mae'r pebyll yn llwyd hyd lawr.

Caea y dydd ei lygad
Cysglyd yn gynt a chynt;
Clywir lle bu'r uchedydd
Ryferthwy y glaw a'r gwynt:
Crin y binwydden ieuanc,
Cydia'n y mynydd mawr —
Ni ellir goroesi gaeaf
Heb wreiddio yn ddwfn i lawr.

Cyfyd y môr ei donnau,
Cyfyd yn uwch ei ru;
Tybed ddaw'r llong i borthladd,
A'r morwr yn ôl i'w dý?
Diolch i Dduw am aelwyd,
A diolch i Dduw am dân;
Mae rhywrai heb dân nac aelwyd,
Na chalon i ganu cân.

TACHWEDD.

Pwy sydd yn dyfod fin nos i lawr,
A chuwch ar ei ael, dros y Moelwyn Mawr?
Gwyntyll y corwynt sydd yn ei law,
A thrwy ei lawrdyrnu yfory y daw;
Caeaf fy nôr nes dywedo'r wawr
Pwy syfl dylathau y Moelwyn Mawr.

Chwardd yn ei afiaith fel cawr mewn gwin,
A'i fantell amdano fel enfys grin;
Casgl y crinddail wrth sơn ei droed
I'r aelwyd aniddos ym murddun y coed:
Pwy sydd yn crechwen yn droeog flin,
A'i fantell symudliw fel enfys grin?

Cwsg yn anesmwyth, a sang bob bryn,
Cyn diosg ohono 'i sandalau gwyn —
Rhiain ei serch yw'r gelynen werdd,
Ac adar y ddrycin ei adar cerdd:
Pwy sydd yn cerdded o fryn i fryn,
Cyn diosg ohono 'i sandalau gwyn?

RHAGFYR.

(Bu Tachwedd, 1902, yn fis prudd i mi: torrodd
fedd i fy nhad.)

CASGL y nifwl, chwâl y nifwl
Ei lywethau uwch y dref;
Nid oes sŵn ym mrig y morwydd —
Nid oes belydr yn y nef:
Acw ar ei gorsen ysig
Gwelaf un blodeuyn claf —
Bu fy nhad fel yntau'n edwi,
Edwi'n dlws fel ffarwel haf.

Cryn yr eira, syrth yr eira
Ar yr heol, ar y coed,
Nes yw'r ddaear fel y Ddinas
Na lychwinodd neb erioed:
Cudd y graith ar y dywarchen,
Fel na welwyf mo'ni hi;
Ond ni chudd yr eira gwynna 'r
Graith sydd ar fy nghalon i.

Cân y clychau, chwardd y clychau
Yn eu dawns yn nhwr y dref —
Ai fel hyn y ceidw rhywrai
Heddiw Ei Nadolig Ef?
Heddiw wedi gŵyl a defod
Ugain canrif namyn un,
Os yw Duw yn caru dynion,
Nid yw dyn yn caru dyn!

Telynegion y Maes.

TRIOEDD Y MYNYDD.

UCHEDYDD.

CERI'R glas a cheri'r twyn,
Codi a disgynni eilchwyl;
Rhaid fod rhywun yn y brwyn
Yn dy garu, yn dy ddisgwyl;
Gyda'th gân gadewi hi,
Gyda'th serch doi'n ôl i'r ddaear —
Canwn innau, fel tydi,
Pe bai gennyf finnau gymar.

LLYN.

Onid wyt, i mi, fel deigryn,
Gyll y mynydd mawr?
Cwsg y byd, — defnynni dithau
Ddydd a nos i lawr:
Wyr y mynydd unig yntau
Am ryw ofid cudd?
Mae ei galon fel f'un innau'n
Wylo nos a dydd.

GRUG.

Gwyn dy fyd di, rug y mynydd,
Gwyn dy fyd o wydd y dref;
Er dy fwyn mae haul a chwmwl,
Gwlith y wawr a sêr y nef;
Gwyn dy fyd di, rug y mynydd,
Heb yn ymyl un o'th ryw:
Ni ofeli dros yfory, —
Gwyddost y gofala Duw.

Y SER.

Eis neithiwr heibio'r llyn,
Gan edrych dan y feisdon;
Ac yno gwelais fil a mwy
O berlau gloywon, gloywon.

Eis heibio gyda'r wawr,
Gan feddwl casglu'r perlau;
Ond nid oedd drannoeth berl ar ôl,
Nac ôl neb ar y glannau.

BRIALLEN SUL Y BLODAU.

UN fechan, croeso, croeso, —
Ai ti yw'r unig un
I gofio Sul y Blodau,
A deffro o dy hun?
Ni welais i un arall
Ar hyd y llwybr troed;
Briallen Sul y Blodau
Heb gymar yn y coed.

Un fechan, aros, aros
Yn hwy heb droi yn wyw;
Yr wyt rhy dlws i farw,
Os wyt rhy wan i fyw;
Eleni oer yw Ebrill —
Dy Ebrill cynta 'rioed,
Heb lesni yn yr awyr,
Heb lesni ar y coed.

Un fechan, gwywaist, gwywaist,
O hiraeth cyn y wawr;
Dy galon dyner dorraist,
A dyma'th ben ar lawr:
Mi daenaf fwsog drosot,
A gwyliaf ar fy nhroed;
Briallen Sul y Blodau
Yn farw yn y coed.

BARDD A BLODEUYN.

CANODD bardd o genedl arall
Gân i ti;
Yn ei ysgol, llai na'r lleiaf
Ydwyf fi.

Eto, canaf finnau ganig,
Fyrred fydd,
Gan dy alw wrth dy enw,
Lygad Dydd.

Leied wn i o dy hanes,
Fywyd tlws!
Tithau yn gymydog agos,
Ger fy nrws.

Ym mh'le gwelwyd dy wynepryd
Gyntaf un?
Drowyd dithau o baradwys
Gyda dyn?

Sut y gwyddost ddyfod gwanwyn
Heibio'r ffridd?
Eilw rhywun, "Cyfod, bellach,"
Yn y pridd?

Byddi'n cau dy lygad, meddir,
Yn yr hwyr;
Ai i gysgu a breuddwydio —
Pwy a ŵyr?

Ai wyt ti yn bod, un bychan,
Fel myfi?
Ynte cysgod ar fy meddwl
Ydwyt ti?

A oes deimlad gan flodeuyn,
Fel gan fardd?
Lonnir ef gan haul a chawod
Nes y chwardd?

Pe bai rhywun yn dy fathru —
Mynn neu oen;
Dwed, a feddi galon fechan
Deimlai boen?

Gyrraedd ymson bardd hyd atat,
Wyn wrandawr?
Wyddost ti ryw beth am enaid
Yna i lawr?

A! nid ydwyf er dy holi
Ddoethach ddim;
Gweni arnaf, ond ni roddi
Ateb im.

Cadw i siglo ar dy gorsen,
Lygad Dydd;
Mae yn Fai—tydi yn llawen,
Minnau'n brudd.

YSTYRIWCH Y LILI.

(Ymson haf ar fin llyn y Garreg Wen.)

O, LILI'R dyfroedd —eiry'r llyn —
Bob haf, yn nwfr y gilfach hon,
Mor dlws yw'th bluen fechan, gryn
Heb doddi yn yr haul na'r don.

Y lariaidd wawr i'th ddeffro ddaw
I dreulio hirddydd ar ei hyd
Yn syllu ar lyn y sêr uwchlaw,
Fel un yn gweld tawelach byd.

Cyn nos, dy lygad gaei'n dynn,
Ac yn dy galon rhagddi hi
Y cedwi'r dydd mewn purdeb gwyn —
Nid oes na lloer na sêr i ti.

O, lili fechan! mae yn syn —
Yn syn dy weld, mewn byd mor ddu,
Yn dyfod allan yn dy wyn —
Ai angel yn dy blannu fu?

Mae'r llyn yn dywyll ar ei hyd,
Wyt tithau yn ei ganol ef,
Fel enaid sant wrth newid byd,
I lif y dŵr yn tynnu'r nef.

Ar frys daearol, pa sawl un
Aeth heibio i ti er y wawr,
Heb gofio am na Duw na dyn,
Heb feddwl ond meddyliau'r awr?

A! bu yn werth gan Fab y Dyn
Arafu ar Ei ffordd i'r groes
Uwchben blodeuyn wnaeth Ei Hun
I ddysgu gofal Duw i'w oes.

Mor flin yw ffrwd y Garreg Wen —
Ai onid yw ei murmur hi,
Ac oerni'r llyn o dan dy ben,
Yn torri dy freuddwydion di?

Mae ffenestr fechan gennyf fi,
A'i llygad gloyw tua'r de;
Mwyn yw yr awel arni hi,–
Pe mynnet, gallet newid lle.

Na, yn fy nhŷ ni allet fyw
Heb oerni'r llyn o dan dy ben;
Hiraethet hyd nes troi yn wyw
Am furmur ffrwd y Garreg Wen.

CYFARCH Y LLINOS.

(I blant fy mro.)

CANAI llinos benddu'r eithin
Neithiwr, ar y Morfa Mawr;
Uwch ei haelwyd fach o fwsog,
Gyda'i Chrewr yn wrandawr;
Beth mor bêr a chân aderyn,
Pan fo'r haf yn glasu'r byd?
Beth mor bur a serch aderyn,
Pan fo'r Morfa'n aur i gyd?

Ewch, fy mhlant, i wrando'r llinos,
Ond na thorrwch ar ei chân;
Ac na thorrwch galon llinos —
Na rowch dŷ y dlos ar dân:
O, fy mhlant, pe baech yn gwybod
Fel gall llinos garu'i nyth,
Gwn nad aech ag wy ohono,
Gwn na thynnech m'ono byth.

MABINOGI.

AR blygain ym mis Ebrill
Neu Fai, —ni wn pa un —
A mi drwy'r dellt yn syllu,
Rhwng trwmgwsg a dihun,
Mi welwn Rywun cynnar, —
Yn rhodio yn yr ardd, —
Mor deg a duwies ieuanc,
Neu riain serch y bardd.

Pwy oedd i fod mor gynnar
A hynny, tan y coed,
Ni wyddwn, —pwy'n fwy gwisgi
Nag Olwen ar ei throed;
Amdani yr oedd mantell
O bali gwyrdd hyd lawr;
Ei gwallt fel cwmwl gwlithog,
A'i llygad fel y wawr.

Edrychais arni'n rhodio
Y llwybr ôl a blaen,
Gan fwrw'i thrysor disglair,
O'i chaead law ar daen:
O dan y prennau safai,
Gan gyffwrdd yn ei brys
A'r gwiail, heb eu siglo, —
Mor ysgafn oedd ei bys.

'Mi fynnaf wybod," meddwn,
" Pwy yw y Rhywun hardd ";
Agorais ddrws fy mwthyn —
Agorais ddrws yr ardd:
Bu yn edifar gennyf
Fy myned gam o'r ty;
Ni welais ddim ond bronfraith,
Cyn canu'n trwsio'i blu.

Ond euthum hyd y rhodfa,
Lle cerddai ôl a blaen,
Gan fwrw'i thrysor disglair
O'i chaead law ar daen;
Ac yno gwelwn flagur
O felyn, gwyn, a rhudd;
Dau wely rhos a briall,
A dau o lygaid dydd.

A sefais lle y safai,
Gan gyffwrdd yn ei brys
A'r gwiail, heb eu siglo
O dan ei hysgafn fys;
Ac ar y prennau 'r ydoedd,
Lle cyffyrddasai'r Rhith,
Ryw ddwylo bychain gwyrddion
Yn dal y gawod wlith.

LIW DYDD, LIW NOS.

Ai hoff gennyt fyned, liw dydd,
I ddeffro’r ehedydd i ganu?
Ai hoff gennyt gyffro, liw dydd,
Y grug lle mae'i gymar yn nythu?
A welaist ti ef,
A'i aden yn wlithog yng nghanol y nef?
A glywaist ti 'i gân,
Tra'r cwmwl oedd rhyngoch yn wyn fel gwlân?

Ai hoff gennyt fyned, liw nos,
I ddisgwyl y sêr i dywynnu?
Ai hoff gennyt wrando, liw nos,
Ar fydoedd soniarus yn canu?
A welaist ti Dduw,
O'r sêr i'r ehedydd ym mhopeth byw?
A glywaist ti lef
Gyfriniol yng nghân a distawrwydd y nef?

PERTHI MAI.

WEDI mynd o blu yr eira,
Eraill ar y perthi gryn;
Onid ydynt fel breuddwydion
Maboed, gyda'u golud gwyn?

Tlws yw'r dail fel gwerdd phylacter,
Eddi gwisg o liain main;
Tlws yw'r blodau yn eu gwynder,
Fel o serch yn cuddio'r drain.

Hoff yw gennyf flodau'r perthi —
Onid oedd eu brodyr hận
Yn blodeuo fis fy ngeni?
Blodyn Mai wyf fi fy hun.

Telynegion y Mor

Y LLANW.

I.

Beth yw'r llanw? Swyn y lloer
Ar y dyfnfor yn ymsymud;
Yntau'n caru'r Wen yn ôl,
Ac yn ceisio ei anwylyd:
Unwaith, dwywaith yn y dydd,
Tyrr ei galon ar y morfin;
Oni wyr y gwmon crin?
Oni wyr y gro a'r cregin?

Beth yw'r llanw i dydi,
Pan fo'n torri ar ei dywyn?
Nid yr un i bob gwrandawr
Yw'r gyfrinach yn yr ewyn:
Gwrendy un ar lais y llif —
Clyw y tonnau'n chwerthin, chwerthin:
Gwrendy'r llall, a beth a glyw?
Mabinogi nos y ddrycin!

II.

Chwery plentyn ger fy mron,
Marchog bychan un diwrnod;
Gerllaw eddi gwyn y don,
Cyfyd Gastell yn y tywod.
Crug o dywod, mur a thậr,
Caer o dywod i'w amddiffyn;
Pyrth o wmon llyfn y dŵr—
O, gadernid Castell plentyn!

Casgl y cregin i'w decáu —
Oni chlyw y llanw'n dyfod?
Her i'w Gastell gael ei gau
Gan y môr, fel Cantre'r Gwaelod.

Ofer fu'r saernïo hir, —
Newid bryd wna'r arglwydd bychan;
Myn i'r llanw ennill tir
Ar y Castell wnaeth ei hunan.

Chwardd y marchog, cymer ffon,
A thyrr gamlas yn y draethell,
Er mwyn gollwng llif y don,
Fel Seithenyn, at ei Gastell.

Beth yw'r môr, y glasfor maith, —
Beth yw llanw'r môr i blentyn?
Onid tegan —tegan llaith?
Cymar chwarae rhwng dau gyntun!

III.

Nawnddydd arall, ger y môr,
Eistedd brenin yn ei gadair;
Corsen teyrnas yn ei law,
Uwch ei arlais dalaith ddisglair:
Chwardd y feisdon oddi draw,
Chwardd yr haul ar emau'i goron;
Yntau gan ei ddoethed chwardd —
Chwardd y brenin yn ei galon.

Saif sidanog wŷr ei lys
Ar y traeth, gan sisial wrtho —
Rhaid i'r llanw pan y'th wêl,
Gilio'n ôl cyn hanner llifo:
Nid yw'r môr yn fwy na'th air,
Nid yw Duw yn fwy na'n brenin," —
Yntau gan ei ddoethed chwardd —
Chwardd y llanw yn y cregin.

Uwch a nes y dêl y llif,
Tros y tywod, tros y gwmon;
Ac ni chymer arno weld
Corsen aur a gemau'r goron:
Ebe'r brenin wrtho'i hun, —
Min y traeth a ddysg ddoethineb;
Os mai ffals yw gwŷr fy llys,
Nid yw'r môr dderbyniwr wyneb."

Pan y sisial ar y traeth,
Ond ni phaid y tonnau lifo,
Hyd nes gylch y nawfed don
Odre'r brenin, gan ei leithio:
Gwelwch," ebe yntau'n ddoeth,
Gan ostegu'r mwynder seithug,
'Nid yw'r Llanw 'n ofni teyrn,
Nid yw mawredd ond dychymyg."

IV.

Geilw y llanw ym mhorth y môr,
A chlywir ohoian ym mrig y dydd:
Codwch yr angor i fwrdd y llong,
Gollyngwch garcharor y trai yn rhydd;
Taenwch y lliain i gyd ar led,
Mae'r awel, fy mechgyn, a'r llif o'n tu "—
A dring yr angor i fwrdd y llong,
A dacw'r baneri'n cyhwfan fry.

Cenir y clychau ym mhorth y môr,
A mwy yr ohoian a'r twrf na chynt;
Gwthiwch, fy mechgyn, y llong i'r llif,
Ni erys y llanw, a theg yw'r gwynt;
Acw'n y golwg mae'r dyfnfor llaes,
Gwrandewch arno'n gwahodd, er gwaeth neu well":
Ac etyb yr hwyliau i dro y llyw; —
Yfory, hwy fyddant ymhell, ymhell.

Geilw y llanw fel serch y môr,
A'r llong â i'w ganlyn —briodferch hardd —
Gwynned ei delw yn nrych y dwfr,
A chysgod yr alarch y'nghân y bardd:
Cenwch yn iach i bererin y llif,
I long y marsiandwr, ei llwyth a'i da;
Mordwyed yn esmwyth, a doed yn ôl
O Ynys y Trysor a Thir yr Ia.

V.

Y'ngolwg Ynys Enlli
Mae caban mab y môr;
Bob dydd y gylch y llanw
Y gro o flaen ei ddôr:
Ac yn y caban hwnnw
Mae Meinir ysgafn fron;
Fel un o'r morforynion,
Neu dylwyth teg y don.

Y gwylain yw ei cheraint,
A'r draethell ei hystad;
Ond gorau gan ei chalon
Yw cwch pysgota'i thad;
Aml dro yn ei mabandod
Y cwch fu iddi'n grud;
Y tonnau yn ei siglo,
A minnau'n wyn fy myd.

Liw nos, pan fwy' yn cychwyn
I gynnull maes y don,
Bydd Meinir ger y caban,
A'i grudd mor wen a'i bron:
Un ofnus yw ei chalon,
A chas yw ganddi'r trai;
Nis gall, medd hi, ei garu,
Heb garu'i thad yn llai.

Ond pan fo 'nghwch yn dychwel,
Liw dydd, at Graig y Llam,
Bydd Meinir yn fy nisgwyl,
A'i gwên fel gwên ei mam;
A beth mor fwyn a'i chroeso,
Ar ôl y cyfnos hir?
Mae 'mherl yn caru'r llanw,
Mae'n dwyn ei thad i dir.

VI.

Cyffrous yw cri'r ystorm,
Wrth geuddor fy ystafell;
A dyna dwrf y lluwch
Yn dymchwel ar y draethell.

Mae llawer mam a mun
Yn dweud eu gweddi heno;
Ond byddar yw y môr,
Ac nid yw'r gwynt yn gwrando.

Ni ddaeth y cwch yn ôl,
Cyn iddi godi'n awel;
Ac ni eill serch gael hun,
Na phryder fod yn dawel.

Pwy ŵyr y ffordd i dir,
Heb loer na sêr i'w dywys?
A dwfn yw gwely'r môr,
A'i draethau yn fradwrus!

Bydd llawer mam a mun
Yfory ar y tywod,
Yn holi llanw'r wawr
Beth ddaeth o lanc a phriod?

Mae bara'n brin, yn brin,
A rhaid i wyr anturio;
Mae serch yn benyd oes,
A rhaid i riain wylo.

A welir eto'r cwch,
A'i astell gyda'i enw?
Ni wyr na mam na mun, —
Mae'r ateb gan y llanw!

VII.

Aros, lanw, ar y draethell,
Paid a gwrando ar y gwynt;
Galw i'm cof yr wyt o hirbell
Lawer cyfoed gerais gynt:
Wele fi, a'r cychod segur,
Eto'n sefyll ar dy fin;
Ond pa le mae 'nghyd —fordwywyr?
Yn dy ddwfn, mewn mwynach hin!

Cof gan serch eu gweld yn cychwyn,
Gan fy nghyfarch dros dy li:
Down yn ôl ymhen y flwyddyn," —
Mordaith hir i'm golwg i;
Ond ni ddaethant o fordwyo,
Er eu disgwyl lawer dydd;
Llanw arall sy'n eu suo,
Yn eu pell welyau cudd!

Gorwedd maent o dan y tonnau,
Yn Nhawelfor mawr y De;
Huno'n ddwfn ym mysg y perlau —
Llygad Duw sydd ar y lle:
Na wahardder im eu cofio,
Yn y ganig ysig hon,
Hyd nes delont adref eto,
Gyda'r llanw, dros y don!

VIII.

Gadewais wlad fy nhad a'm mam,
O hiraeth pur yn wysg fy nghefn;
Edrychais ar ei glannau'n hir,
Rhag ofn na welwn hi drachefn:
Pan aeth o'm golwg, yr oedd un
Yn glaf o galon ar y bwrdd;
B'le mae y gŵr nas câr ei wlad,
Pan fo ei long yn mynd i ffwrdd?

O'm hôl yr oedd fy Ynys Wen,
A'r môr o'i chylch yn gân i gyd;
O 'mlaen yr oedd yr Eidal deg,
Lle mae yr haf yn haf o hyd:
O'm hôl yr oedd cyfandir byw—
Cyfandir bywyd newydd dyn;
O'mlaen yr oedd yr Aifft, mor hen
Nas gŵyr yn iawn ei hoed ei hun!

Ond beth i mi, a'r galon glaf,
Oedd tesni'r Aifft a'r Eidal dlos?
Nid arnynt hwy yr oedd fy mryd,
Yng ngolau dydd, na breuddwyd nos:
Fel Gwenffrwd a Goronwy Môn,
Am Gymru yr hiraethwn i;
Tan awyr las a haul y de,
Ni cheisiwn decach bro na hi.

Cyrhaeddais lannau Cymru'n ôl,
O'r tiroedd hud, tros erwau llaith;
Yn ôl heb golli dim o'm serch,
Na cholli sill o'm hen, hen iaith;

Mae'n werth troi'n alltud ambell dro
A mynd o Gymru fach ymhell,
Er mwyn cael dod i Gymru'n ôl,
A medru caru Cymru'n well.

IX.

Goris y llanw
Mae dinas fud,
Cantref y Gwaelod
A'i lledrith dud;
Caerog brifddinas
Y dwfn yw hon,
A brenin ei llys
Yw Dylan eil Don.

Neuaddau saffir
Sydd iddi hi,
A gerddi o ros
A meillion y lli;
Hyd ei heolydd
Y gwmon dardd,
A iarllod y môr
A'u rhiannedd chwardd.

Ambell fin nos,
Ar berlewyg byd,
Clywir ei chlychau'n
Canu ynghyd;
Clychau soniarus
Nas clybu dyn
Eu mwynach erioed,
Mewn llesmair na hun.

Glasnef y cwmwd
Yw'r môr uwchben,
Cysgod y llongau'n
Gymylau'i nen;
Tlws yw yr ieuainc
A'r hen i gyd,
Yng Nghantref y Gwaelod,
Y ddinas fud.

X.

Saif henuriad wrth y môr,
Neilltuedig broffwyd Iôr,
Gyda gwallt mor wyn â'r gwlân,
Gyda llygaid fel y tân —
Ei ddoethineb fel ei ddydd,
A'i welediad fel ei ffydd.

Gwêl y dilyw dwfr ar daen,
Fel yn toi y môr o'i flaen;
Yntau ysgrifenna i lawr,
Niegis un a wêl y wawr —
'Fel y llanw, yn ei bryd,
Taen Cyfiawnder tros y byd."

Gwêl y traethau'n mynd yn llai,
Ac yn darfod—blant y trai;
Yntau ysgrifenna i lawr,
Megis un a wêl y wawr —
"Derfydd cyfundraethau dyn,
A Gwirionedd fydd yn un."

Cudd dylifiad gwyn y don
Greithiau'r tywod ger ei fron;
Yntau ysgrifenna i lawr,
Megis un a wêl y wawr —
Pan orffenno Duw Ei waith,
Ni bydd ar Ei ddaear graith."

Gwêl y môr yn fôr o hedd,
Yn llonyddu yn ei wedd;
Yntau ysgrifenna i lawr,
Megis un a wêl y wawr —
"Wedi i ganwedd fynd ar goll,
Erys Cariad oll yn oll."

XI.

Beth yw'r môr, ei drai a'i lanw —
Creadigaeth gyntaf Duw?
Onid dameg fawr yr oesau?
Onid drych tragwyddol yw?
Fel ei lesni dwfn, nas dichon
Fod yn llonydd yn ei grud,
Onid ydyw bywyd yntau,
Yn dygyfor drwyddo i gyd?

Nid yw'r Ysbryd fu'n ymsymud
Unwaith ar y dyſnder maith,
Wedi llaesu Ei adenydd,
Na gorffwyso yn Ei waith.

Nerth Ei fywyd annherfynol —
Perffaith rym Ei Berffaith Fryd,
Sydd yn creu yr anniddigrwydd
Deimlir ym mhob oes a byd.

Mae y Cread yn ymestyn
At berffeithrwydd, at y wawr;
Ac yn nhrai a llanw'r oesau,
Cwblheir Un Amcan mawr:
Creir nef a daear newydd,
Ac fel mellten rhwng y ddwy
Ehed angel, gan ddywedyd
Na bydd môr na llanw mwy.

YR AFON.

CAETHES y glannau,
A'i chri am ryddhad;
Dyna yw'r afon —
Merch fach yr eigion
Gaethgludwyd o'i gwlad.

Hirnos a gwawrddydd,
Ar dywod a gro —
Ceidw ym mhoblle
Ei hwyneb at adre,
Fel rhiain o'i bro.

Nid eill y marian
Arafu ei lli,
Na'r glasgoed ei llithio,
Ond i orffwyso —
Y môr iddi hi.

Sia'n wylofus,
Ar lechwedd a dôl;
Hiraeth sydd arni,
Ac nid yw'n ei golli
Nes cyrraedd yn ôl.

Telynegion Cymru

Y PORTH PRYDFERTH.

(Ar ddechrau Canrif.)

Ger y porth mae'th Fardd yn canu —
Byw, fy nghenedl, fo dy lên;
Cenir it farddoniaeth newydd,
Cystal a'th farddoniaeth hen;
Cyfod dithau'n sân y delyn,
Fel y dydd pan wnaed dy frad;
Ni ddaw eto Forfa Rhuddlan
Ar dy ymdrechfeydd, fy ngwlad."

Ger y porth mae'th Athro'n galwo
O fy nghenedl, canlyn fi;
Yng nghymanfa y cenhedloedd
Cedwir heddiw le i ti;
Golch dy lygad â goleuni —
Eiddot y meddylfryd mawr;
Bydd yn Roeg y ganrif newydd,
Wlad marchogion Arthur Fawr."

Ger y porth mae'th Broffwyd yntau,
Gwrando, Gymru, ar ei lef —
Croes y Crist fo yn dy galon,
Cerdd, fy nghenedl, tua'r nef:
Gwell yw Dysg na golud lawer,
Gwell na'r ddau yw sanctaidd foes;
Gløn, fy ngwlad, fel disgybl annwyl,
Ganrif arall wrth y Groes."

OS WYT GYMRO.

Os wyt Gymro hoff o'th wlad,
A hoff o'th dadau dewrion,
Cadw ŵyl er mwyn dy had —
Ni waeth beth ddywed estron, —
Gwisg genhinen yn dy gap,
A gwisg hi yn dy galon.

Os wyt Gymro hoff o'th iaith,
A hoff o'i bardd a'i phroffwyd;
Heddiw twng y filfed waith
I'w chadw fel ei cadwyd:
Boed yn amlaf ar dy fin,
Boed olaf ar dy aelwyd.

Os wyt Gymro hoff o'th Sant,
A hoff o'r cysegredig;
Cadw wyl, er mwyn dy blant,
I Ddewi, wyr Ceredig; —
Cas yw'r gŵr nas câr ei wlad,
Boed dlotyn neu bendefig.

GWYL A GWAITH.

Mae'n ddydd uchelwyl o Went i Fôn,
Mae'r hen alawon ar fin a thant;
Ac is ei nennawr pob Cymro'n sôn
Am liw'r genhinen, am Ddewi Sant;
Ond nid gwladgarwch yw cynnal dydd,
Undydd mewn blwyddyn, i ganu cân—
Gwnewch Gymru heddiw'n lân ac yn rhydd,
A gwnewch hi yfory yn rhydd ac yn lân.

Mae'n ddydd uchelwyl, yn llawen ddydd,
Mewn tre' a phentref, pentref a thre';
Ac er yn llawer, un enw sydd
Ar fin y Gogledd, ar fin y De;
Ond nid gwladgarwch yw cynnal gwledd,
A dweud " Fy nghenedl, fy iaith, fy ngwlad," —
Glanhewch y byrddau o'r gwin a'r medd,
Ac na foed wehelyth i Drioedd Brad.

Mae'n ddydd uchelwyl, a phawb yn sôn
Am liw'r genhinen, am Ddewi Sant;
Cenir alawon o Went i Fôn,
G:an wŷr a mamau, mamau a phlant;
Ond gwell gwladgarwch yw bod yn un
Mewn tref a phentre', pentre' a thref, —
Gwneud Cymru'n burach iddi ei hun,
A'i gwneud yn ffyddlonach i'w Sant a'r Nef.

COELCERTHI'R BANNAU.

(Hwyr yn Ionawr; goddeithio ar y mynyddoedd; hynny'n awgrymu'r gân.)

Dacw goelcerth ar Eryri,
Gwenfflam lygad yn y gwyll!
Chwiliwch, dadau, am y gwayw,
Chwiliwch, lanciau, am y cyll;
Doed a ddelo, rhaid yfory
Gadw erwau'n bro a'i braint;
Hawl gwladgarwch fyth yw gofyn
Gwaed y byw dros lwch y saint.

Dacw'r Moelwyn Mawr yn galw,
Dacw fflam yn ateb fflam!
Mae pob mynydd yn deimladwy,
Oni ddial Cymru'r cam?
Gaiff yr allfro ffordd yr elo
Gwympo'n cestyll hyd y llawr?
Beth a wnewch chwi yn yr ogof
Fintai segur Arthur Fawr?

Dacw goelcerth gwŷr Ardudwy
Fel yn troi y môr yn waed!
Iorwerth —Harri —pwy yw'r brenin?
Pa ddyhirwch ganddo wnaed?
A wnawn a ni yn Gymry,
Oddef hyn heb ei wahardd?
Drodd y delyn yn fradwrus,
Neu a wywodd llaw y bardd?

Dacw dafod gwahanedig
Eto ar yr Eifl yn Lleyn!
Rhaid i'n dwylo fod yn llawer,
Rhaid i'n hergyd fod yn un;
Na foed neb yfory'n fradwr,
Rhag i'w blant felltithio'r dydd;
Gwell na byw yn ddynion arwerth,
Fyddai syrthio'n ddynion rhydd.

Cynnau allan mae'r coelcerthi —
Llosgi'n llwch o un i un;
Ond ni chlywaf heno gyffro
Gwŷr rhyfelgar ar ddihun;
Ac ni ddilyn hirllais utgorn
Neb i gasglu'r dewr ynghyd, —
Mae'n goleuo ar ein Hanes,
Os yw'n nosi ar y byd.

O CADWN UCHELWYL.

O CADWN uchelwyl
A thelyn a thant;
Boed annerch a cherdd
Yn nhafodiaith y Sant;
Ond cadwn o'r ddefod
Y cwpan a'r gwin,
A'r Cymro un diwrnod
A ffug ar ei fin.

O hyd y mae Dewi
Yn dyfod am dro,
I weled ei hil
Ac i weled ei fro:
Mae'n dda ganddo genedl
Yn gwisgo ei gwyrdd,
Ond gwell ganddo genedl
Yn dilyn ei ffyrdd.

O cadwn uchelwyl,
Mewn pentref a thref,
Gan anfon un weddi
Gymraeg hyd y nef —
"Boed Cymru y tadau
Yn Gymru y plant;
A Chymru gorwyrion
Yn Gymru y Sant."

"OCHAIN Y CIWYFAWG."

MOES ddafn o'r gostrel, gymrawd,
Mi wn mai marw'r wyf,
Gan fel y syrth bargodion
Fy nghalon o fy nghlwyf;
Mae 'ngwefus fel y marwor,
Ond heno, dan y lloer,
Hi fydd mor wen â'r barrug,
A'r lloergan arni'n oer.

Fy nghymrawd, fy hen gymrawd —
Cydymaith llawer cad
O gas at fradwyr Cymru,
O serch at lyw a gwlad —
Bydd un yn llai yfory
Yn ymladd gyda thi;
Ac un yn llai dros Gymru —
Beth ddaw ohoni hi?

Ond cyn dy ollwng, gymrawd,
A chyn im ganu'n iach,
Am byth! —gofynnaf gennyt
Ryw un gymwynas fach;
A gwn na wnei warafun
Cyn lleied peth —i un
Sy'n marw wrth ei ofyn,
Ymhell o'i fro ei hun.

Fy nghymrawd, pan ei adref,
Ac adref hebof fi,
Dos, galw gyda'm Creirwy —
Ti wyddost pwy yw hi;
A dywed iti glywed
Ei henw ar fy min,
Ar ddwthwn ola' 'mywyd,
Gerllaw y farwol ffin.

A dos a 'nghleddyf iddi —
Y bylchog hanner Hafn
Sy'n weddill —dos a hwnnw,
Ond sych y gwaed bob dafn:
Bydd Creirwy'n falch ohono,
A gŵyr, pan wêl y darn,
Mai nid deheulaw llwfrddyn
A gydia yn ei garn.

A dywed imi syrthio,
A 'ngwaed Cymreig yn llif,
Lle'r oedd yr ornest boethaf,
A'r meirw'n fwya'u rhif.
A syrthio fel gwnaeth Arthur,
A gwŷr yr hen Ford Gron, —
Fy wyneb at y faner,
A 'nghlwyfau ar fy mron.

O'R DEFFROAD.

"Bu Tom Ellis farw yn Ffrainc: ni fydd byth farw yng Nghymru."

Ennwch imi o'r Deffroad
Ei ladmerydd ef,
Hwnnw safodd buraf drosto,
Safodd dros y nef;
Ennwch ddewin a thywysog,
Ennwch lawer mwy —
Enwaf finnau'r marw ieuanc
Oedd yn nes na hwy.

Tua'r Cynlas, bore —deimlodd
Enedigaeth —wawr
Cenedl burach Cymru fyddai
Yn ei feddwl mawr;
Credodd yn y weledigaeth,
Credodd yn ei Dduw;
Credodd Cymru'r ddau, a'i hunan,
A dechreuodd fyw.

Ysbryd tanllyd rhy angerddol
Oedd i losgi'n hir;
Trwy'r Deffroad, cerdda allan
Gan oddeithio'r tir:
Bydd yn ynni ar y bryniau,
Rhyngddynt ym mhob cwm;
Bydd ei enw'n ysbrydoliaeth
Mewn bythynnod llwm.

Y Deffroad, onid bywyd
Gorau Cynlas yw,
Gan un galon genedlaethol
Eto'n cael ei fyw?
Onid yw ei ysbryd trwyddo
Gyda ni yn awr,
Yn y wlad yn ysgrifennu
Ei farddoniaeth fawr?

Hawdd yw wylo 'ngwydd ei aberth —
Hawdd gan wlad a thref;
Hawddach gweithio wedi aros
Ger ei allor ef:
Collodd Cymru ail Lywelyn,
Bellach, hi a fedd
Ynnot ti, o Gefn y Ddwysarn,
Hoffach Gefn y Bedd.

CYMRU'R DIWYGIAD.

Ardaloedd ar eu deulin! —beth yw hyn?
Gobaith oes ddilychwin;
Eneidiau'n troi: Duw yn trin
Agoriad calon gwerin.

BEDYDD Duw fedyddiodd Gymru,
Pentecost yr Ysbryd Glân;
Nid oes ardal heb ei hallor,
Nid oes allor heb ei thân;
Cwmwl golau gweddnewidiad
A gysgododd dros y wlad —
Gwelwyd dyn i Dduw yn blentyn,
Gwelwyd Duw i ddyn yn Dad.

Clybu cenedl farn a chariad
Yn cyniwair trwy ei bro;
Ysodd tân o'r nef Gwm Rhondda,
Oedd â'i galon fel y glo;
Mynwy ddu —Gomorra Cymru —
Gwyrth o ras ar honno wnaed;
Cadd gydwybod wedi'i channu'n
Ddisglair yn y Dwyfol waed."

Un yw Cymru 'nghwlwm gweddi,
Un, er gwahaniaethau oes;
Gyda'r nef a chyda'i hunan
Fe'i cymodwyd wrth y Groes;

Nid oes sôn am Wyddfa mwyach —
Onid ydyw Calfari
Wedi mynd goruwch y bryniau
Pennaf yn ei golwg hi?

Gwnaed o Gymru berth yn llosgi,
Heb el difa dan y tân;
Ac yn fflam ei phuredigaeth,
Cafodd ddawn a gwefus lân:
Hen emynau'r "gwaed " a'r diolch'
Maent i gyd ar lafar gwlad;
Rhai fu'n fudion sy'n clodfori
Duw am iachawdwriaeth rad."

Nid oes ardal heb ei hallor,
Nid oes allor heb ei thân —
Gyda'i dysg y cafodd Cymru
Bentecost yr Ysbryd Glân:
Os mai marw'i thywysogion,
Byw ei Phentywysog hi —
Dyma gariad fel y moroedd,
Tosturiaethau fel y lli."

"PARADWYS Y BARDD."

CYMRU fach i mi —
Bro y llus a'r llynnoedd,
Corlan y mynyddoedd,
Hawdd ei charu hi.

Sôn am diroedd hud —
Tecach na'r rhai hynny
Ydyw erwau Cymru,
Gwell na broydd byd.

Yn ei hanes hen
Enwir mil o arwyr,
Llin marchogion Arthur
Cedyrn cad a llên.

Mâg rai eraill mwy —
Gwŷr fo'n olud daear,
Na bu'n llys Gwenhwyfar
Hafal iddynt hwy.

Cymru fach i mi —
Cartre crwth a thelyn,
Cysegr salm ac emyn,
Porth y nef yw hi.

1. Cyfleithiad i'r Saesneg gan y Parch. J. W. Wynne-Jones, M.A., Caernarfon